ەۆوليۋسيا: بولجام با، الدە ايعاق پا؟
«كۇننىڭ جىلۋ بەرەتىنى قالاي انىق بولسا، ەۆوليۋسيانىڭ بولعانى دا ٴدال سولاي تايعا تاڭبا باسقانداي انىق»،— دەيدى بەلگىلى ەۆوليۋسيونيست عالىم ريچارد دوكينس16. ارينە، كۇننىڭ ىستىق جۇلدىز ەكەنىن زەرتتەۋلەر مەن باقىلاۋلار ايقىن دالەلدەيدى. الايدا ەۆوليۋسيا ٸلىمىنىڭ ٴدال سونداي بۇلتارتپاس دالەلدەرى بار ما؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن، ٴبىر جايتتى انىقتاپ الايىق. كوپتەگەن عالىمدار تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ۇرپاقتارى ۋاقىت وتە كەلە كىشىگىرىم وزگەرىستەرگە ۇشىراۋى مۇمكىن ەكەنىن بايقاعان. مىسالى، يتتەردى شاعىلىستىرۋ ارقىلى اقىر اياعىندا اياقتارى قىسقاراق، ال جۇندەرى ۇزىنىراق قولتۇقىم الۋعا بولادى a. كەيبىر عالىمدار وسىنداي كىشىگىرىم وزگەرىستەردى «ميكروەۆوليۋسيا» دەپ اتايدى.
ەۆوليۋسيونيستەر تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ميللياردتاعان جىلدار بويى بىرتىندەپ كىشىگىرىم وزگەرىستەرگە ۇشىراۋى ۇلكەن وزگەرىستەر تۋدىرىپ، ناتيجەسىندە بالىقتاردان قوسمەكەندىلەر، مايمىلداردان ادامدار پايدا بولدى دەپ ۇيرەتەدى. عالىمدار اتالمىش ۇلكەن وزگەرىستەردى «ماكروەۆوليۋسيا» دەپ اتايدى.
چارلز دارۆين جانە ونىڭ «تۇرلەردىڭ شىعۋى» كىتابى
مىسالى، چارلز دارۆين بىلاي دەپ ۇيرەتتى: تابيعاتتا كىشكەنتاي وزگەرىستەردىڭ ورىن الۋى الدەقايدا ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ دە (الايدا مۇنى ەشكىم كورمەگەن) مۇمكىن ەكەنىن كورسەتەدى17. ونىڭ ويىنشا، كەيبىر باستاپقى قاراپايىم اعزالار ۇزاق ۋاقىت ارالىعىندا «كىشىگىرىم موديفيكاسيالارعا» ۇشىراپ، ميلليونداعان ٵرتۇرلى تىرشىلىك تۇرلەرىنە اينالدى18.
كوپ ادامعا بۇل قيسىندى كورىنەدى. ولار: «ەگەر تۇرلەر ٶز ىشىندە كىشكەنە وزگەرىستەرگە ۇشىراي السا، وندا ۇزاق ۋاقىت ارالىعىندا ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ دە ورىن الۋى عاجاپ ەمەس»،— دەپ تۇجىرىمدايدى. شىن مانىسىندە ەۆوليۋسيا ٸلىمى ٷش بولجامعا نەگىزدەلەدى. قازىر سولاردى قاراستىرايىق.
1-بولجام. مۋتاسيا جاڭا تۇرلەرگە باستاۋ بەرەدى. ماكروەۆوليۋسيا ٸلىمى بويىنشا، مۋتاسيا — وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ گەنەتيكالىق كودىنداعى كەزدەيسوق وزگەرىستەر — جاڭا تۇرلەردى عانا ەمەس، مۇلدەم جاڭا تۇقىمداستاردى دا تۋدىرا الادى19.
ۇلكەنىرەك گۇلدەن كورىنەتىندەي، مۋتاسيا وسىمدىكتەردى ٴبىرشاما وزگەرتكەنمەن، بەلگىلى ٴبىر شەكتەۋلەردەن اسا المايدى
ايعاقتار. ٴتىرى اعزانىڭ كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى ونىڭ گەنەتيكالىق كودىنداعى اقپاراتپەن انىقتالادى b. زەرتتەۋشىلەر مۋتاسيانىڭ وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ ۇرپاقتارىن ٴبىرشاما وزگەرتە الاتىنىن بايقاعان. الايدا مۋتاسيا مۇلدەم جاڭا ٴتۇر جاساي الا ما؟ گەنەتيكا سالاسىنداعى عاسىر بويى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەلەرى نە دەيدى؟
1940-جىلدارعا تامان عالىمدار ٴبىر جاڭا يدەيانى زور قۋانىشپەن قابىل الدى. ولار تابيعي سۇرىپتالۋ (قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلە العان اعزالاردىڭ ٴتىرى قالىپ، ۇرپاق قالدىرۋى) وسىمدىكتەردى كەزدەيسوق مۋتاسياعا ۇشىراتىپ، جاڭا ٴتۇر تۋدىرا الادى دەگەنگە سەنىپ كەلگەن. ەندى ولار تابيعاتتا مۇمكىن بولعان نارسەنى قولدان جاساۋعا بولادى دەگەن ويعا كەلدى. عالىمدار مۋتاسيالاردى قولدان سۇرىپتاۋ، قايتا، الدەقايدا ٴتيىمدى ٶتۋ كەرەك دەپ تۇجىرىمدادى. گەرمانياداعى ماكس پلانك اتىنداعى وسىمدىكتەردى سۇرىپتاۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمى ۆولف ەككەحارت ليوننيگ c بۇل جايىندا بىلاي دەيدى: «كوپتەگەن بيولوگتاردىڭ، گەنەتيكتەردىڭ، اسىرەسە سۇرىپتاۋشىلاردىڭ قۋانىشتان توبەلەرى كوككە جەتكەندەي بولدى». نەلىكتەن؟ وسىمدىكتەردەگى گەندىك مۋتاسيانى 30 جىل بويى زەرتتەگەن ليوننيگ ٵرى قاراي بىلاي دەيدى: «زەرتتەۋشىلەر وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى بۋدانداستىرۋدىڭ ٴداستۇرلى ٵدىسىن جاڭارتاتىن كەز كەلدى دەپ ويلادى. ولار مۋتاسيالار تۋدىرىپ، ٴساتتى شىققاندارىن سۇرىپتاۋ ارقىلى ٴتىرى اعزالاردىڭ جاڭا ٵرى جاقسىراق ٴتۇرىن الۋعا بولادى دەپ سەندى»20. ٴيا، كەيبىرەۋلەر، شىنىمەن دە، مۇلدەم جاڭا ٴتۇر جاساپ شىعارۋعا بولادى دەپ ۇمىتتەنگەن-ٴدى.
مۋتاسياعا ۇشىراعان دروزوفيلا جەمىس شىبىنى ٴسال وزگەرگەنمەن، سول شىبىن كۇيىندە قالدى
سودان قۇراما شتاتتارى، ازيا مەن ەۋروپاداعى عالىمدار ەۆوليۋسيانى تەزدەتەتىن ادىستەردى قولدانىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىنا كىرىسىپ كەتتى. 40-جىلدان استام ۋاقىت بويى جاسالعان قىرۋار ەڭبەك قانداي ناتيجە اكەلدى؟ «سونشاما كوپ قارجى جۇمسالعانمەن،— دەيدى زەرتتەۋشى پەتەر فون زەنبۋح،— رادياسيالىق سۇرىپتاۋ ارقىلى اسىل تۇقىمدى دارالاردى الۋعا كەتكەن بارلىق ەڭبەك زايا كەتتى»21. ال ليوننيگ بىلاي دەيدى: «1980-جىلدارى دۇنيەجۇزى عالىمدارىنىڭ بار ٷمىتى مەن قۋانىشى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. باتىس ەلدەرىندە مۋتاسيالىق سۇرىپتاۋ عىلىمنىڭ جەكە سالاسى رەتىندە جويىلدى. مۋتانتتاردىڭ بارلىعى دەرلىك... نە ٶلىپ كەتتى، نە باستاپقى تۇقىمدارىنان السىزدەۋ بولىپ شىقتى» d.
مۋتاسيا سالاسىنداعى عاسىرعا جۋىق جانە مۋتاسيالىق سۇرىپتاۋ سالاسىنداعى 70 جىلدىق زەرتتەۋلەرگە قاراپ، كوپتەگەن عالىمدار مۋتاسيانىڭ جاڭا ٴتۇر جاساي الۋ قابىلەتىنە قاتىستى ٴبىر توقتامعا كەلدى. بارلىق ايعاقتاردى قاراستىرا كەلە، ليوننيگ بىلاي دەپ قورىتىندىلادى: «مۋتاسيا [وسىمدىك پەن جانۋارلاردىڭ] باستاپقى تۇقىمىنان مۇلدەم جاڭا ٴتۇر جاساي المايدى. بۇل تۇجىرىم XX عاسىردا جۇرگىزىلگەن بارلىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرىمەن جانە ىقتيمالدىلىق زاڭدارىمەن تولىق ۇيلەسەدى».
سونىمەن مۋتاسيا ٴبىر تۇردەن مۇلدەم باسقا ٴتۇر جاساي الا ما؟ ايعاقتارعا قاراعاندا، ولاي ەمەس. زەرتتەۋلەر جۇرگىزە كەلە، ليوننيگ «ٵربىر وقشاۋ ٴتۇردىڭ كەزدەيسوق مۋتاسيا بۇزا المايتىن شەكتەۋلەرى بولادى» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى22.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن ايعاقتاردى بىلاي تۇيىندەۋگە بولادى: تاجىريبەلى عالىمدار قولدان سۇرىپتاۋ ارقىلى مۇلدەم جاڭا ٴتۇر جاساي الماسا، مۇنى وي-ساناسى جوق پروسەسس جاساي الدى دەۋ قيسىندى ما؟ زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، مۋتاسيا باستاپقى تۇردەن مۇلدەم جاڭا ٴتۇر جاساي الماسا، ماكروەۆوليۋسيانىڭ ورىن الۋى مۇمكىن بە؟
2-بولجام. تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ ناتيجەسىندە جاڭا تۇرلەر پايدا بولدى. دارۆين تابيعي سۇرىپتالۋ پروسەسى كەزىندە مەكەن ەتۋ ورتاسىنا بەيىمدەلە العان دارالار ٴتىرى قالىپ، قالعاندارى اقىرىندا جويىلىپ كەتتى دەپ سەنگەن. بۇگىندە ەۆوليۋسيونيستەر مۇنى بىلاي تۇسىندىرەدى: تۇرلەر جەر بەتىنە تاراپ، ٴبىر-بىرىنەن وقشاۋلانعان سوڭ، گەندىك مۋتاسياعا ۇشىراعان. ال تابيعي سۇرىپتالۋ ناتيجەسىندە جاڭا ورتاعا بەيىمدەلە العاندارى امان قالعان. وسى دارالاردىڭ ۇرپاقتارى بىرتە-بىرتە وزگەرىپ، مۇلدەم باسقا تۇرلەرگە اينالعان.
ايعاقتار. بۇرىنىراقتا ايتىلىپ كەتكەندەي، زەرتتەۋلەر مۋتاسياعا ۇشىراعان وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردان مۇلدەم جاڭا ٴتۇر پايدا بولمايتىنىن انىق كورسەتەدى. تابيعي سۇرىپتالۋ ٴساتتى مۋتاسيالاردى ساقتاپ قالىپ، جاڭا ٴتۇر جاساپ شىعارادى دەگەنگە ەۆوليۋسيونيستەر قانداي دالەل كەلتىرەدى؟ 1999-جىلى قۇراما شتاتتاردىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى باسىپ شىعارعان بروشيۋرادا «دارۆين زەرتتەگەن گالاپاگوسس ارالدارىنداعى تاۋشىمشىقتىڭ 13 تۇرىنە» نازار اۋدارىلادى23.
1970-جىلدارى روزمەري مەن پيتەر گرانتتاردىڭ باسشىلىعىمەن پرينستون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ٴبىر توپ زەرتتەۋشىلەرى وسى تاۋشىمشىقتاردى زەرتتەپ، مىنانى بايقادى: ارالدارداعى ٴبىر جىلعا سوزىلعان قۇرعاقشىلىقتان كەيىن تۇمسىقتارى كىشكەنتاي تاۋشىمشىقتاردىڭ سانى ازايا باستادى، ال تۇمسىقتارى ۇلكەندەرى توزىمدىرەك بولىپ شىقتى. تاۋشىمشىقتىڭ 13 ٴتۇرىن تۇمسىقتارىنىڭ پىشىنىنە قاراي اجىراتاتىندىقتان، وسى انىقتالعان جايت ماڭىزدى بولىپ كورىندى. اتالمىش بروشيۋرادا ٵرى قاراي بىلاي دەلىنگەن: «گرانتتاردىڭ ەسەپتەۋىنشە، قۇرعاقشىلىق ون جىلدا ٴبىر رەت بولىپ تۇرسا، تاۋشىمشىقتاردىڭ جاڭا ٴتۇرى شامامەن 200 جىلدان كەيىن عانا پايدا بولۋى مۇمكىن»24.
الايدا بروشيۋرادا قۇرعاقشىلىقتان كەيىنگى جىلدارى تۇمسىقتارى كىشكەنتاي تاۋشىمشىقتاردىڭ سانى قايتادان باسىم بولىپ كەتكەنى ٴسوز ەتىلمەدى. زەرتتەۋشىلەر بايقاعانداي، ارالدارداعى كليمات وزگەرگەن سوڭ، تۇمسىقتارى ۇلكەن تاۋشىمشىقتاردىڭ سانى ٴبىر جىل عانا باسىم بولعان، ال سودان كەيىنگى جىلدارى تۇمسىقتارى كىشكەنتاي تاۋشىمشىقتار قايتادان كوبەيىپ كەتتى. سونداي-اق زەرتتەۋشىلەر تاۋشىمشىقتاردىڭ ٵرتۇرلى «تۇرلەرى» ٶزارا شاعىلىسىپ، باستاپقى تۇقىمعا قاراعاندا الدەقايدا ٶسىمتال ۇرپاق بەرگەنىن بايقادى. زەرتتەۋشىلەر وسى ٶزارا شاعىلىسۋ جالعاسا بەرسە، اقىرىندا ەكى «تۇردەن» ٴبىر ٴتۇر پايدا بولۋى ىقتيمال دەپ قورىتىندىلادى25.
گالاپاگوسس تاۋشىمشىقتارى، ارى كەتكەندە، ٴتىرى اعزالاردىڭ كليماتتىق وزگەرىستەرگە بەيىمدەلە الاتىنىن عانا كورسەتەدى
سونىمەن، تابيعي سۇرىپتالۋ ناتيجەسىندە مۇلدەم جاڭا ٴتۇر پايدا بولا ما؟ وسىدان ونداعان جىل بۇرىن بيولوگ-ەۆوليۋسيونيست دجوردج كريستوفەر ۋيليامس تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ وسى قابىلەتىنە كۇمان كەلتىرە باستادى26. 1999 جىلى ەۆوليۋسيونيست دجەففري شۆارس تابيعي سۇرىپتالۋ دارالاردىڭ قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلۋىنە كومەكتەسكەنمەن، جاڭا ەشتەڭە جاساپ شىعارا المايتىنىن اتاپ ٶتتى27.
راسىندا دا، گالاپاگوسس تاۋشىمشىقتارىنان «جاڭا ەشتەڭە» پايدا بولعان جوق. تاۋشىمشىقتار تاۋشىمشىق كۇيىندە قالدى. ال ٵرتۇرلى تۇرگە جاتاتىن دارالاردىڭ ٶزارا شاعىلىسپايتىنىن ەسكەرسەك، كەيبىر ەۆوليۋسيونيستەردىڭ بۇل تاۋشىمشىقتاردى 13 تۇرگە اجىراتقانى كۇمان تۋدىرادى. بۇعان قوسا، وسى قۇستاردىڭ مىسالىنان بەدەلدى عىلىمي زەرتتەۋ ورىندارىنىڭ ٶزى شىندىقتى جارىم-جارتىلاي جاريالايتىنى كورىنەدى.
3-بولجام. پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر ماكروەۆوليۋسيانى دالەلدەيدى. اتالمىش بروشيۋرا پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر ماكروەۆوليۋسيانى تولىق دالەلدەيدى دەپ سەندىرەدى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «ارالىق فورمالاردىڭ — بالىق پەن قوسمەكەندىلەردىڭ، قوسمەكەندىلەر مەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ، سونداي-اق پريماتتاردىڭ ارالىق فورمالارىنىڭ — كوپتەپ تابىلعانى سونشالىق، ٴتىپتى ٴبىر ٴتۇردىڭ ەكىنشى تۇرگە ناقتى قاي ساتىدا اۋىسقانىن انىقتاۋ قيىن»28.
ايعاقتار. الايدا وسىلاي دەۋگە نەگىز بار ما؟ ەۆوليۋسيا ٸلىمىن بەرىك ۇستانۋشى نايلز ەلدريدجدىڭ ايتۋىنشا، پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر ٴتىرى اعزالاردىڭ ۇزاق ۋاقىت ارالىعىندا بىرتە-بىرتە وزگەرگەنىن ەمەس، كەرىسىنشە، «باسىم كوپشىلىگىنىڭ ٴسال عانا وزگەرگەنىن نە مۇلدەم وزگەرمەگەنىن» كورسەتەدى e29.
پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر جانۋارلاردىڭ بارلىق نەگىزگى توپتارىنىڭ بىردەن پايدا بولىپ، اسا وزگەرمەگەنىن كورسەتەدى
بۇگىنگى تاڭعا دەيىن شامامەن 200 ميلليون ٸرى جانە ميللياردتاعان ۇساق پالەونتولوگيالىق قالدىقتار تابىلىپ، دەرەكقورعا ەنگىزىلدى. وسى ورايدا كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر مىنا ٴبىر جايتتىڭ راستىعىمەن كەلىسەدى: ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان وسى پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر جانۋارلاردىڭ نەگىزگى توپتارىنىڭ بىردەن پايدا بولىپ، اسا وزگەرە قويماعانىن، ال كوپتەگەن تۇرلەردىڭ قالاي كەنەتتەن پايدا بولسا، ٴدال سولاي كەنەتتەن جويىلىپ كەتكەنىن كورسەتەدى.
ەۆوليۋسيا ىلىمىنە نانۋ ٷشىن زور «سەنىم» قاجەت
كوپتەگەن بەدەلدى ەۆوليۋسيونيستەردىڭ ماكروەۆوليۋسيا تەورياسىن جاقتاپ، بوي بەرمەۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ ىقپالدى ەۆوليۋسيونيست ريچارد لەۆونتين كوپتەگەن عالىمداردىڭ دالەلدەنبەگەن عىلىمي پايىمداۋلاردى ٴجون كورۋىنە «ماتەرياليزم تەورياسىنا دەگەن ادالدىقتارى» سەبەپشى ەكەنىن اشىق مويىندادى f. ونىڭ ايتۋىنشا، كوپتەگەن عالىمدار «الەم جاراتىلىسىنا قۇدايدى ەش قاتىستىرعىسى كەلمەيدى»، سوندىقتان دا جاراتۋشى جايلى مۇلدەم ٴسوز قوزعامايدى30.
وسى ورايدا «سايەنتيفيك امەريكەن» جۋرنالىندا سوسيولوگ رودني ستاركتىڭ سوزدەرى كەلتىرىلگەن ەدى: «سانالارىن ٴدىننىڭ قۇرساۋىنان ازات ەتكەندەر عانا عالىم بولا الاتىنى 200 جىل بويى ايتىلىپ كەلدى». سونداي-اق ستارك عىلىمي زەرتتەۋ ورىندارىندا «ٴدىن جولىنداعى ادامداردىڭ ادەتتە اۋىز اشپايتىنىن» دا ايتىپ ٶتتى31.
ماكروەۆوليۋسيا ٸلىمىن شىندىق رەتىندە قابىلداعىڭىز كەلسە، اگنوستيك نە اتەيست عالىمداردىڭ عىلىمي دەرەكتەردى تۇسىندىرگەندە وزدەرىنىڭ جەكە پىكىرىن قوسپاعانىنا سەنۋىڭىز كەرەك. سونداي-اق ٴجۇز جىل بويى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر مۋتاسيانىڭ اسەرىنەن بىردە-ٴبىر وقشاۋ ٴتۇر مۇلدەم جاڭا تۇرگە اينالماعانىن كورسەتسە دە، مۋتاسيا مەن تابيعي سۇرىپتالۋ بارلىق كۇردەلى تىرشىلىك فورمالارىن تۋدىردى دەگەنگە سەنۋىڭىز قاجەت. پالەونتولوگيالىق دەرەكتەر وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ بارلىق نەگىزگى توپتارى بىردەن پايدا بولعانىن جانە ميللياردتاعان جىل ىشىندە باسقاسىنا اينالماعانىن انىق كورسەتسە دە، ولاردىڭ بارلىعى ٴبىر عانا ورتاق اتا تەكتەن شىقتى دەگەنگە سەنۋىڭىز كەرەك. وسى نانىمدار نە نارسەگە نەگىزدەلگەن دەپ ويلايسىز: ايعاقتارعا ما، الدە بولجامعا ما؟ ٴسىرا، ەۆوليۋسياعا نانۋ ٷشىن زور «سەنىم» قاجەت بولار.
a يتتەردى شاعىلىستىرۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان وزگەرىستەر ٴجيى گەن قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋىمەن بايلانىستى. مىسالى، تاكسا ٴيتىنىڭ كىشكەنتاي بويىن شەمىرشەگىنىڭ دۇرىس دامىماعانىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.
b زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، اعزا ەرەكشەلىكتەرىنە جاسۋشا سيتوپلازماسى، مەمبراناسى نە ونىڭ باسقا بولىكتەرى دە اسەر ەتۋى مۇمكىن.
c ليوننيگ تىرشىلىكتىڭ كەزدەيسوق پايدا بولعانىنا سەنبەيدى. بۇل كىتاپشادا ول ماكس پلانك اتىنداعى وسىمدىكتەردى سۇرىپتاۋ ينستيتۋتىنىڭ ەمەس، ٶز پىكىرىن بىلدىرەدى.
d تاجىريبە بارىسىندا ٴجيى بايقالعان جايت، جاڭا مۋتانتتار بارعان سايىن سيرەپ، ال ۇقساس دارالار جۇيەلى تۇردە پايدا بولىپ وتىرعان. بۇعان قوسا، وسىمدىك مۋتانتتارىنىڭ 1 پايىزدان ازى عانا ٵرى قاراي زەرتتەۋگە تاڭداپ الىندى، سولاردىڭ ىشىندەگى 1 پايىزدان ازى ساۋدادا قولدانۋعا جارامدى دەپ تابىلدى. الايدا وسىمدىكتەردەن ەشبىر جاڭا ٴتۇر شىقپاعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. جانۋارلاردىڭ مۋتاسيالىق سۇرىپتالۋى وسىمدىكتەردىكىنەن دە جامان ناتيجە اكەلدى. سوندىقتان زەرتتەۋشىلەر بۇل ادىستەن تولىعىمەن باس تارتتى.
e زەرتەۋشىلەر ەۆوليۋسيانىڭ دالەلى رەتىندە كەلتىرەتىن كەيبىر پالەونتولوگيالىق دەرەكتەردىڭ ٶزى سىنعا الىنىپ جاتىر. ەحوبا كۋاگەرلەرى باسىپ شىعارعان «ٶمىردىڭ پايدا بولۋى. ماڭىزدى بەس سۇراق» دەپ اتالاتىن كىتاپشانىڭ 22—29-بەتتەرىن قاراڭىز.
f ماتەرياليزم تەورياسى بۇكىل عالام مەن تىرشىلىك تىلسىم كۇشتىڭ قاتىسۋىنسىز پايدا بولدى دەپ ۇيرەتەدى.
قىزىقتى بولار مالىمەتتەر
كىتاپتار مەن كىتاپشالار
تىرشىلىكتىڭ باستاۋى. بەس ماڭىزدى سۇراق
ايعاقتاردى مۇقيات قاراستىرىپ، ٶزىڭىز ٷشىن شەشىپ الىڭىز: ەۆوليۋسياعا سەنەسىز بە، الدە جاراتىلىسقا ما؟
جاستاردىڭ ساۋالدارى
تىرشىلىكتىڭ باستاۋى جاراتۋشى ما، ەۆوليۋسيا ما؟ ەۆوليۋسيا تەورياسىنا كۇماندانۋعا نەگىز بار ما؟ (2-ٴبولىم)
وسىعان قاتىستى 2 نەگىزگى ايعاقتى قاراستىر.
