18-تاراۋ
«قۇدايدى «ىزدەپ،...تاۋىپ الۋ»
پاۋىل تىڭداۋشىلارىنا بەيىمدەلىپ، ولارمەن سويلەسۋگە ورتاق تاقىرىپ تابا بىلدى
ەلشىلەردىڭ ىستەرى 17:16—34 نەگىزدەلگەن
1—3. ا) افينادا ەلشى پاۋىل نەگە قاتتى اشۋلاندى؟ ٵ) پاۋىلدىڭ ۇلگىسىنەن نە ۇيرەنەمىز؟
پاۋىل ىزادان جارىلا جازدادى. ول افينادا (گرەكيا) كەزىندە سوكرات، پلاتون جانە اريستوتەل سياقتى ٴپالساپاشىلار ٴتالىم بەرگەن ٴبىلىم ورداسىندا تۇر. افينا تۇرعىندارى وتە ٴدىنشىل ادامدار. ولار كوپتەگەن قۇدايلارعا تابىناتىندىقتان، پاۋىلدىڭ اينالاسىنىڭ ٴبارى — عيباداتحانالار، الاڭدار مەن كوشەلەر — پۇتتارعا تولى ەدى. پاۋىل شىنايى قۇداي ەحوبانىڭ پۇتتار جايلى نە ويلايتىنىن جاقسى بىلەتىن (مۇس. 2-ج. 20:4، 5). سوندىقتان ونىڭ ٶزى دە ەحوبا سياقتى ولاردان جەركەنىپ تۇر!
2 پاۋىل اسىرەسە بازار الاڭىنا (اگورا) كەلگەندە، ودان سايىن شوشىدى. بازار الاڭىنىڭ سولتۇستىك باتىسىنداعى كىرەبەرىستە گەرمەس قۇدايىنىڭ ۇياتسىز مۇسىندەرى قاز-قاتار ٴتىزىلىپ تۇر. الاڭنىڭ ىشىندە نە كوپ، عيبادات ەتەتىن ورىندار كوپ. وسىنداي پۇتقا تابىنۋشىلىققا بەلشەدەن باتقان جەردە ىنتا-جىگەرگە تولى پاۋىل قالاي ۋاعىزداماق؟ ول اشۋىنا ەرىك بەرمەي، ٶز-ٶزىن ۇستاپ، ادامداردىڭ ٴتىلىن تاۋىپ سويلەسە الار ما ەكەن؟ ٴبىر ادامعا بولسا دا شىنايى قۇدايدى «ىزدەپ، تاۋىپ الۋعا» كومەكتەسە الا ما؟
3 ەلشىلەردىڭ ىستەرى 17:22—31 تارماقتاردا پاۋىلدىڭ افيناداعى ٴبىلىمدار ادامدارعا ايتقان بايانداماسى جازىلعان. پاۋىل ولارعا شەبەرلىكپەن، ىزەتتىلىكپەن ٵرى قىراعىلىقپەن سويلەگەن. بۇل — ٴبىز ٷشىن كەرەمەت ۇلگى. ٴبىز پاۋىلدىڭ ۇلگىسىن زەرتتەي كەلە، ادامدارمەن ورتاق تاقىرىپ تاۋىپ، وي جۇگىرتۋدىڭ قىر-سىرىن ۇيرەنە الامىز.
«بازار الاڭىندا» ٴتالىم بەردى (ەل. ٸس. 17:16—21)
4، 5. افينادا پاۋىل قاي جەردە ۋاعىزدادى جانە ونىڭ تىڭداۋشىلارى قانداي ادامدار بولدى؟
4 پاۋىل افينا قالاسىنا شامامەن ب.ز. 50-جىلى ەكىنشى ميسسيونەرلىك ساپارى كەزىندە باردى a. بەرەيادان سيلاس پەن تىموتەنىڭ كەلۋىن كۇتىپ جۇرگەندە، ول ادەتى بويىنشا «ٴماجىلىسحاناداعى ياھۋديلەرمەن... پىكىر الىسىپ ٴجۇردى». سونداي-اق ياھۋدي ەمەس ادامدارعا ۋاعىزداۋ ٷشىن «بازار الاڭىنا» باردى (ەل. ٸس. 17:17). اكروپولدىڭ سولتۇستىك باتىسىندا ورنالاسقان بۇل افينا بازارى 5 گەكتارداي جەردى الىپ جاتتى. بۇل تەك ساۋدا-ساتتىققا ارنالعان جەر ەمەس، قالانىڭ كوپشىلىك جينالاتىن الاڭى دا ەدى. ٴبىر ەڭبەككە ساي، «وسى بازار الاڭى قالانىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني جۇرەگى» بولعان. ٴبىلىمپاز ادامدار سوندا بارىپ، وقىعان-توقىعاندارى جايلى پىكىر تالاستىرعاندى ۇناتاتىن.
5 بازار الاڭىنداعى پاۋىلدىڭ تىڭداۋشىلارى اناۋ-مىناۋ ادامدار ەمەس ەدى. ولاردىڭ اراسىندا ەپيكۋرلەر مەن ستويكتەر بولدى b. ولار ٶزارا جارىسقان فيلوسوفيالىق مەكتەپتىڭ مۇشەلەرى ەدى. ەپيكۋرلەر تىرشىلىك وزدىگىنەن پايدا بولدى دەگەنگە سەنگەن. ولار «قۇدايدان قورقۋدىڭ قاجەتى جوق؛ ولگەندە ەشكىم ازاپ شەكپەيدى؛ جاقسىلىققا قول جەتكىزۋگە بولادى؛ جاماندىققا شىداۋعا بولادى» دەگەن كوزقاراستى ۇستانعان. ال ستويكتەر ٴبىلىم مەن لوگيكانى العا تارتقان، قۇدايدىڭ ٴتىرى تۇلعا ەكەنىنە سەنبەگەن. ەپيكۋرلەر دە، ستويكتەر دە ٴماسىحتىڭ شاكىرتتەرى ۇيرەتىپ جۇرگەن قايتا تىرىلۋگە سەنبەگەن. بۇل ەكى توپتىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى پاۋىل ۋاعىزداپ جۇرگەن اسقاق شىندىقتارعا مۇلدەم كەرەعار ەدى.
6، 7. كەيبىر گرەك ويشىلدارى پاۋىلدىڭ سوزدەرىنە قالاي قارادى جانە بۇگىندە ادامدار قالاي قارايدى؟
6 گرەك ويشىلدارى پاۋىلدىڭ ايتقاندارىنا قالاي قارادى؟ كەيبىرەۋلەر ونى «مىلجىڭ» دەپ اتادى. «مىلجىڭ» دەپ اۋدارىلعان گرەك ٴسوزى سوزبە-ٴسوز «تۇقىم تەرۋشى» دەگەندى بىلدىرەدى (ەل. ٸس. 17:18). ٴبىر عالىم بىلاي دەگەن: «العاشىندا بۇل ٴسوز ٴدان تەرگەن شىمشىققا قاتىستى قولدانىلعان. ال كەيىنىرەك ول بازار الاڭىنداعى قالعان-قۇتقان تاماقتار مەن باسقا دا قالدىقتاردى جينايتىن ادامعا قولدانىلعان. الايدا بەرتىن كەلە، بۇل ٴسوز بەينەلى ماعىنادا قولدانىلىپ، مالىمەتتەردى ٵر جەردەن تەرىپ، بىراق ولاردىڭ باسىن قوسىپ ٴتۇسىندىرىپ بەرە المايتىن ادامعا قاتىستى ايتىلعان». نە كەرەك، ولار پاۋىلدى اركىمنەن ەستىگەنىن قايتالايتىن نادان، توپاس دەگىسى كەلدى. بىراق الدا كورەتىنىمىزدەي، ٶزىن مىلجىڭ دەگەنىن پاۋىل كوڭىلىنە دە العان جوق.
7 بۇگىندە دە سولاي. ادامدار ٴبىزدى ەحوبا كۋاگەرى بولعانىمىز جانە كيەلى كىتاپقا سەنگەنىمىز ٷشىن ٴجيى نەشە ٴتۇرلى اتپەن مازاق ەتەدى. مىسالى، كەيبىر مۇعالىمدەر «ەۆوليۋسيا — ايعاق، اقىلدى بولعىڭ كەلسە، وعان سەنۋىڭ كەرەك» دەپ جاتادى. تۇپتەپ كەلگەندە، ولار ەۆوليۋسياعا سەنبەيتىندەردى «قاراڭعى، نادان» دەيدى. مۇنداي وقىمىستىلار جۇرتتىڭ ٴبىز تۋرالى دا سولاي ويلاعانىن قالايدى. سەبەبى ٴبىز ادامدارمەن سويلەسكەندە، ٴبارىن جاراتقان ٴبىر جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىنە دالەلدەر كەلتىرەمىز. ولار ٴبىزدى قالاي اتاماسىن، بۇعان ەڭسەمىزدى تۇسىرمەيمىز. قايتا، جەر بەتىندەگى تىنىس-تىرشىلىكتى سانالى جاراتۋشى ەحوبا جاراتقانىن باتىل ايتىپ، قورعايمىز (ايان 4:11).
8. ا) پاۋىلدىڭ ۋاعىزىن كەيبىرەۋلەر قالاي قابىلدادى؟ ٵ) پاۋىلدى ارەوپاگقا ەرتىپ باردى دەگەن نەنى ٴبىلدىرۋى مۇمكىن؟ (142-بەتتەگى سىلتەمەنى قاراڭىز.)
8 بازار الاڭىنداعى كەيبىرەۋلەر بولسا پاۋىلدىڭ سوزدەرىن باسقاشا قابىلدادى. «ول بوتەن قۇدايلاردى ۋاعىزداپ جۇرگەن سياقتى»،— دەستى ولار (ەل. ٸس. 17:18). بىراق پاۋىل شىنىمەن دە افينالىقتارعا بوتەن قۇدايلاردى ايتىپ ٴجۇردى مە؟ ەگەر بۇل سولاي بولسا، وندا پاۋىل باسىن قاتەرگە تىككەنى. سەبەبى سودان بىرنەشە عاسىر بۇرىن سوكرات دەگەن ٴپالساپاشى ٴدال وسىلاي ايىپتالعاندىقتان، سوتتالىپ، ٶلىم جازاسىنا كەسىلگەن بولاتىن. سوندىقتان ولار پاۋىلدى ارەوپاگقا الىپ بارىپ، افينالىقتاردىڭ قۇلاعىنا وعاش ەستىلگەن ىلىمدەر جايلى ٴتۇسىندىرىپ بەرۋدى سۇرادى c. پاۋىل جازبالاردان مۇلدەم بەيحابار ادامداردىڭ الدىندا ىزگى حاباردى قالاي قورعار ەكەن؟
«افينالىقتار، بايقاۋىمشا...» (ەل. ٸس. 17:22، 23)
9—11. ا) پاۋىل تىڭداۋشىلارمەن قالاي ورتاق تاقىرىپ تابۋعا تىرىستى؟ ٵ) قىزمەتتە ٴبىز قالاي پاۋىلعا ەلىكتەي الامىز؟
9 ەسىڭىزدە بولسا، پاۋىل پۇتقا تابىنۋشىلىقتى كورگەندە، قاتتى ىزاسى كەلگەن ەدى. بىراق ول اشۋعا ەرىك بەرىپ، بىردەن جالعان عيباداتتىڭ جاعاسىنان الماي، سابىرلىق ساقتادى. پاۋىل ورتاق تاقىرىپ تاۋىپ، ىزەتپەن ادامداردىڭ جۇرەگىن جاۋلاۋعا تىرىستى. ول ٴسوزىن بىلاي باستادى: «افينالىقتار، بايقاۋىمشا، سىزدەر وزگەلەرگە قاراعاندا قۇدايلاردان كوبىرەك قورقاتىن سياقتىسىزدار» (ەل. ٸس. 17:22). بىلايشا ايتقاندا، ول «سىزدەر وتە ٴدىندار ەكەنسىزدەر» دەگەن. پاۋىلدىڭ ولاردى قۇدايشىل بولعاندارى ٷشىن ماقتاپ العانى وتە دۇرىس بولدى. ول جالعان ٴدىننىڭ شىرماۋىندا جۇرگەندەردىڭ اراسىندا اقجۇرەك ادامدار بار ەكەنىن ٴبىلدى. سەبەبى ٶزى دە كەزىندە «سەنىمى بولماعاندىقتان بىلمەستىكپەن وسىلاي ارەكەت ەتكەن» ەدى (ٴتىم. 1-ح. 1:13).
10 سوسىن پاۋىل افينالىقتاردىڭ قۇدايشىل ەكەنىن ايقىن دالەلدەيتىن ٴبىر ايعاققا نازار اۋداردى. سول جەردە «بەلگىسىز قۇدايعا» دەگەن جازۋى بار قۇرباندىق ورنى بار ەدى. پاۋىل وسىنى تىلگە تيەك ەتىپ، ولارمەن ورتاق تاقىرىپتا سويلەستى. ٴبىر مالىمەت كوزىندە ايتىلعانداي، «گرەكتەر مەن وزگەلەر ٴجيى بەلگىسىز قۇدايلارعا ارناپ قۇرباندىق ورنىن تۇرعىزاتىن. سەبەبى ولار ٴبىز تابىنباي جۇرگەن ٴبىر قۇداي بولسا، رەنجىپ قالىپ جۇرەر دەپ قورقاتىن». وسىنداي قۇرباندىق ورنىن تۇرعىزۋىمەن افينالىقتار وزدەرى بىلمەيتىن ٴبىر قۇدايدىڭ بار ەكەنىن مويىنداعان. پاۋىل اڭگىمەسىنە وسى قۇرباندىق ورنىن ارقاۋ ەتىپ، تىڭدارماندارىنىڭ نازارىن ىزگى حابارعا بۇردى. «مەن سىزدەرگە وزدەرىڭىز تانىماساڭىزدار دا عيبادات ەتىپ جۇرگەن وسى قۇدايدى جاريالاپ جاتىرمىن»،— دەدى ول (ەل. ٸس. 17:23). پاۋىلدىڭ ٴسوزى سىپايى ٵرى وتە اسەرلى بولدى. كەيبىرەۋلەر ايىپتاعانداي، ول قانداي دا ٴبىر جاڭا نە بوتەن قۇداي تۋرالى ۋاعىزداپ تۇرعان جوق ەدى. پاۋىل ولارعا وزدەرى عيبادات ەتكەن سول بەلگىسىز قۇداي — شىنايى قۇداي ەكەنىن ٴتۇسىندىردى.
11 قىزمەتكە قاتىستى پاۋىلدان قانداي ونەگە الامىز؟ بايقامپاز بولساق، ادامنىڭ قۇدايشىل ەكەنىن موينىنا تاعىپ العان نەمەسە ۇيىندەگى ياكي اۋلاسىنداعى ٴدىني بۇيىمدارعا قاراپ انىقتاي الامىز. ونداي ادامعا: «ٴسىز وتە ٴدىندار ادامعا ۇقسايسىز، مەن سونداي ادامدارمەن سويلەسىپ ٴجۇر ەدىم»،— دەسەك بولادى. ادامنىڭ نەگە سەنەتىنىن ٴبىلىپ الساق، ونىمەن ورتاق تاقىرىپ تاۋىپ سويلەسە الامىز. ەسىڭىزدە بولسىن، ادامنىڭ ٴدىني نانىمدارىنا قاراپ ول جايىندا اسىعىس تۇجىرىم جاساماعان دۇرىس. بۇرىن شىن جۇرەكتەن جالعان ٴدىننىڭ ىلىمدەرىن ۇستانعان باۋىرلاستار از ەمەس.
شىندىقتى ادامدارعا جەتكىزۋ ٷشىن ورتاق تاقىرىپ تابۋعا تىرىسىڭىز
«ول ٴارقايسىسىمىزدان الىس ەمەس» (ەل. ٸس. 17:24—28)
12. پاۋىل تىڭداۋشىلارىنا قالاي بەيىمدەلدى؟
12 پاۋىل ورتاق تاقىرىپتان اۋىتقىماي، ٵرى قاراي كۋالىك بەرە الدى ما؟ تىڭداۋشىلارىنىڭ گرەك فيلوسوفياسىمەن جاقسى تانىس ەكەنىن، بىراق جازبالاردان بەيحابار ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، پاۋىل ولارعا بارىنشا بەيىمدەلدى. بىرىنشىدەن، كيەلى كىتاپ ىلىمدەرىن تىكەلەي جازبالاردان كەلتىرمەي-اق جەتكىزدى. ەكىنشىدەن، ٴسوزىنىڭ اراسىندا «ٴبىز» دەۋىمەن ٶزىن دە سولاردىڭ قاتارىنا جاتقىزدى. ۇشىنشىدەن، ول گرەك شىعارمالارىنان ۇزىندىلەر كەلتىردى. وسىلاي ونىڭ ۇيرەتىپ جاتقاندارى سول ەڭبەكتەردەگى ويلارمەن ۇشتاساتىنىن كورسەتتى. قازىر پاۋىلدىڭ سول ٴبىر عاجاپ بايانداماسىنا توقتالايىق. ول افينالىقتارعا وزدەرى بىلمەيتىن قۇداي جايلى قانداي ماڭىزدى شىندىقتاردى ايتىپ بەردى؟
13. پاۋىل عالامنىڭ پايدا بولۋىن قالاي ٴتۇسىندىردى جانە ول ناقتى نە ايتقىسى كەلدى؟
13 عالامدى قۇداي جاراتتى. «دۇنيەنى جانە سونداعىنىڭ ٴبارىن جاراتقان قۇداي، اسپان مەن جەردىڭ يەسى، ادام قولىمەن سوعىلعان عيباداتحانالاردا تۇرمايدى»،— دەدى پاۋىل d (ەل. ٸس. 17:24). ٴيا، عالام وزدىگىنەن پايدا بولعان جوق. ٴبارىن جاراتقان — شىنايى قۇداي (ٴزاب. 146:6). گرەكتىڭ ايەل قۇدايى افينا مەن وزگە دە تاڭىرلەرى اتاق-داڭققا بولەنۋ ٷشىن عيباداتحانالار مەن قۇرباندىق ورىندارىنا مۇقتاج بولسا، اسپان مەن جەردىڭ يەسى مۇنداي نارسەلەرگە مۇلدەم مۇقتاج ەمەس (پات. 1-ج. 8:27). پاۋىلدىڭ نە ايتقىسى كەلگەنى ايدان انىق ەدى: شىنايى قۇداي پەندە جاساعان عيباداتحانالاردا تۇرعان ٵرى پەندەنىڭ قولىنان شىققان پۇتتاردان الدەقايدا ۇلى (يشايا 40:18—26).
14. قۇداي ادام بالاسىنا ٴزارۋ ەمەس ەكەنىن پاۋىل قالاي كورسەتتى؟
14 قۇداي ادام بالاسىنا ٴزارۋ ەمەس. پۇتتارعا تابىناتىندار ولاردى ادەمى كيىممەن ساندەيدى، قىمبات-قىمبات سي-تارتۋلار جاسايدى، تاماق پەن سۋسىندار ۇسىنادى. ويتكەنى پۇتتار وسىعان مۇقتاج دەپ ويلايدى. الايدا پاۋىلدىڭ تىڭداۋشىلارىنىڭ اراسىندا «قۇداي ادام بالاسىنان ەشتەڭەنى قاجەت ەتپەيدى» دەپ سەنەتىن گرەك ٴپالساپاشىلارى دا بولدى. ولار پاۋىلدىڭ «[قۇداي] ادام بالاسىنىڭ وزىنە قىزمەت ەتۋىنە دە مۇقتاج ەمەس» دەگەن سوزىمەن كەلىسكەن بولار. راسىندا دا، جاراتۋشىمىزعا ادامداردان ەشتەڭە قاجەت ەمەس! قايتا، ونىڭ ٶزى ادامعا «ٶمىر، تىنىس جانە قاجەتىنىڭ ٴبارىن»، سونىڭ ىشىندە كۇن، جاڭبىر مەن قۇنارلى توپىراقتى بەرەدى (ەل. ٸس. 17:25؛ مۇس. 1-ج. 2:7). دەمەك، بىزگە ٴبارىن بەرەتىن قۇداي ٴبىزدىڭ ەش نارسەمىزگە ٴزارۋ ەمەس.
15. وزدەرىن باسقا ۇلتتاردان جوعارى قويعان افينالىقتاردى پاۋىل قالاي تۇزەتتى جانە بۇل ٴبىز ٷشىن قانداي ۇلگى؟
15 ادام بالاسىن قۇداي جاراتتى. افينالىقتار وزدەرىن باسقا حالىقتاردان جوعارى ساناعان. بىراق ٶز ۇلتىن، ٶز ٴناسىلىن وزگەلەردەن ارتىق كورۋ كيەلى كىتاپقا قايشى (مۇس. 5-ج. 10:17). سوندىقتان پاۋىل تىڭدارماندارىنىڭ سەزىمىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى ماسەلەنى ىزەتپەن، شەبەرلىكپەن قوزعادى. ول: «[قۇداي] ٴبىر ادامنان كۇللى حالىقتاردى شىعاردى»،— دەگەندە، تىڭداپ تۇرعاندار ويلانىپ قالسا كەرەك (ەل. ٸس. 17:26). پاۋىل مۇسانىڭ 1-جازباسىنداعى بۇكىل ادامزاتتىڭ ٴتۇپ اتاسى ادام تۋرالى ايتىپ تۇرعان ەدى (مۇس. 1-ج. 1:26—28). ٴبارى ٴبىر اتادان تاراعاندىقتان، ەشكىم ەشكىمنەن جوعارى ەمەس. پاۋىلدىڭ نە ايتقىسى كەلگەنىن تىڭداۋشىلارى ۇققان بولار. ونىڭ ۇلگىسىنەن جۇرەككە ٴتۇيىپ الار ٴبىر ماڭىزدى جايتتى بىلەمىز: ٴبىز ۋاعىزدا ٸلتيپاتتى ٵرى پاراساتتى بولۋعا تىرىسامىز، ارينە. بىراق ادامنىڭ قۇلاعىنا جاقسىنشى دەپ كيەلى كىتاپ شىندىقتارىن بۇرمالامايمىز.
16. قۇداي ادامزاتتى قانداي نيەتپەن جاراتقان؟
16 قۇداي ادامزاتتى وزىنە جاقىنداسىن دەگەن نيەتپەن جاراتقان. پاۋىلدى تىڭداپ تۇرعان ٴپالساپاشىلار ادام بالاسىنىڭ نە ٷشىن ٶمىر ٴسۇرىپ جاتقانىن قانشا تالقىلاسا دا، بۇنى كوڭىل تولاتىنداي ٴتۇسىندىرىپ بەرە المايتىن. پاۋىل بولسا قۇداي ادامزاتتى قانداي نيەتپەن جاراتقانىن انىق ٴتۇسىندىرىپ، بىلاي دەدى: «قۇداي مۇنى ادامدار ٶزىن ىزدەسىن ٵرى سەزىنىپ، تاۋىپ السىن دەپ ىستەدى. بىراق شىندىعىندا ول ٴارقايسىسىمىزدان الىس ەمەس» (ەل. ٸس. 17:27). دەمەك، افينالىقتارعا بەيتانىس قۇدايدى تانىپ-بىلۋگە بولاتىن ەدى. شىنىندا دا، ول ٶزىن ىزدەپ تاۋىپ، ول جايلى بىلگىسى كەلەتىندەردەن الىس ەمەس (ٴزاب. 145:18). بايقاساق، پاۋىل «ٴارقايسىسىمىزدان» دەپ ٶزىن دە قۇدايدى ىزدەپ تابۋ كەرەك ادامداردىڭ قاتارىنا قوسقان.
17، 18. ادامدار نەگە قۇدايعا جاقىن بولۋ كەرەك؟ تىڭداۋشىلارىنىڭ جۇرەگىنە جول ىزدەگەن پاۋىلعا قالاي ەلىكتەي الامىز؟
17 ادامدار قۇدايعا جاقىن بولۋ كەرەك. پاۋىل ايتقانداي، قۇدايدىڭ ارقاسىندا «ٴبىز ٶمىر ٴسۇرىپ، ارەكەت ەتىپ، ٴتىرى ٴجۇرمىز». كەي عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، پاۋىل مۇندا ب.ز.ب. VI عاسىردا ٶمىر سۇرگەن ٵرى «افينا مادەنيەتىندە ويىپ تۇرىپ ورىن العان» كريت اقىنى ەپيمەنيدتىڭ ٴسوزىن كەلتىرگەن. ادامدار قۇدايعا تاعى نە ٷشىن جاقىنداۋ كەرەكتىگىن پاۋىل بىلاي ٴتۇسىندىردى: «ارالارىڭىزداعى كەيبىر اقىندار «ٴبىز ونىڭ بالالارىمىز» دەگەن عوي» (ەل. ٸس. 17:28). نەگىزى، بۇكىل ادامزات تاراعان ادام اتانى قۇداي جاراتقاندىقتان، قۇداي ٴبىزدىڭ دە اكەمىز، سوندىقتان وعان جاقىن بولۋىمىز كەرەك. تىڭداۋشىلارىنىڭ جۇرەگىنە جول تابۋ ٷشىن پاۋىل دانالىقپەن ولار بەدەل تۇتقان گرەك شىعارمالارىنان ۇزىندىلەر كەلتىرگەن e. ٴبىز دە پاۋىلعا ەلىكتەپ، كەيدە قىزمەتتە تاريحتان، ەنسيكلوپەديالار مەن باسقا دا ەڭبەكتەردەن ٷزىندى كەلتىرسەك بولادى. مىسالى، ورىندى بولسا، كۋاگەر ەمەس ادامدارعا قانداي دا ٴبىر ٴدىني سالت-جورانىڭ يا مەيرامنىڭ قايدان شىققانىن كورسەتۋ ٷشىن بەدەلدى مالىمەت كوزدەرىنە جۇگىنسەك بولادى.
18 وسىعان دەيىن پاۋىل تىڭداۋشىلارىنا ۇتىمدى بەيىمدەلە وتىرىپ، قۇداي تۋرالى ماڭىزدى شىندىقتاردى اشىپ بەردى. ال ەندى ولاردان نە كۇتەدى؟ مۇنى ول ارتىنشا-اق ٴتۇسىندىردى.
«جەر-جەردى مەكەندەيتىن ادامدار وكىنۋ كەرەك» (ەل. ٸس. 17:29—31)
19، 20. ا) پۇتقا تابىنۋدىڭ كۇنا ەكەنىن پاۋىل قالاي ىزەتپەن كورسەتتى؟ ٵ) پاۋىلدىڭ تىڭداۋشىلارى قانداي ارەكەت جاساۋلارى كەرەك ەدى؟
19 پاۋىل تىڭداۋشىلارىن ٸس-ارەكەتكە تالپىندىرعىسى كەلدى. گرەك شىعارمالارىنان ايتقان ۇزىندىگە قايتادان ورالىپ، ول بىلاي دەدى: «ەندەشە، قۇدايدىڭ بالالارى بولساق، ول التىنعا، كۇمىسكە، تاسقا نە ادامنىڭ اقىل-ويىنان شىققان نارسەلەرگە ۇقساس دەپ ويلاماۋىمىز كەرەك» (ەل. ٸس. 17:29). شىنىمەن دە، ەگەر ادامداردى قۇداي جاراتقان بولسا، وندا قالايشا قۇداي ادامدار جاساعان پۇتتارعا ۇقسايدى دەۋگە بولادى؟ وسىلاي پاۋىل ىزەتپەن وي جۇگىرتە وتىرىپ، ادامدار جاساعان پۇتتارعا تابىنۋدىڭ قانشالىقتى اقىلعا قونىمسىز ەكەنىن كورسەتتى (ٴزاب. 115:4—8؛ يشايا 44:9—20). سونداي-اق پاۋىل ٴسوزى تىڭداۋشىلاردىڭ كوڭىلىنە ٴتيىپ كەتپەسىن دەپ، بۇل جەردە دە «ويلاماۋىمىز كەرەك» دەپ ٶزىن قوسىپ ايتتى.
20 پاۋىل ٶزىن تىڭداپ تۇرعانداردى ناقتى ارەكەتكە شاقىردى: «ٴبىر كەزدەرى قۇداي ادامداردىڭ وسىلاي بىلمەستىك جاساعانىنا [قۇداي ادامنىڭ پۇتقا تابىنۋىن قۇپتايدى دەپ ويلاعانىنا] نازار اۋدارماعان. ال قازىر ول جەر-جەردى مەكەندەيتىن ادامدارعا وكىنۋ كەرەكتىگىن ايتىپ جاتىر» (ەل. ٸس. 17:30). پاۋىلدى تىڭداپ تۇرعانداردىڭ كەيبىرى وكىنۋ كەرەكتىگىن ەستىگەندە، قاتتى تاڭعالسا كەرەك. بىراق پاۋىلدىڭ پارمەندى سوزدەرىنەن ولار ومىرلەرى ٷشىن قۇدايعا قارىزدار ەكەندەرى ٵرى ونىڭ الدىندا ەسەپ بەرەتىندەرى ٴتۇپ-تۇسىنىكتى بولدى. بۇل ٷشىن ولار قۇدايدى ىزدەپ، ول تۋرالى شىندىقتى ٴبىلىپ، ومىرلەرىن سول شىندىققا ساي تۇزەتۋلەرى كەرەك ەدى. دەمەك، افينالىقتار پۇتقا تابىنۋشىلىقتىڭ كۇنا ەكەنىن ٴتۇسىنىپ، ودان باس تارتۋلارى كەرەك-ٴتىن.
21، 22. پاۋىل ٴسوزىن قالاي تۇيىندەدى جانە ٴبىز ٷشىن ونىڭ قانداي ٴمانى بار؟
21 پاۋىل ٴسوزىن بىلاي تۇيىندەدى: «[قۇداي] بۇكىل جەرجۇزىن ادىلدىكپەن سوتتايتىن كۇندى بەلگىلەپ، سوتتى جۇرگىزەتىن كىسىنى تاعايىنداپ قويدى جانە سول كىسىنى قايتا ٴتىرىلتۋ ارقىلى بارلىق ادامزاتقا كەپىلدىك بەردى» (ەل. ٸس. 17:31). قۇدايدىڭ كۇنى كەلە جاتقاندىقتان، ولارعا شىنايى قۇدايدى ىزدەپ تابۋ وتە ماڭىزدى ەدى. پاۋىل سوت جۇرگىزۋشىنىڭ اتىن ايتپادى. بىراق ول جايىندا ٴبىر تاڭعالارلىق جايتتى ايتتى: ول ادام بولىپ ٶمىر ٴسۇرىپ، قايتىس بولدى، بىراق قۇداي ونى ٴتىرىلتىپ الدى!
22 پاۋىلدىڭ قورىتىندى سوزدەرىنىڭ ٴبىز ٷشىن دە ٴمانى زور. قۇداي تاعايىنداعان تورەشى قايتا تىرىلگەن يسا ٴماسىح ەكەنىن ٴبىز بىلەمىز (جوح. 5:22). سوت كۇنى كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن جاقىنداپ كەلە جاتقانى ٵرى ول مىڭ جىلعا سوزىلاتىنى دا بىزگە ايان (ايان 20:4، 6). ٴبىز ول كۇننەن قورىقپايمىز، ويتكەنى سول كەزدە ادال بولىپ قالعان جاندار شەتسىز، شەكسىز باتالارعا كەنەلەدى. قۇداي جاساعان كەرەمەتتەردىڭ كەرەمەتى، ياعني يسا ٴماسىحتىڭ قايتا تىرىلگەنى، جارقىن بولاشاققا دەگەن ٷمىتىمىزدىڭ اقتالاتىنىنا كەپىلدىك بەرەدى.
«كەيبىرەۋلەر... يسانىڭ ٸزباسارى بولدى» (ەل. ٸس. 17:32—34)
23. پاۋىلدىڭ سوزدەرىن ادامدار قالاي قابىلدادى؟
23 پاۋىلدىڭ سوزدەرىن اركىم ٵرتۇرلى قابىلدادى. قايتا ٴتىرىلۋ جايلى ەستىگەندە، كەيبىرەۋلەر ونى «كەلەكە ەتتى». ال باسقالارى سىپايىلىقپەن: «بۇل تۋرالى تاعى ٴبىر جولى ايتىپ بەرەرسىز»،— دەپ كەتىپ قالا سالدى (ەل. ٸس. 17:32). الايدا ىزگى حابارعا قۇلاق اسقاندارى دا بولدى. كيەلى كىتاپتا: «كەيبىرەۋلەر وعان قوسىلىپ، يسانىڭ ٸزباسارى بولدى. ولاردىڭ اراسىندا ارەوپاگتاعى سوتتىڭ مۇشەسى ديونيس جانە دامار ەسىمدى ايەل دە بار ەدى»،— دەلىنگەن (ەل. ٸس. 17:34). ٴبىزدىڭ كۇنىمىزدە دە ىزگى حابارعا اركىم ٵرتۇرلى قارايدى. بىرەۋلەر بىزگە كۇلسە، بىرەۋلەر سەلقوستىق تانىتادى، بىراق حابارىمىزعا قۇلاق اسىپ، يسانىڭ ٸزباسارى بولىپ جاتقاندار دا از ەمەس.
24. پاۋىلدىڭ ارەوپاگتا ايتقان بايانداماسىنان نە ۇيرەنەمىز؟
24 پاۋىلدىڭ ارەوپاگتا ايتقان بايانداماسىندا ٴبىز ٷشىن كوپ ساباق جاتىر. مىسالى، ويلاردى قيسىندى جەتكىزە ٴبىلۋدى، سەنىمدى دالەلدەر كەلتىرۋدى جانە تىڭداۋشىلارعا بەيىمدەلە ٴبىلۋدى ۇيرەنەمىز. سونداي-اق جالعان ٴدىن سانالارىن سوقىر ەتىپ تاستاعان ادامدارعا شىدامدى بولىپ، ابايلاپ سويلەۋىمىز كەرەكتىگىن ۇقتىق. تاعى ٴبىر ماڭىزدى ساباق: ادامداردى رەنجىتىپ المايىق دەپ كيەلى كىتاپتاعى شىندىقتاردى بۇرمالاۋعا بولمايدى. ەلشى پاۋىلعا قاراپ بوي تۇزسەك، قىزمەتتە شەبەر تالىمگەر بولا الامىز. ال باقىلاۋشىلار قاۋىمدا شەبەر تالىمگەر بولا الادى. وسىلاي وزگەلەرگە قۇدايدى ىزدەپ تابۋعا كومەكتەسۋگە ساقاداي ساي بولامىز (ەل. ٸس. 17:27).
a «افينا — ەجەلگى دۇنيەدەگى وركەنيەت ورتالىعى» دەگەن قورشاۋدى قاراڭىز.
b «ەپيكۋرلەر مەن ستويكتەر» دەگەن قورشاۋدى قاراڭىز.
c ارەوپاگ اكروپولدىڭ سولتۇستىك باتىسىندا ورنالاسقان توبە بولعان. ول جەردە ادەتتە افينانىڭ جوعارعى سوتى جينالاتىن. «ارەوپاگ» دەگەن ٴسوز سول جوعارعى سوتقا نەمەسە توبەنىڭ وزىنە نۇسقاۋى مۇمكىن. سوندىقتان كەيبىر عالىمدار پاۋىلدى وسى توبەگە نە سونىڭ ماڭىنا الىپ باردى دەسە، وزگە ٴبىر عالىمدار ونى باسقا ٴبىر جەرگە، بالكىم، بازار الاڭىندا جينالعان سوتتىڭ الدىنا الىپ باردى دەيدى.
d مۇنداعى «دۇنيە» دەپ اۋدارىلعان ٴسوز گرەكشە «كوسموس». گرەكتەر بۇل ٴسوزدى ماتەريالدىق عالامعا قاتىستى قولدانعان. ولارمەن ورتاق تاقىرىپ تابۋ ٷشىن پاۋىل دا «كوسموس» ٴسوزىن وسى ماعىنادا قولدانسا كەرەك. بىراق كيەلى كىتاپتا بۇل ٴسوز ادەتتە ادامدارعا قاتىستى قولدانىلادى.
e پاۋىل ستويك اقىنى اراتۋستىڭ «ەرەكشە قۇبىلىستار» دەپ اتالاتىن استرونوميالىق پوەماسىنان ٷزىندى كەلتىرگەن. وسىنداي سوزدەر باسقا دا گرەك شىعارمالارىندا كەزدەسەدى. مىسالى، ستويك اقىنى كلەانف جازعان «زەۆسكە ارنالعان ٵنۇران» دەگەن ەڭبەكتە.
