ٶمىربايان
السىزدىكتەرىم قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن پاش ەتتى
كەلىنشەگىم ەكەۋىمىز 1985-جىلى كولۋمبياعا كەلدىك. سول كەزدەرى كولۋمبيادا قاتىگەزدىك كەڭ ەتەك جايعان ەدى. ۇكىمەت ەسىرتكى ساۋداگەرلەرىمەن، تاۋلى ايماقتاعى پارتيزاندارمەن كۇرەسىپ جاتتى. ال مەدەلين قالاسىندا (سول جەردە ٴبىز كەيىنىرەك قىزمەت ەتكەن ەدىك) قارۋلانعان جاس گانگستەرلەر كوشەلەردى ارالاپ جۇرەتىن. ولار ەسىرتكى ساتاتىن، وزگەلەردى بوپسالاپ اقشا الاتىن جانە ولار جالدامالى كىسى ولتىرۋشىلەر ەدى. سول جىگىتتەردىڭ ٴبارى جاستايىنان ٶلىپ كەتتى. وسىنىڭ ٴبارىن كورگەندە، ٴبىز مۇلدەم باسقا الەمگە ٴتۇسىپ كەتكەندەي بولدىق.
جەر شارىنىڭ قيىر سولتۇستىگىنەن كەلگەن ەكى فيندىك وڭتۇستىك امەريكادا نە جوعالتتى دەيسىزدەر عوي؟ وسى تۋرالى جانە ومىرىمدە قانداي ماڭىزدى ساباقتار العانىمدى سىزدەرگە ايتىپ بەرەيىن.
بالالىق شاعىم
مەن 1955-جىلى دۇنيەگە كەلدىم، ٷيدىڭ كەنجەسى بولدىم. بالالىق شاعىم قازىر ۆانتاا دەپ اتالاتىن فينليانديانىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىندا ورنالاسقان قالادا ٶتتى.
انام مەن تۋىلماي تۇرىپ بىرنەشە جىل بۇرىن شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتتى. الايدا اكەم شىندىققا قارسى بولعاندىقتان، اناما بىزبەن زەرتتەۋگە، ٴبىزدى قاۋىمعا اپارۋعا تيىم سالاتىن. انام سوندا دا امالىن تاۋىپ، اكەمىز جوق كەزدە بىزگە كيەلى كىتاپتاعى نەگىزگى شىندىقتاردى ۇيرەتەتىن.
جەتى جاسىمدا ەحوبانىڭ جاعىندا نىق تۇردىم
بالالىق كەزىمنەن-اق مەن ەحوبانىڭ جاعىندا نىق تۇردىم. مىسالى، 7 جاسىمدا ٴمۇعالىمىم «ۆەريلاتتۋيا» دەپ اتالاتىن قان قوسىلعان قۇيماقتى جەمەگەنىم ٷشىن ماعان قاتتى اشۋلاندى. ٴسۇيتىپ، ول اۋزىمدى كۇشتەپ اشىپ، قۇيماقتى جەگىزگىسى كەلدى. ٴبىراق مەن ونىڭ قولىنداعى شانىشقىنى قاعىپ جىبەرىپ، جەمەي قويدىم.
12 جاسىمدا اكەم دۇنيەدەن وزدى. سودان كەيىن عانا مەن قاۋىم كەزدەسۋلەرىنە بارا باستادىم. قاۋىمداعى باۋىرلاستار ماعان كوپ كوڭىل ٴبولدى، سونىڭ ارقاسىندا تەز رۋحاني ٶستىم. مەن كيەلى كىتاپتى كۇندەلىكتى وقيتىنمىن جانە ادەبيەتتەرىمىزدى دە تىڭعىلىقتى زەرتتەيتىنمىن. وسى جاقسى ادەتتەردىڭ ارقاسىندا 1969-جىلى 8-تامىزدا، 14 جاسىمدا شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتتىم.
مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي تۇراقتى ىزاشارلىق قىزمەتتى باستادىم. سوسىن ٴبىر-ەكى اپتانىڭ ىشىندە فينليانديانىڭ ورتالىعىنا جاقىن ورنالاسقان پيەلاۆەسي دەگەن جاريالاۋشىلار جەتىسپەيتىن جەرگە كوشىپ باردىم.
پيەلاۆەسيدە جۇرگەن كەزىمدە سيرككا دەگەن ٴبىر سۇلۋ قىزدى كورىپ، ونى جاقسى كورىپ قالدىم. ول قاراپايىم، رۋحاني تولىسقان باۋىرلاس ەدى. سيرككا جاقسى دا جايلى ومىرگە ۇمتىلمادى. قانداي قىزمەت ٴتۇرىن اتقارمايىق، ەكەۋىمىز دە ەحوباعا تولىق ۋاقىتتى قىزمەت ەتۋدى بار جۇرەگىمىزبەن قالادىق. سودان 1974-جىلدىڭ 23-ناۋرىزىندا وتاۋ قۇردىق. ٴبىز ۇيلەنگەن سوڭ بال ايىنا بارماي، كارتتۋلاعا قىزمەت ەتۋگە كەتتىك، ويتكەنى ول جاقتا جاريالاۋشىلار وتە از ەدى.
كارتتۋلادا (فينليانديا) جالداپ تۇرعان ٷيىمىز
ەحوبانىڭ كورسەتكەن قامقورلىعى
اعام سيلاعان كولىك
وتاۋ قۇرعانىمىزدىڭ ٴبىرىنشى كۇنىنەن-اق ٴبىز پاتشالىقتى باستى ورىنعا قويساق، ەحوبا قامىمىزدى ويلايتىنىنا كوزىمىز جەتتى (مات. 6:33). ماسەلەن، كارتتۋلادا جۇرگەنىمىزدە ٴبىزدىڭ كولىگىمىز بولمادى. كوبىنەسە ۆەلوسيپەدپەن جۇرەتىنبىز. ٴبىراق قىستىڭ كۇنى قاقاعان ايازدا ۆەلوسيپەد ايداي المايسىڭ عوي. ال شالعاي اۋماقتاردا قىزمەت ەتۋ ٷشىن كولىك قاجەت ەدى. ٴبىراق ونى ساتىپ الۋدى قالتامىز كوتەرمەدى.
ٴبىر كۇنى ويلاماعان جەردەن اعامىز قوناققا كەلدى. سول كەزدە ول بىزگە ٶز كولىگىن سيلادى. كولىكتىڭ سالىعى، ٴبارى تولەنىپ قويىلعان ەكەن. تەك جانارماي قۇيساڭ جەتكىلىكتى ەدى. وسىلاي ٴبىزدىڭ دە تەمىر تۇلپارىمىز پايدا بولدى.
ەحوبا ٴبىزدىڭ قامىمىزدى ويلاۋدى ٶز موينىنا الدى. ال ٴبىزدىڭ مىندەت پاتشالىقتى ٴبىرىنشى ورىنعا قويۋ بولدى.
عالاقاتقا شاقىرىلۋىمىز
1978-جىلى وتكەن ىزاشارلىق قىزمەت مەكتەبىمىز
1978-جىلى ىزاشارلىق مەكتەپتەن ٶتىپ جاتقان كەزدە، وقىتۋشىلارىمىزدىڭ ٴبىرى رايمو كۋوككانەن a ٴبىزدى عالاقات مەكتەبىنە ٶتىنىش تولتىرۋعا تالپىندىردى. عالاقاتتا وقي الۋ ٷشىن اعىلشىن ٴتىلىن ۇيرەنە باستادىق. ٴبىراق ٶتىنىش تولتىرامىز دەگەنشە، 1980-جىلى ٴبىزدى فينلياندياداعى فيليالدا قىزمەت ەتۋگە شاقىردى. سول زاماندا بەتەلدىكتەر عالاقاتقا شاقىرىلمايتىن. ٴبىراق ٴبىز ٶزىمىز قالاعان جەردە ەمەس، ەحوبا قالاعان جەردە قىزمەت ەتكىمىز كەلدى. ٴسۇيتىپ، شاقىرۋدى قابىلدادىق. ٴبىراق سوندا دا بولاشاقتا عالاقاتقا شاقىرىلىپ قالارمىز دەگەن ۇمىتپەن اعىلشىن ٴتىلىن ۇيرەنە بەردىك.
بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ، باسقارۋشى كەڭەس ٴبىر حابارلاندىرۋ جاسادى: ەندى بەتەلدىكتەر دە عالاقاتتا وقي الاتىن بولدى. سونى ەستي سالا، ٴبىز ٶتىنىش تولتىردىق. بەتەلدىك قىزمەت ۇناماعاندىقتان ەمەس، قايتا، قاي جەردە قاجەتتىلىك بار، سول جەردە قىزمەت ەتۋگە دايىن بولعاندىقتان تولتىردىق. سودان ٴبىز عالاقاتتىڭ 79-سىنىبىنا شاقىرىلىپ، 1985-جىلدىڭ قىرقۇيەك ايىندا ونى ٴبىتىرىپ شىقتىق. ال تاعايىندالعان جەرىمىز كولۋمبيا بولدى.
العاشقى ميسسيونەرلىك قىزمەتىمىز
كولۋمبيادا ٴبىز باسىندا فيليالدا قىزمەت ەتتىك. مەن بارىمدى سالىپ قىزمەت ەتۋگە تىرىستىم، ٴبىراق ٴبىر جىل وتكەن سوڭ وزگەرىس جاساۋىمىز كەرەك ەكەنىن ٴتۇسىندىم. ومىرىمدە ٴبىرىنشى رەت جانە سوڭعى رەت مەنى باسقا قىزمەتكە تاعايىنداۋدى سۇرادىم. سوسىن ٴبىزدى ۋيلا اۋدانىندا ورنالاسقان نەيۆا قالاسىنا ميسسيونەر ەتىپ تاعايىندادى.
ۋاعىزداۋدان مەنىڭ جانىم راقات تاباتىن. ەسىمدە، بويداق كەزىمدە مەن ازاننان كەشكە دەيىن ۋاعىزدايتىنمىن. ۇيلەنگەننەن كەيىن دە سيرككا ەكەۋىمىز قىزمەتتە كۇنى بويى جۇرە بەرەتىنبىز. ال ۇيدەن الىس جەرلەردە قىزمەت ەتكەندە، ايەلىم ەكەۋىمىز كەيدە كولىكتىڭ ىشىندە تۇنەپ شىعاتىنبىز. وسىلاي ٴبىز ۋاقىتتى جولعا كەتىرمەي، كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭنەن قىزمەتكە كىرىسىپ كەتەتىنبىز.
ميسسيونەر بولىپ تاعايىندالعاننان كەيىن، قايتادان قىزمەتكە دەگەن شابىتتى سەزە باستادىق. قاۋىمىمىز كۇن سايىن وسە بەردى. كولۋمبياداعى باۋىرلاستار ٴبىزدى قۇرمەتتەيتىن جانە قاتتى جاقسى كورەتىن.
دۇعانىڭ قۇدىرەتى
ٴبىز تۇرىپ جاتقان نەيۆا قالاسىنىڭ قاسىندا باسقا دا قالالار بار ەدى. ٴبىراق ول جاقتاردا بىردە-ٴبىر كۋاگەر بولمادى. ولارعا شىندىق قالاي جەتەدى ەكەن دەپ ۋايىمدايتىنمىن. ٴبىراق سول قالالاردا پارتيزاندار مەن ۇكىمەت اراسىندا سوعىس بولىپ جاتقاندىقتان، ول جەرلەر باسقا قالادان كەلگەندەر ٷشىن قاۋىپتى ەدى. سوندىقتان مەن سول قالالاردان كەلگەن بىرەۋ كۋاگەر بولسا ەكەن دەپ دۇعا ەتە باستادىم. سول ادام نەيۆادا شىندىقتى ٴبىلىپ، شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتىپ، رۋحاني نىعايىپ العان سوڭ، ٶز قالاسىنا ورالىپ، جەرلەستەرىنە شىندىق تۋرالى ايتسا ەكەن دەيتىنمىن. ٴبىراق ەحوبانىڭ جوسپارى مەنىكىنەن كۇشتى بولىپ شىقتى.
كوپ ۇزاماي، مەن فەرناندو گونزالەز دەگەن جىگىتپەن زەرتتەي باستادىم. ول نەيۆادان 50 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان الحەسيراس قالاسىندا تۇراتىن. جۇمىس ىستەۋ ٷشىن اپتا سايىن نەيۆاعا كەلەتىن. ول زەرتتەۋ ساباعىنا جاقسى دايىندالىپ كەلەتىن جانە كەزدەسۋلەرگە دە بىردەن قاتىسا باستادى. زەرتتەپ باستاي سالا ول ٶز قالاسىنداعى ادامداردى جيناپ، ولارعا ۋاعىزداۋعا كىرىستى.
فەرناندومەن بىرگە، 1993 جىل
فەرناندو التى ايدان كەيىن، 1990-جىلدىڭ قاڭتار ايىندا، شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتتى. كوپ ۇزاماي تۇراقتى ٸزاشار بولدى. ەندى الحەسيراستا ٴبىر جەرگىلىكتى كۋاگەر پايدا بولعاندىقتان، فيليال قورىقپاي، سول جاققا ارنايى ٸزاشارلاردى تاعايىنداي الاتىن بولدى. ال 1992 جىلى بۇل قالادا العاشقى قاۋىم قۇرىلدى.
فەرناندو تەك ٶز قالاسىندا عانا ۋاعىزداپ قويعان جوق. ول ۇيلەنگەننەن كەيىن ايەلىمەن بىرگە سان ۆيسەنتە دەل كاگۋان دەگەن قالاعا كوشىپ باردى. ول قالادا دا كۋاگەرلەر جوق ەدى. سول جاقتا دا ولار ٴبىر قاۋىمنىڭ اشىلۋىنا ۇلەس قوستى. 2002-جىلى فەرناندو اۋداندىق باقىلاۋشى بولىپ تاعايىندالىپ، ايەلى ولگا ەكەۋى قازىرگى كۇنگە دەيىن وسى قىزمەتتى اتقارۋدا.
وسى جاعدايدان تۇسىنگەنىم، قىزمەتىمىزگە قاتىستى ەحوباعا ناقتى دۇعا ايتقانىمىز وتە ماڭىزدى ەكەن. ٴبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيتىندى ەحوبا ىستەي الادى. نە دەگەنمەن، بۇل ٴبىزدىڭ ەمەس، ەحوبانىڭ ەگىندىگى عوي! (مات. 9:38).
ەحوبا «ىقىلاسىمىزدى وياتىپ، كۇش بەرەدى»
1990-جىلى ٴبىزدى ارالاۋشى باقىلاۋشى ەتىپ تاعايىندادى. ٴبىز كولۋمبيانىڭ استاناسى بوگوتاعا تاعايىندالدىق. بۇل تاعايىندالۋ جايلى ەستىگەندە باسىندا قاتتى قورىقتىق، سەبەبى ايەلىمىز ەكەۋمىز ەرەكشە دارىنى جوق، قاراپايىم ادامدارمىز. بۇعان قوسا، ٴبىز ٶمىر قىز-قىز قايناعان ۇلكەن قالالاردا تۇرىپ كورمەگەنبىز. ٴبىراق ٴبىزدىڭ جاعدايدا ەحوبا فىلىپىلىكتەرگە 2:13 تە جازىلعان ۋادەسىن ورىندادى. وندا: «وزىنە ۇنايتىندى ىستەۋلەرىڭ ٷشىن، قۇدايدىڭ ٶزى بويلارىڭدا ىقىلاس وياتىپ، كۇش بەرىپ وتىر»،— دەلىنگەن.
كەيىنىرەك ٴبىز جوعارىدا ايتىلعان مەدەلين قالاسىنا تاعايىندالدىق. سول جاقتاعى ادامداردىڭ كوشەدەگى قاقتىعىستارعا ەتى ۇيرەنىپ كەتكەندەرى سونشا، ولارعا ٴمان بەرمەيتىن. بولعان ٴبىر جاعدايدى ايتىپ بەرەيىن. ٴبىر كۇنى ٴبىر ەر اداممەن زەرتتەۋ ٶتىپ جاتقاندا، كوشەدە اتىس باستالىپ كەتتى. مەن زارە-قۇتىم قالماي، جەرگە جاتا قالايىن دەسەم، جاڭاعى كىسى بىلق ەتپەي، ابزاستى ٵرى قاراي وقىپ وتىر. ابزاستى وقىپ بولعان سوڭ، ول: «كۇتە تۇرىڭىزشى»،— دەدى دە، سىرتقا شىعىپ كەتتى. سويتسەم، ول كوشەدە جۇرگەن ەكى كىشكەنتاي بالاسىن ەرتىپ كەلىپتى. ول سابىرلى ۇنمەن: «تاعى دا كەشىرىم سۇرايمىن، بالالارىمدى ىشكە كىرگىزۋىم كەرەك بولدى»،— دەدى.
ەسىمە تاعى ٴبىر وقيعا ٴتۇسىپ وتىر. بىردە ۇيمە-ٷي ۋاعىزداپ جۇرگەنىمىزدە ايەلىم قاسىما جۇگىرىپ كەلدى. ٶزى بوزارىپ كەتىپتى. ول ماعان: «بىرەۋ مەنى اتپاقشى بولدى»،— دەدى. مەن شوشىپ كەتتىم. كەيىن بىلگەنىمىزدەي، قىلمىسكەر سيرككانى ەمەس، ونىڭ قاسىنان ٶتىپ بارا جاتقان باسقا ٴبىر ادامدى اتقىسى كەلگەن ەكەن.
ۋاقىت وتە ٴبىز سول جاقتاعى قاتىگەزدىكتەن بۇرىنعىداي قورىقپايتىن بولدىق. جەرگىلىكتى باۋىرلاستار بۇدان دا قاۋىپتى، بۇدان دا قيىن جاعدايلارمەن كەزىكسە دە، ەش مويىمايتىن. سولارعا قاراپ، ٴبىز قاتتى جىگەرلەنەتىنبىز. «ەحوبا ولارعا كومەكتەسسە، بىزگە دە كومەكتەسەدى عوي» دەپ ويلادىق. ٴبىز ٵردايىم اقساقالداردىڭ باسشىلىعىنا مويىنسۇناتىنبىز، ساقتىق شارالارىن ۇستاناتىنبىز، ال قالعانىن ەحوبانىڭ قولىنا تاپسىراتىنبىز.
ٴبىراق «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەمەكشى، كەيبىر جاعدايلار ٴبىز ويلاعانداي قاۋىپتى بولمادى. بىردە ۋاعىزداپ ٴجۇرىپ، ٴبىر ۇيگە كەلدىم. سول ۇيدەن ەكى ايەلدىڭ ٴبىر-بىرىنە ايقايلاپ، بالاعات سوزدەر ايتىپ جاتقانىن ەستىدىم. مەن بۇل جاعدايعا ارالاسقىم كەلمەدى، ٴبىراق ٷي يەسى قوياردا-قويماي اۋلاسىنا كىرگىزدى. سويتسەم، جانجالداسىپ جاتقان ەكى ايەل ەمەس، ەكى توتىقۇس ەكەن! ولار كورشىلەرىنىڭ ۇرىسقانىن قايتالاپ جاتىر ەكەن.
قوسىمشا مىندەتتەرىم مەن قيىندىقتارىم
1997-جىلى مەنى قىزمەتتى جەتىلدىرۋ مەكتەبىنىڭ b وقىتۋشىسى ەتىپ تاعايىندادى. ماعان ارقاشان تەوكراتيالىق مەكتەپتەردە وقىعان قاتتى ۇنايتىن، ٴبىراق ەشقاشان وقىتۋشى بولامىن دەپ ويلاماپپىن.
سوسىن مەن وبلىستىق باقىلاۋشى بولىپ قىزمەت ەتتىم. ٴبىراق كەيىن بۇل قىزمەت ٴتۇرى الىنىپ تاستالعان سوڭ، مەن قايتادان اۋداندىق قىزمەتكە ورالدىم. سونىمەن، باس-اياعى 30-جىلدان اسا ۋاقىت بويى وقىتۋشى جانە ارالاۋشى باقىلاۋشى بولىپ قىزمەت ەتىپپىن. بۇل ەحوبانىڭ باتاسىنا تولى كەزدەر بولدى. ٴبىراق قيىندىقتارسىز دا بولمادى.
مەن ٶز-وزىمە سەنىمدى، العان بەتىمنەن قايتپايتىن اداممىن. وسىنداي بولمىسىمنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن قيىندىقتاردان وتە الدىم. ٴبىراق تاياقتىڭ ۇشى وزىمە دە ٴتيىپ كەتەتىن. مىسالى، قاۋىمداعى كەيبىر نارسەلەردى تۇزەتۋگە تىم قاتتى كىرىسىپ كەتەتىنمىن. كەيدە مەن جانىمدى سالىپ: «باۋىرلاستار، سۇيىسپەنشىلىك تانىتايىق، ٴبىر-بىرىمىزگە تۇسىنىكپەن قارايىق»،— دەپ شاقىراتىنمىن. ٴبىراق، ۇيات بولسا دا ايتايىن، ٴدال وسى قاسيەتتەردى ٶزىم دە تانىتا بەرمەيتىنمىن (ريم. 7:21—23).
وسىنداي قاتەلىكتەرىمدى كورگەن كەزدە سالىم سۋعا كەتەتىن (ريم. 7:24). بىردە مەن ميسسيونەرلىك قىزمەتىمدى تاستاپ، ٶز ەلىمە، فينلياندياعا ورالعانىم دۇرىس شىعار دەپ ويلادىم. ٴسۇيتىپ، بۇل تۋرالى ەحوباعا دۇعا ەتتىم. ٴبىراق سول كۇنى كەشكە قاۋىم كەزدەسۋىنە بارعاندا مەنىڭ ويىم وزگەردى. سول جاقتا ەستىگەن ويلار ٶز كەمشىلىكتەرىممەن جۇمىس ىستەي بەرۋگە، تاعايىندالعان قىزمەتىمدى اتقارا بەرۋگە سەنىمدىلىك بەردى. ەحوبانىڭ سول دۇعاما قالاي ناقتى جاۋاپ بەرگەنى جايلى ويلاسام، ٵلى كۇنگە دەيىن قايران قالامىن. كەمشىلىكتەرىمدى جوندەپ، ولاردى جەڭۋگە كومەكتەسكەنى ٷشىن ەحوباعا ٴدان ريزامىن!
بولاشاققا سەنىممەن قارايمىن
ٶمىرىمىزدىڭ باسىم بولىگىن تولىق ۋاقىتتى قىزمەتكە ارناۋعا مۇمكىندىك بەرگەنى ٷشىن سيرككا ەكەۋىمىز ەحوباعا شەكسىز ريزامىز. سيرككا سياقتى ادال دا مەيىرىمدى جار بەرگەنى ٷشىن دە ەحوباعا مىڭ دا ٴبىر العىس!
مەنىڭ جاسىم 70 كە تاياپ قالدى. بۇل دەگەن قازىرگى قىزمەتىمدى، ياعني وقىتۋشى جانە ارالاۋشى باقىلاۋشى قىزمەتىمدى توقتاتۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى. ٴبىراق بۇعان كوڭىلىم تۇسپەيدى. ويتكەنى مەن مىنانى بىلەمىن: ەگەر ەحوباعا ريزاشىل، سۇيىسپەنشىلىككە تولى جۇرەكپەن قىزمەت ەتسەم جانە قاراپايىم بولسام — مىنە، وسى نارسەلەر وعان داڭق اكەلەدى (ميحا 6:8؛ مار. 12:32—34). ەحوبانى داڭقتاۋ ٷشىن ەرەكشە ٴبىر قىزمەت ٴتۇرىن اتقارۋ شارت ەمەس.
بۇرىن اتقارعان قىزمەتتەرىم جايلى ويلانسام، مەن ولاردى وزگەلەردەن ارتىق بولعاندىقتان نەمەسە كەرەمەت ٴبىر قابىلەتتەرىم بولعاندىقتان اتقارماعانىمدى تۇسىنەمىن. ەحوبانىڭ زور راقىمىنىڭ ارقاسىندا عانا سول قىزمەتتەرىمدى اتقارا الدىم. ول السىزدىكتەرىمە، كەمشىلىكتەرىمە قاراماستان، وسى جاۋاپكەرشىلىكتەردى سەنىپ تاپسىردى. ەحوبانىڭ كومەگى بولماسا، مەن ولاردىڭ ەشقايسىسىن دا يگەرە الماس ەدىم. وسىلايشا السىزدىكتەرىم قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن پاش ەتتى (قور. 2-ح. 12:9).
a رايمو كۋوككانەن باۋىرلاستىڭ ٶمىربايانى 2006-جىلعى «كۇزەت مۇناراسىنىڭ» 1 ساۋىردەگى سانىندا (حانزۇشا) جارىق كوردى.
b قازىرگى پاتشالىقتى جاريالاۋشىلارعا ارنالعان مەكتەپ.
