4-سۇراق
كۇللى تىرشىلىك ٴبىر اتاتەكتەن شىقتى ما؟
دارۆين كۇللى تىرشىلىك ٴبىر اتاتەكتەن تارادى دەپ پايىمداعان. ونىڭ تۇسىندىرۋىنشە، جەردەگى تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋ تاريحىن ٴبىر ۇلكەن اعاشقا تەڭەۋگە بولادى. كەيىنىرەك، وزگە ەۆوليۋسيونيستەر وسى يدەيانى دامىتىپ، «ٶمىر اعاشىنىڭ» دىڭگەگىن العاشقى قاراپايىم جاسۋشالارعا تەڭەدى. دىڭگەكتەن بۇتاقتار، ياكي جاڭا تىرشىلىك يەلەرى تارادى. ال ولاردان وسىمدىك پەن جانۋارلاردىڭ تۇقىمداستارىن بەينەلەيتىن بۇتاقشالار ٶسىپ شىقتى. بۇتاقشالاردان شىبىقتار، ياعني تۇقىمداستارعا كىرەتىن بارلىق تۇرلەر، تارادى. بۇل شىنىمەن سولاي بولعان با؟
كوپتەگەن عالىمدار نە دەيدى؟ ولار تىرشىلىكتىڭ ٴبىر اتاتەكتەن پايدا بولعانىن دالەلدەۋ ٷشىن پالەونتولوگيالىق دەرەكتەردى العا تارتادى. سونداي-اق ەۆوليۋسيونيستەر تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بارلىعىن ٴبىر عانا «كومپيۋتەرلىك باعدارلاما»، ياكي دنق، باسقاراتىندىقتان، ولاردىڭ اتاتەكتەرى ٴبىر بولۋ كەرەك دەپ سەنەدى.
كيەلى كىتاپتا نە دەلىنگەن؟ جاراتىلىس كىتابىندا وسىمدىكتەردىڭ، قۇستاردىڭ جانە سۋ مەن قۇرلىقتاعى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بارلىعى ٶز «تۇقىمى بويىنشا جاراتىلعانى» ايتىلادى (جاراتىلىس 1:12، 20—25 تاۋرات). بۇدان تۇقىمداستىڭ ىشىندەگى تۇرلەر وزگەرىسكە ۇشىراعانمەن، تۇقىمداس شەكتەۋىنەن اسا المايتىنى كورىنەدى. سونداي-اق كيەلى كىتاپتاعى جاراتۋ ىسىنە جۇگىنەتىن بولساق، تىرشىلىك يەلەرىنىڭ جاڭا توپتارى پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر تىزبەگىندە بىردەن ٵرى تولىعىمەن قالىپتاسقان كۇيدە پايدا بولۋ كەرەك.
ايعاقتار نە دەيدى؟ ايعاقتار قايسىسىن راستايدى، كيەلى كىتاپتاعى جاراتۋ ٸسىن بە، الدە ٴدارۆيننىڭ ٸلىمىن بە؟ سوڭعى 150 جىلدا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر نەنى كورسەتەدى؟
دارۆين اعاشىنىڭ تۇبىنە بالتا شابىلدى
سوڭعى جىلدارى عالىمدار جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ جانە سان-الۋان ٴبىر جاسۋشالى اعزالاردىڭ گەنەتيكالىق كودتارىن سالىستىردى. ولاردىڭ ويىنشا، مۇنداي سالىستىرۋ دارۆين ۇسىنعان كوپ بۇتالى «ٶمىر اعاشىن» راستاۋ كەرەك-ٴتىن. الايدا بۇلاي بولماي شىقتى.
زەرتتەۋلەر قانداي ناتيجە اكەلدى؟ 1999-جىلى بيولوگ مالكوم گوردون بىلاي دەپ جازدى: «تىرشىلىكتىڭ ٴتۇرلى باستاماسى بولعانعا ۇقسايدى. بارىنە ورتاق ٶمىر اعاشى ٴبىر عانا تامىردان ٶسىپ شىقپاعان كورىنەدى». ٶمىردىڭ نەگىزگى بۇتاقتارى جالعىز دىڭگەكتەن تارادى دەگەنگە دالەلدەر بار ما؟ گوردون ٵرى قاراي بىلاي دەيدى: «ورتاق اتاتەك جايلى تەوريانىڭ ٴداستۇرلى تۇسىندىرمەسىن قازىرگى جۇيەلەۋدەگى پاتشالىقتارعا قاتىستى قولدانا المايتىن سياقتىمىز. بۇل تۇسىندىرمەنىڭ كوپ تيپتەرگە (بالكىم، بارلىعىنا دا)، ٴتىپتى تيپتەردىڭ ىشىندەگى كوپ كلاستارعا دا قاتىسى جوق كورىنەدى»29 a.
جۋىردا جاسالعان زەرتتەۋلەر دە ٴدارۆيننىڭ ورتاق اتاتەككە قاتىستى تەورياسىنا شەك كەلتىرۋدە. مىسالى، 2009-جىلى «نيۋ سايەنتيست» جۋرنالىندا ەۆوليۋسيونيست عالىم ەريك باپتەستەنىڭ سوزدەرى كەلتىرىلگەن بولاتىن. «ٶمىر اعاشىن راستايتىن ەشقانداي دالەل جوق»،— دەيدى ول30. ٴدال سول جۋرنالدا ەۆوليۋسيونيست-بيولوگ مايكل روۋز مىناداي تۇسىنىكتەمە بەرگەن ەدى: «ٶمىر اعاشى قۇرمەتپەن جەرلەنىپ جاتىر. مۇنى ٴبارىمىز دە بىلەمىز. الايدا سانامىزعا ابدەن ٴسىڭىپ كەتكەن بيولوگياعا قاتىستى كوزقاراستاردى وزگەرتۋىمىز كەرەكتىگىن، ٴسىرا، ٴبارىمىز بىردەي مويىنداي بەرمەيمىز»31 b.
پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر نەنى كورسەتەدى؟
كوپ عالىمدار پالەونتولوگيالىق دەرەكتەردى ٴتىرى اعزالاردىڭ ٴبىر اتاتەكتەن تاراعانىن دالەلدەۋ ٷشىن كەلتىرەدى. ولار، مىسالى، بالىقتىڭ قوسمەكەندىگە، ال باۋىرىمەن جورعالاۋشى سۇتقورەكتىگە اينالعانىن وسى دەرەكتەر دالەلدەيدى دەپ سەنەدى. تابىلعان قالدىقتار شىنىمەن دە وسىنى راستاي ما؟
ەۆوليۋسيونيست-پالەونتولوگ دەيۆيد راۋپ بىلاي دەيدى: «ٴدارۆيننىڭ زامانىنداعى جانە ٴبىزدىڭ كۇنىمىزدەگى گەولوگتار تابىلعان قالدىقتارعا قاراپ، اعزالاردىڭ بىرتە-بىرتە ەمەس، ۇزىك-ۇزىك ٵرى رەتسىز دامىعانىن بايقادى. پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر تىزبەگىندە تۇرلەر كەنەتتەن پايدا بولىپ، ٴسال عانا نە مۇلدەم وزگەرمەگەن قالپى وزدىگىنەن جوق بولىپ كەتەدى»32.
قازبا-قالدىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى توپتاردىڭ ۇزاق ۋاقىت ارالىعىندا اسا وزگەرە قويماعانىن كورسەتەدى. ٴبىر توپقا جاتاتىن اعزالاردىڭ باسقا توپقا اينالعانىن كورسەتەتىن ەشقانداي ايعاق جوق. قايتا، ايرىقشا دەنە ٴبىتىمى مەن وزىنە ٴتان ەرەكشەلىكتەرى بار اعزالار كەنەتتەن پايدا بولىپ وتىرادى. مىسالى، ەستۋ مۇشەسى جاقسى دامىعان جارقاناتتىڭ وزىنەن بۇرىنعى اتاتەكپەن بايلانىسى ايقىن كورىنبەيدى.
شىن مانىندە جانۋارلاردىڭ نەگىزگى توپتارىنىڭ باسىم بولىگى سالىستىرمالى تۇردە قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا پايدا بولسا كەرەك. كوپتەگەن جاڭا، دارالانعان تىرشىلىك يەلەرى پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر تىزبەگىندە كەنەتتەن شىعا كەلەتىندىكتەن، پالەونتولوگتار بۇل ۋاقىت ارالىعىن «كەمبريي جارىلىسى» دەپ اتادى. بۇل ٴداۋىر قانشا ۋاقىتتى قامتيدى؟
عالىمداردىڭ وسى داۋىرگە قاتىستى ەسەپتەۋلەرى دۇرىس دەلىك. ولاي بولسا، مۇنى ٴبىر مىسالدىڭ كومەگىمەن قاراستىرايىق. فۋتبول الاڭىن ۋاقىت كورسەتكىشى دەپ ەسەپتەيىك. بۇل ۋاقىت ارالىعى جەردىڭ دامۋ تاريحىن كورسەتەدى (1). سەن وسى الاڭنىڭ شامامەن سەگىزدەن جەتى بولىگىن ٴجۇرىپ ٶتىپ، كەمبريي ٴداۋىرىنىڭ باستالۋىن كورسەتىپ تۇرعان سىزىققا جەتەسىڭ (2). پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر كورسەتەتىندەي، جانۋارلاردىڭ نەگىزگى توپتارى وسى ٴداۋىردىڭ قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا پايدا بولعان. ولاردىڭ كەنەتتەن شىعا كەلگەنىن قالاي بەينەلەۋگە بولادى؟ فۋتبول الاڭىنىڭ اياعىنا جاقىنداپ قالعان سەن سىزىقتى اتتاعانىڭ سول-اق ەكەن، تىرشىلىكتىڭ سان-الۋان تۇرلەرى پايدا بولا قالادى!
سان-الۋان تىرشىلىك يەلەرىنىڭ كەنەتتەن پايدا بولعانى كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ دارۆين تەورياسىنىڭ ٴداستۇرلى تۇسىندىرمەسىن سىنعا الۋىنا تۇرتكى بولدى. مىسالى، ەۆوليۋسيونيست-بيولوگ ستيۋارت نيۋمەن 2008-جىلى بەرگەن سۇحباتىندا جاڭا تىرشىلىك فورمالارىنىڭ كەنەتتەن پايدا بولۋىن تۇسىندىرەتىن باسقا تەوريا قاجەت ەكەنىن ٴسوز ەتتى. ول بىلاي دەدى: «مەنىڭشە، بارلىق ەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەردى ٴتۇسىندىرۋ ٷشىن قولدانىلاتىن دارۆين تەورياسى شەتكە ىسىرىلىپ، جاي تەوريالاردىڭ ٴبىرى بولىپ قالماق. ول ٴتىپتى ماكروەۆوليۋسيانى، ياعني اعزالاردىڭ قۇرىلىسىنداعى ۇلكەن وزگەرىستەردى، تۇسىندىرەتىن باستى تەوريا بولۋدان دا قالاتىن سياقتى»33.
«اقساعان» ايعاقتار
نەگە كەيبىر وقۋلىقتاردا ٴبىر تىزبەككە قويىلعان قازبا-قالدىقتاردىڭ شىنايى كولەمى بۇرمالانىپ كورسەتىلەدى؟
جوعارىدا سول جاقتا: قازبا-قالدىقتاردىڭ كەيبىر وقۋلىقتاعى كورىنىسى
جوعارىدا وڭ جاقتا: شىنايى كولەمى (سالىستىرمالى تۇردە)
بالىقتاردىڭ قوسمەكەندىلەرگە، ال باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ سۇتقورەكتىلەرگە اينالعانىن كورسەتۋ ٷشىن قولدانىلاتىن قازبا-قالدىقتار جايلى نە دەۋگە بولادى؟ ولار ەۆوليۋسيا تەورياسىن شىنىمەن دالەلدەي مە؟ مۇقيات جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋدىڭ ناتيجەسىندە بىرنەشە ولقىلىقتار انىقتالدى.
بىرىنشىدەن، تابىلعان قالدىقتاردىڭ كولەمى كەيبىر وقۋلىقتاردا دۇرىس كورسەتىلمەيدى. مىسالى، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ سۇتقورەكتىلەرگە اينالۋ تىزبەگىندە قالدىقتاردىڭ كولەمى بىردەي ەتىپ كورسەتىلەدى. ال، شىن مانىسىندە، ولاردىڭ كولەمى ٵرتۇرلى، كەيبىرى ۇلكەن بولسا، كەيبىرى كىشىرەك كەلەدى.
ەكىنشى الدەقايدا كۇردەلى ماسەلە — اعزالاردىڭ ٴبىر-بىرىمەن قانداي دا ٴبىر تۋىستىق بايلانىسىن كورسەتەتىن ايعاقتاردىڭ جەتىسپەۋى. تىزبەكتەگى قازبا-قالدىقتاردىڭ ۋاقىت ارالىعى، عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ميلليونداعان جىلدى قامتيدى. بۇل جايىندا زوولوگ حەنري دجي: «قالدىقتار اراسىنداعى ۋاقىتتىڭ ۇزاق بولعانى سونشا، اتاتەك پەن ۇرپاقتىڭ تۋىستىق بايلانىسىنا قاتىستى ناقتى ەشتەڭە ايتا المايمىز»،— دەيدى34 c.
بيولوگ مالكوم گوردون بالىقتار مەن قوسمەكەندىلەردىڭ قالدىقتارى وتە ماردىمسىز ەكەنىن ەسكەرەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، «اتالمىش ۇلگىلەر سول زامانداعى توپتارعا كىرەتىن تىرشىلىك يەلەرىنىڭ سان-الۋاندىعىن جەتكىلىكتى دارەجەدە كورسەتە الماسا كەرەك». گوردون تاعى بىلاي دەپ قوستى: «وسى ناقتى دارالاردىڭ كەيىننەن دامىعان اعزالارمەن نە ٴبىر-بىرىمەن قانداي بايلانىستا بولعانىن (ەگەر ونداي بايلانىس بولسا، ارينە) ٴبىلۋ مۇمكىن ەمەس»35 d.
«فيلم»، شىن مانىندە، نە جايلى؟
«نەشنل دجيوگرەفيك» جۋرنالىنىڭ (2004-جىل) ٴبىر ماقالاسىندا پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر «1000 كادرىنىڭ 999 ى كەسىلىپ تاستالعان ەۆوليۋسيا جايلى فيلمگە» تەڭەلدى36. مۇنىڭ استارىندا قانداي وي جاتقانىن قاراستىرايىق.
پالەونتولوگيالىق دەرەكتەردىڭ «95 كادرى» جانۋارلاردىڭ ٴبىر توپتان ەكىنشى توپقا اينالماعانىن كورسەتسە، نەلىكتەن پالەونتولوگتار قالعان «5 كادردى» وسىنى راستايتىنداي ەتىپ ورنالاستىرادى؟
سەن 100000 كادردان تۇراتىن كوركەم ٴفيلمنىڭ 100 كادرىن تاۋىپ الدىڭ دەلىك. بۇل ٴفيلمنىڭ مازمۇنىن قالاي انىقتار ەدىڭ؟ بۇعان قاتىستى سەنىڭ ٶز جورامالىڭ بولۋى مۇمكىن. الايدا ويىڭداعى كورىنىستى 100 كادردىڭ ىشىنەن 5-ٴۋى عانا راستاپ، قالعان 95-ٴى مۇلدەم باسقا وقيعا جايلى بولسا شە؟ وسى بەس كادرعا بولا، جورامالىڭ دۇرىس بولىپ شىقتى دەۋ قيسىندى ما؟ بالكىم، سەن ولاردى ويىڭداعى وقيعاعا ساي كەلەتىندەي ەتىپ ورنالاستىرعان شىعارسىڭ؟ مۇنىڭ ورنىنا قالعان 95 كادردى ەسەپكە العانىڭ دۇرىس بولماس پا ەدى؟
بۇل مىسال ەۆوليۋسيونيستەردىڭ پالەونتولوگيالىق دەرەكتەرگە قاتىستى كوزقاراسىن ٴدال كورسەتەدى. قازبا-قالدىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، بىلايشا ايتقاندا، ٴفيلمنىڭ 95 كادرى، تۇرلەردىڭ ۇزاق ۋاقىت ارالىعىندا اسا وزگەرە قويماعانىن كورسەتسە دە، زەرتتەۋشىلەر مۇنى جىلدار بويى مويىنداماي كەلدى. نەگە عالىمدار وسى ماڭىزدى ايعاق جايلى ٴتىس جارمادى؟ جازۋشى ريچارد مورريس بىلاي دەيدى: «پالەونتولوگتار اعزالاردىڭ بىرتە-بىرتە وزگەرۋى جايلى كەڭ تاراعان ەۆوليۋسيا تەورياسىنا جابىسىپ قالعانى سونشالىق، وعان قايشى كەلەتىن ايعاقتارعا كوز جۇمىپ قارايتىن بولدى. ولار پالەونتولوگيالىق ايعاقتاردى قالىپتاسقان ەۆوليۋسيالىق تەوريا تۇرعىسىنان تۇسىندىرۋگە تىرىسادى»37.
«قانداي دا ٴبىر قازبا-قالدىقتاردىڭ جيىنتىعى ناقتى ٴبىر اعزانىڭ دامۋ تىزبەگى بولىپ تابىلادى دەپ ۇيعارۋ — تەكسەرۋگە بولاتىن عىلىمي تەوريا ەمەس. مۇنداي دەرەكتەر عىلىمي ەڭبەكتەن گورى قىزىقتى دا ٴتالىم الارلىق ەرتەگىگە ۇقسايدى» (حەنري دجي. ”In Search of Deep Time - Beyond the Fossil Record to a New History of Life” 116، 117-ب.).
ٴبىزدىڭ كۇنىمىزدەگى ەۆوليۋسيونيستەر جايلى نە دەۋگە بولادى؟ ولاردىڭ قازبا-قالدىقتاردى ٵلى كۇنگە دەيىن بەلگىلى ٴبىر رەتپەن قويۋىنا قالدىقتاردىڭ باسىم بولىگى مەن گەنەتيكالىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ەمەس، بۇگىندە كەڭ تاراعان ەۆوليۋسيالىق كوزقاراستار كوبىرەك اسەر ەتىپ جاتقان جوق پا ەكەن؟ e
سەن نە ويلايسىڭ؟ ايعاقتار قايسىسىن راستايدى، كيەلى كىتاپتا ايتىلعانداردى ما، الدە ٴدارۆيننىڭ تەورياسىن با؟ جوعارىدا قاراستىرعان ايعاقتارعا شولۋ جاسايىق.
-
جەر بەتىندەگى ەڭ العاشقى تىرشىلىك «قاراپايىم» بولماعان.
-
ٴتىپتى جاسۋشانىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ كەزدەيسوق پايدا بولۋ مۇمكىندىگى جوقتىڭ قاسى.
-
جاسۋشانى باسقاراتىن «كومپيۋتەرلىك باعدارلاما» — دنق-نىڭ كۇردەلى بولعانى سونشا، ول ادامدار ويلاپ تاپقان كەز كەلگەن باعدارلامادان نە اقپارات ساقتاۋ قۇرىلعىسىنان الدەقايدا اسىپ تۇسەدى. ول «ينجەنەريانىڭ ۇزدىك تۋىندىسى» دەپ بەكەر اتالماعان.
-
گەنەتيكالىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرى تىرشىلىكتىڭ ٴبىر اتاتەكتەن پايدا بولۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن كورسەتەدى. سونداي-اق جانۋارلاردىڭ نەگىزگى توپتارى پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر تىزبەگىندە بىردەن تولىق قالىپتاسقان كۇيدە ورنالاسقان.
قالاي ويلايسىڭ، بۇل ايعاقتار كيەلى كىتاپتاعى ٶمىردىڭ باستاماسى جايلى مالىمەتتى راستاي ما؟ كوپ ادام كيەلى كىتاپتاعى جاراتۋ ىسىنە قاتىستى ٴبىرتالاي جايتتار عىلىمعا قايشى كەلەدى دەپ ويلايدى. بۇل راس پا؟ كيەلى كىتاپتا شىن مانىندە نە ايتىلعان؟
a «تيپ» دەگەن بيولوگيالىق تەرمين دەنە قۇرىلىسىندا ۇقساستىقتار بار جانۋارلار توبىنا نۇسقايدى. ادەتتە عالىمدار كۇللى ٴتىرى اعزالاردى جەتى ساتىلىق جۇيەگە بولەدى. جۇيەدەگى ٵربىر توپ تومەندەگەن سايىن ناقتىلانا تۇسەدى. ەڭ ٴبىرىنشى ۇلكەن توپ پاتشالىق دەپ اتالادى. ودان كەيىن تيپ، كلاسس، وترياد، تۇقىمداس، تۋىس جانە ٴتۇر كەلەدى. مىسالى، جىلقىنى بىلاي جىكتەۋگە بولادى: جانۋارلار پاتشالىعى، حوردالىلار ٴتيپى، سۇتقورەكتىلەر كلاسى، تاقتۇياقتىلار وتريادى، جىلقىلار تۇقىمداسى، جىلقى تۋىسى (Equus)، قولعا ۇيرەتىلگەن كادىمگى جىلقى ٴتۇرى (Caballus).
b «نيۋ سايەنتيست» جۋرنالىنىڭ دا، باپتەستە مەن روۋزدىڭ دا ەۆوليۋسيا تەورياسىن جوققا شىعارعىسى كەلمەگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. بۇل عالىمدار دارۆين تەورياسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ٶمىر اعاشىن ەشقانداي ايعاق راستامايتىنىن ايتقىسى كەلگەن. ولار ەۆوليۋسيانى ٴتۇسىندىرۋدىڭ وزگە جولدارىن ىزدەستىرۋدە.
c حەنري دجي ەۆوليۋسيا تەورياسىن جوققا شىعارمايدى. ول پالەونتولوگيالىق دەرەكتەردىڭ بەرەرى از ەكەنىن اتاپ وتكىسى كەلدى.
d مالكوم گوردون ەۆوليۋسيا تەورياسىن قولدايدى.
e «ادام ەۆوليۋسياسى جايىندا نە دەۋگە بولادى؟» دەگەن قورشاۋدى قارا.
f ەسكەرتۋ: وسى قورشاۋدا كوزقاراستارى كەلتىرىلگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەشقايسىسى كيەلى كىتاپتاعى جاراتۋ ىسىنە سەنبەيدى. بارلىعى دا ەۆوليۋسيا تەورياسىن قولدايدى.
g ەۆوليۋسيونيستەر «گومينيد» دەگەن تەرميندى ادام تۇقىمداسىنا جانە ەرتەدەگى ادامتەكتەستەرگە جاتقىزىلعان وكىلدەردى سيپاتتاۋ ٷشىن قولدانادى.
قىزىقتى بولار مالىمەتتەر
«تىرشىلىك وزدىگىنەن پايدا بولدى ما؟»
ەۆوليۋسيا: بولجام با، الدە ايعاق پا؟
ەۆوليۋسيا ٸلىمى بويىنشا وسىمدىكتىڭ نە جانۋاردىڭ ٴبىر ٴتۇرى مۋتاسيانىڭ ارقاسىندا مۇلدەم جاڭا ٴبىر تۇرگە اينالا الادى. بۇل ايعاققا نەگىزدەلگەن بە، الدە بولجامعا ما؟
«تىرشىلىك وزدىگىنەن پايدا بولدى ما؟»
عىلىم جانە كيەلى كىتاپتاعى جاراتۋ ٸسى
عىلىم كيەلى كىتاپتاعى تىرشىلىكتىڭ جاراتىلۋى جايلى مالىمەتتى جوققا شىعارا الدى ما؟
جاستاردىڭ ساۋالدارى
تىرشىلىكتىڭ باستاۋى جاراتۋشى ما، ەۆوليۋسيا ما؟ ەۆوليۋسيا تەورياسىنا كۇماندانۋعا نەگىز بار ما؟ (2-ٴبولىم)
وسىعان قاتىستى 2 نەگىزگى ايعاقتى قاراستىر.
