جەر پلانەتامىز امان قالا ما؟
مۇحيتتار
مۇحيتتار ادامزاتقا كوپ ازىق قانا ەمەس، ٴدارى-دارمەككە قاجەت ونىمدەر دە بەرەدى. جەردەگى وتتەگىنىڭ جارتىسىنان كوبىن مۇحيت بولەدى. مۇحيتتار ادامداردىڭ ٸس-ارەكەتتەرىنىڭ سالدارىنان كوبەيىپ جاتقان كومىرقىشقىل گازىن ٴسىڭىرىپ الادى. سونداي-اق اۋا رايىن رەتتەپ وتىرادى.
مۇحيتتارعا قاۋىپ ٴتونىپ تۇر
كليماتتىڭ وزگەرۋى مارجان ريفتەرىنە، مولليۋسكىلەرگە جانە باسقا دا تەڭىز تىرشىلىگىنە قاۋىپ توندىرۋدە. زەرتتەۋشىلەردىڭ بولجامى بويىنشا، مۇحيتتاعى ريفتەردىڭ بارلىعى دەرلىك الداعى 30-جىلدىڭ ىشىندە جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن. ال ريفتەر تەڭىزدەگى بىزگە ٴمالىم جاراتىلىستاردىڭ، كەم دەگەندە، تورتتەن ٴبىر بولىگىن قولداپ-قۋاتتايدى.
ساراپشىلاردىڭ ەسەبى بويىنشا، تەڭىزدە قورەكتەنەتىن قۇستاردىڭ 90 پايىزى پلاستيك جەپ جۇرگەنگە ۇقسايدى. ال مۇحيتتاعى ٴپلاستيكتەردىڭ كەسىرىنەن جىل سايىن ميلليونداعان تەڭىز جانۋارلارى قىرىلىپ جاتقان كورىنەدى.
بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش 2022-جىلى بىلاي دەدى: «ٴبىز مۇحيتتاردى مۇلدەم قورعاماي كەتتىك. ەندى ولار دابىل قاعىپ، بىزدەن كومەك سۇراپ جاتقانداي».
پلانەتامىز ٶز-ٶزىن ەمدەي الادى
ادامزات لاستاماسا، مۇحيتتار مەن ونداعى تىرشىلىك ٶز-ٶزىن تازا كۇيدە ساقتاي الادى. ولار سونداي قاسيەتپەن جاراتىلعان. تانىمال ٴبىر كىتاپتا ايتىلعانداي، مۇحيتتىڭ قانداي دا ٴبىر بولىگىن ادامداردىڭ لاستاۋىنان قورعاسا، «ەرەكشە قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا مۇحيتتار ٶز-ٶزىن ۇزدىكسىز تازارتىپ، قالپىنا كەلتىرىپ وتىرا الادى» (“Regeneration Ending the Climate Crisis in One Generation”). قالايشا؟
-
فيتوپلانكتون دەپ اتالاتىن ميكروسكوپيالىق اعزالار كومىرقىشقىل گازىن وزىنە ٴسىڭىرىپ الادى. ال بۇل گاز — عالامدىق جىلىنۋدى تۋدىراتىن گاز. جەردەگى اعاشتار، شوپتەر مەن باسقا دا وسىمدىكتەر — ٴبارى بىرىگىپ قانشا كومىرقىشقىل گازىن سىڭىرسە، سونشا گازدى ٴبىر-اق فيتوپلانكتون سىڭىرە الادى.
-
باكتەريالار ٶلى بالىقتاردىڭ قالدىقتارىمەن قورەكتەنەدى. ولار بولماعاندا بۇل قالدىقتار مۇحيتتى لاستايتىن ەدى. كەيىن بۇل باكتەريالاردىڭ وزدەرى تەڭىز تىرشىلىكتەرىنە ازىق بولادى. سميتسون ينستيتۋتىنىڭ مۇحيت پورتالىندا ايتىلعانداي، وسى پروسەستەردىڭ ارقاسىندا «مۇحيت تازا دا ٴمولدىر كۇيدە ساقتالادى».
-
مۇحيتتاعى كوپ تىرشىلىك يەلەرى اس قورىتۋ جۇيەسىنىڭ ارقاسىندا مۇحيتتىڭ قىشقىل سۋىن پايدالى ٴسىلتىلى سۋعا اينالدىرا الادى. ولاي بولماعاندا، قىشقىل سۋدىڭ مارجاندارعا، مولليۋسكىلەر مەن باسقا دا تىرشىلىككە زيانى تيەر ەدى.
جاسالىپ جاتقان شارالار
كوپ رەت قولدانۋعا جارامدى سومكەلەر مەن بوتەلكەلەردى قولدانساق، مۇحيتتاردا جينالاتىن پلاستيك قوقىستار الدەقايدا ازايادى
قالدىق تاستالماسا، مۇحيتتى تازالاۋدىڭ دا قاجەتى بولماس ەدى. سوندىقتان ماماندار ٴبىر رەت قولدانىپ تاستايتىن پلاستيك زاتتاردان گورى جۋىپ، قايتا قولدانۋعا بولاتىن كونتەينەرلەر، سومكەلەر مەن ىدىستاردى قولدانۋعا شاقىرادى.
قورشاعان ورتانى قورعايتىن ٴبىر ۇيىم جاقىندا 112 ەلدە مۇحيت جاعاسىنان تولقىنمەن كەلگەن 9200 توننا قوقىس جيناعان. بۇل — ٴبىر-اق جىلدىڭ ىشىندە جينالعان قوقىس جانە ول مۇحيتقا جىل سايىن تاستالاتىن قوقىستىڭ مىڭنان ٴبىر بولىگى عانا.
«نەشنل دجيوگرەفيك» جۋرنالى مالىمدەگەندەي، «مۇحيتتىڭ قىشقىلدانۋى قايتا قالپىنا كەلمەستەي جاعدايعا جەتكەن سەكىلدى». ادامدار الەمدىك ەكونوميكانى ۇستاپ تۇرعان گاز، مۇناي، كومىر سياقتى ارزان وتىنداردى جاعا بەرەتىنى سونشا — تەڭىز جانۋارلارىنىڭ مۇحيتتى تازالاۋعا شامالارى جەتپەي جاتىر.
ۇمىتتەنۋگە سەبەپ بار. كيەلى جازبالاردىڭ ايتارى
«جەر بەتىن جاراتىلىستارىڭا تولتىردىڭ. تەڭىز بار ٶزى تەرەڭ، ٶزى شالقار، قۇجىناپ ٴجۇر وندا ۇلكەن-كىشى جانۋارلار» (ٴزابۇر 104:24، 25).
جاراتۋشىمىز مۇحيتتاردى ٶز-ٶزىن تازارتا الاتىن قاسيەتپەن جاراتقان. ويلانىپ كورىڭىز: تەڭىز بەن ونداعى كۇللى تىرشىلىكتى جاراتۋعا قۇدىرەتى جەتكەن قۇدايدىڭ لاستانعان مۇحيتتاردى تۇگەلىمەن قالپىنا كەلتىرۋگە دە قۇدىرەتى جەتەدى ەمەس پە؟! 15-بەتتەگى «قۇداي پلانەتامىز امان قالادى دەپ ۋادە ەتەدى» دەگەن ماقالانى قاراڭىز.
