3-تاراۋ
«كيەلى رۋحقا كەنەلدى»
ەلۋىنشى كۇن مەيرامىندا كيەلى رۋح توگىلگەننەن سوڭ بولعان وقيعالار
ەلشىلەردىڭ ىستەرى 2:1—47 نەگىزدەلگەن
1. ەلۋىنشى كۇن مەيرامى كەزىن سيپاتتاپ بەرىڭىز.
يەرۋساليم كوشەلەرى قىز-قىز قايناۋدا a. عيباداتحاناداعى قۇرباندىق وشاعىنان اسپانعا ٴتۇتىن كوتەرىلىپ جاتتى. ول جاقتان لەۋىلىكتەردىڭ حاللەل، ياعني ەحوبانى ماداقتاۋ جىرلارىن (ٴزابۇر 113—118) شىرقاپ جاتقان داۋىستارى ەستىلەدى. كوشەلەر ٵرتۇرلى وڭىردەن كەلگەن ادامدارعا لىق تولى. ولار سوناۋ ەلام، مەسوپوتاميا، كاپادوكيا، پونت، مىسىر جانە ريمنەن كەلگەن b. نە ٷشىن؟ ەلۋىنشى كۇن مەيرامىن تويلاۋ ٷشىن. بۇل «العاشقى ٶنىم» مەيرامى دەپ تە اتالعان (مۇس. 4-ج. 28:26). جىل سايىن وتەتىن وسى مەيرام ارپا وراعى ٴبىتىپ، بيداي وراعى باستالعانىن كورسەتەدى. بۇل — قۋانىش پەن شاتتىققا تولى كۇن!
2. ب.ز. 33-جىلى ەلۋىنشى كۇن مەيرامىندا قانداي تاڭعاجايىپ وقيعا بولدى؟
2 ب.ز. 33-جىلى كوكتەمنىڭ وسى جايماشۋاق كۇنى تاڭعى توعىزداردا يسانىڭ 120 شاقتى شاكىرتى ٴبىر ۇيدە جينالىپ وتىردى. سول كەزدە تاريحتا وشپەس ٸز قالدىرعان ٴبىر تاڭعاجايىپ وقيعا بولدى. «كەنەتتەن قاتتى جەل سوققانداي كوكتەن شۋ ەستىلىپ، بۇكىل ٷيدىڭ ٸشى جاڭعىرىپ كەتتى» (ەل. ٸس. 2:2). ٴسۇيتىپ، ولارعا تىلگە ۇقساعان وت جالىندارى كورىندى دە، ٴارقايسىسىنىڭ ۇستىنە ٴبىر-بىردەن قوندى. شاكىرتتەر «كيەلى رۋحقا كەنەلىپ، ٵرتۇرلى تىلدەردە سويلەي باستادى»! سوسىن ولار ۇيدەن شىقتى. يەرۋساليمنىڭ كوشەلەرىندە جۇرگەن قوناقتار شاكىرتتەردىڭ «ولاردىڭ تىلدەرىندە سويلەپ جاتقانىن» كورىپ، قايران قالدى (ەل. ٸس. 2:1—6).
3. ا) نەلىكتەن ب.ز. 33-جىلعى ەلۋىنشى كۇن مەيرامى شىنايى عيباداتتىڭ تاريحىندا ەلەۋلى كەزەڭ بولدى؟ ٵ) پەتىردىڭ سويلەگەن ٴسوزىنىڭ پاتشالىقتىڭ «كىلتتەرىمەن» قانداي بايلانىسى بولدى؟
3 وتە اسەرلى وسى وقيعا شىنايى عيباداتتىڭ تاريحىنداعى ەلەۋلى كەزەڭ بولدى. ٴدال سول كەزدە رۋحاني يسرايل حالقى، ياعني مايلانعان ماسىحشىلەر قاۋىمى قۇرىلدى (عال. 6:16). بۇل عانا ەمەس، سول كەزدە پەتىر جينالعان قالىڭ جۇرتقا ٴسوز سويلەگەندە، وزىنە تاپسىرىلعان پاتشالىقتىڭ ٷش «كىلتىنىڭ» ٴبىرىن قولداندى. بۇل كىلتتەر ٵرتۇرلى توپ ادامدارىنا ەرەكشە باتالارعا ەسىك اشاتىن ەدى (مات. 16:18، 19). ٴبىرىنشى كىلت ياھۋدي مەن ياھۋدي ٴدىنىن قابىلداعاندارعا ىزگى حاباردى ەستىپ، قۇدايدىڭ كيەلى رۋحىمەن مايلانۋعا مۇمكىندىك بەردى c. سوندا ولار رۋحاني يسرايلگە قوسىلىپ، ٴماسىحتىڭ پاتشالىعىندا پاتشالار مەن ٴدىني قىزمەتكەرلەر رەتىندە بيلىك ەتۋ ۇمىتىنە يە بولار ەدى (ايان 5:9، 10). ۋاقىت وتە وسىنداي مۇمكىندىك ساماريالىقتارعا جانە ودان كەيىن باسقا ۇلت ادامدارىنا دا بەرىلدى. ب.ز. 33-جىلى ەلۋىنشى كۇن مەيرامىندا بولعان سول ٴبىر كوڭىل تەبىرەنتەر وقيعالاردان بۇگىنگى ماسىحشىلەر نە ۇيرەنەدى؟
«ٴبارى ٴبىر ۇيگە جينالدى» (ەل. ٸس. 2:1—4)
4. ب.ز. 33-جىلى قۇرىلعان قاۋىم مەن بۇگىنگى ماسىحشىلەر قاۋىمىنىڭ اراسىندا قانداي ۇقساستىق بار؟
4 ماسىحشىلەر قاۋىمى كيەلى رۋحپەن مايلانعان 120 داي شاكىرتتەن باستاۋ الدى. ولاردىڭ «ٴبارى ٴبىر ۇيگە جينالعان» ەدى (ەل. ٸس. 2:1). سول كۇننىڭ اياعىنا قاراي مىڭداعان ادام شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتىپ، قاۋىمعا قوسىلدى. سودان بەرى ەحوبانىڭ ۇيىمى سان جاعىنان كوبەيگەن ۇستىنە كوبەيىپ كەلەدى! شىنىندا دا، قۇدايدان قورقاتىن ەرلەر مەن ايەلدەردەن تۇراتىن بۇگىنگى ماسىحشىلەر قاۋىمى «پاتشالىق جايلى ىزگى حاباردى» وسى زاماننىڭ سوڭى كەلمەي تۇرىپ، بۇكىل جەر بەتىندەگى بارلىق حالىقتارعا ۋاعىزداۋدا (مات. 24:14).
5. ماسىحشىلەر قاۋىمىنىڭ I عاسىردا قانداي پايداسى بولدى جانە قازىرگى ۋاقىتتا قانداي پايداسى بار؟
5 ماسىحشىلەر قاۋىمى سونداي-اق رۋحاني جىگەردىڭ قاينار كوزى بولماق ەدى: مايلانعاندار ٷشىن دە، كەيىنىرەك قوسىلاتىن «باسقا قويلار» ٷشىن دە (جوح. 10:16). پاۋىل ريمدىكتەرگە جازعان حاتىندا قاۋىمداعىلاردىڭ ونىڭ ٶزىن دە، ٴبىر-ٴبىرىن دە نىعايتىپ جۇرگەنىنە العىس ٴبىلدىرىپ، بىلاي دەگەن: «سەندەردى كورۋگە قۇشتارمىن: رۋحاني سيمەن ٴبولىسىپ، وزدەرىڭدى نىعايتسام، دالىرەك ايتقاندا، ٴبىر-ٴبىرىمىزدىڭ سەنىمىمىزدى كورىپ، ٶزارا جىگەرلەنسەك ەكەن دەيمىن» (ريم. 1:11، 12).
6، 7. ماسىحشىلەر قاۋىمى يسانىڭ «بارلىق حالىقتارعا ۋاعىزداڭدار» دەگەن تاپسىرماسىن قالاي ورىنداپ ٴجۇر؟
6 I عاسىرداعى ماسىحشىلەر قانداي ماقساتتاردى كوزدەسە، بۇگىنگى ماسىحشىلەر قاۋىمى دا سونى كوزدەيدى. يسا شاكىرتتەرىنە قىزىعى مەن شىجىعى قاتار جۇرەتىن ٸس تاپسىرعان. ول بىلاي دەگەن: «بارلىق حالىقتاردان شاكىرتتەر دايىنداپ، ولاردى اكەنىڭ، ۇلدىڭ جانە كيەلى رۋحتىڭ اتىنان شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكىزىڭدەر، ٵرى مەن سەندەرگە بۇيىرعانداردىڭ ٴبارىن ۇستانۋدى ۇيرەتىڭدەر» (مات. 28:19، 20).
7 بۇل ۋاعىز ٸسى بۇگىندە ەحوبا كۋاگەرلەرىنىڭ قاۋىمدارى ارقىلى ىسكە اسۋدا. ارينە، ٵرتۇرلى تىلدە سويلەيتىن ادامدارعا ىزگى حابار ايتۋدىڭ قيىندىعى جوق ەمەس، بار. سوعان قاراماي، ەحوبا كۋاگەرلەرى كيەلى كىتاپقا نەگىزدەلگەن ادەبيەتتەردى 1000 نان كوپ تىلدە باسىپ شىعارۋدا. ەگەر ٴسىز دە ماسىحشىلەر قاۋىمىنا قوسىلىپ، ۋاعىزداۋ مەن شاكىرت دايىنداۋ ىسىنە بەلسەنە اتسالىسىپ جۇرسەڭىز، وندا قۋانۋىڭىزعا سەبەپ بار. ويتكەنى سىزگە ەحوبانىڭ ەسىمى جايلى تۇبەگەيلى كۋالىك ەتۋ تاپسىرىلىپ، ۇلكەن قۇرمەتكە بولەندىڭىز! مۇنداي قۇرمەتكە ەكىنىڭ ٴبىرى يە بولا بەرمەيدى.
8. ماسىحشىلەر قاۋىمى ٴبىز ٷشىن قانداي باتا؟
8 وسىنداي قيىن-قىستاۋ زاماندا تاباندى بولىپ، قۋانىشىڭىزدى جوعالتپاۋ ٷشىن ەحوبا سىزگە دۇنيەجۇزىلىك باۋىرلاستىقتى سيلادى. پاۋىل ەۆرەي ماسىحشىلەرگە بىلاي دەپ جازعان ەدى: «سۇيىسپەنشىلىككە جانە يگى ىستەرگە تالپىندىرۋ ٷشىن، ٴبىر-بىرىمىزگە كوڭىل بولەيىك. كەيبىرەۋلەر سياقتى جينالىستارعا بارماي قالۋدى ادەتكە اينالدىرمايىق، قايتا، ٴبىر-ٴبىرىمىزدى جىگەرلەندىرە بەرەيىك. سول كۇننىڭ جاقىن قالعانىن بىلگەندىكتەن، بۇلاردى بۇرىنعىدان دا كوبىرەك ىستەيىك» (ەۆر. 10:24، 25). ەحوبا ماسىحشىلەر قاۋىمىن باسقالاردى رۋحتاندىرىپ، جىگەر بەرۋىمىز ٷشىن جانە ٶزىمىز دە جىگەر الۋ ٷشىن ويلاستىردى. سوندىقتان رۋحاني باۋىرلاستارىڭىزبەن بىتە قايناسىپ، جاقىن بولىڭىز. قاۋىم كەزدەسۋلەرىن ەش قالدىرماڭىز!
«ولاردىڭ تىلدەرىندە سويلەپ جاتقانىن ەستىدى» (ەل. ٸس. 2:5—13)
«ٴبارىمىز دە بۇلاردىڭ ٶز تىلدەرىمىزدە قۇدايدىڭ عاجايىپ ىستەرى جايلى ايتىپ جاتقانىن ەستىپ تۇرمىز» (ەلشىلەردىڭ ىستەرى 2:11).
9، 10. شەت تىلدە سويلەيتىندەرگە ۋاعىزداۋ ٷشىن كەي جاريالاۋشىلار نە ىستەۋدە؟
9 ب.ز. 33-جىلى ەلۋىنشى كۇن مەيرامىندا ياھۋديلەر مەن ياھۋدي ٴدىنىن قابىلداعاندار قالاي شات-شادىمان بولعانىن ەلەستەتىپ كورىڭىزشى! كەلگەندەردىڭ كوبىسى گرەك يا ەۆرەي تىلىندە جاقسى سويلەي العان كورىنەدى. ال ەندى ٴارقايسىسى «شاكىرتتەردىڭ ولاردىڭ تىلدەرىندە سويلەپ جاتقانىن ەستىپ» تۇر (ەل. ٸس. 2:6). ولار ىزگى حاباردى ٶز انا تىلىندە ەستىگەندە، جۇرەكتەرى اتتاي تۋلاپ كەتكەن بولار. ارينە، بۇگىندە ماسىحشىلەرگە كەرەمەت تۇردە باسقا تىلدە سويلەۋ قابىلەتى بەرىلمەيدى. سويتسە دە كوپتەگەن جاريالاۋشىلار ىزگى حاباردى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە جەتكىزىپ ٴجۇر. قالاي؟ كەيبىرەۋلەرى جاڭا ٴتىلدى ۇيرەنىپ، ٶز ەلىندەگى يا باسقا ەلدەردەگى شەت ٴتىلدى قاۋىمداردا قىزمەت ەتۋدە. ادامدار ولاردىڭ انا تىلىندە سويلەۋ ٷشىن كۇش سالىپ جاتقانىمىزدى كورگەندە، ٴماز بولىپ قالادى.
10 قازىر كريستين دەگەن ايەل باۋىرلاستىڭ مىسالىن كورەيىك. ول جەتى كۋاگەرمەن بىرگە ارنايى كۋرسقا بارىپ، گۋدجارات ٴتىلىن ۇيرەنەدى. بىردە ول جۇمىسىندا گۋدجارات تىلىندە سويلەيتىن ايەلمەن سونىڭ تىلىندە امانداسادى. بۇعان قاتتى قايران قالعان ول كريستيننەن نەگە وتە قيىن گۋدجارات ٴتىلىن ۇيرەنىپ جۇرگەنىن سۇرايدى. كريستين وعان جاقسى كۋالىك بەرەدى. «دەمەك، سەنىڭ حابارىڭ اسا ماڭىزدى بولعانى عوي»،— دەيدى ول.
11. باسقا تىلدە سويلەيتىندەرگە ىزگى حاباردى قالاي جەتكىزە الامىز؟
11 البەتتە، ٴبارىمىز بىردەي جاڭا ٴتىلدى ۇيرەنە المايتىن شىعارمىز. دەسە دە قۇداي پاتشالىعى جايلى ىزگى حاباردى ٵرتۇرلى تىلدە سويلەيتىن ادامدارعا جەتكىزە الامىز. قالايشا؟ مىسالى، ®JW Language قوسىمشاسىن پايدالانىپ، ٶزىمىز تۇراتىن جەردەگى تىلدەردە امانداسۋدى ۇيرەنىپ الساق بولادى. سونداي-اق ادامداردىڭ ىزگى حابارعا قىزىعۋشىلىعىن وياتاتىن كەيبىر تىركەستەردى جاتتاپ الا الامىز. ولارعا jw.org تور بەكەتىنەن سولاردىڭ تىلىندەگى ۆيدەولار مەن ادەبيەتتەردى كورسەتە الامىز. قىزمەتتە وسىنداي قۇرالداردى پايدالانساق، I عاسىردا شەتتەن كەلگەندەرگە «ولاردىڭ تىلدەرىندە» ۋاعىزداپ، قۋانىشقا كەنەلگەن ماسىحشىلەر سەكىلدى ٴبىز دە قۋانامىز.
«پەتىر... تۇردى» (ەل. ٸس. 2:14—37)
12. ا) جوەل پايعامبار ەلۋىنشى كۇن مەيرامىندا بولعان كەرەمەت وقيعاعا قاتىستى الدىن الا نە ايتقان؟ ٵ) نەگە جوەلدىڭ پايعامبارلىعى I عاسىردا ورىندالۋ كەرەك ەدى؟
12 «پەتىر... تۇرىپ»، جينالعان ٴتۇرلى ۇلت ادامدارىنىڭ الدىندا ٴسوز سويلەدى (ەل. ٸس. 2:14). ول ٴدۇيىم جۇرتقا ٵرتۇرلى تىلدە سويلەۋ قابىلەتىن ەحوبانىڭ ٶزى دارىتقانىن، وسىلاي جوەلدىڭ «مەن ٵربىر ادامعا رۋحىمدى توگەمىن» دەگەن پايعامبارلىعى ورىندالعانىن ٴتۇسىندىرىپ بەردى (جوەل 2:28). كوككە كوتەرىلمەس بۇرىن، يسا دا شاكىرتتەرىنىڭ كيەلى رۋحقا كەنەلەتىنىن ايتىپ: «مەن اكەمنەن وتىنەمىن، سوندا ول سەندەرگە وزدەرىڭمەن ماڭگى بىرگە بولاتىن باسقا كومەكشىنى بەرەدى»،— دەگەن ەدى (جوح. 14:16، 17).
13، 14. پەتىر ادامداردىڭ جۇرەگىنە قالاي جول تاپتى جانە ٴبىز وعان قالاي ەلىكتەي الامىز؟
13 پەتىر ٴسوزىنىڭ سوڭىندا: «بۇكىل يسرايل ٷيى مىنانى جاقسىلاپ ٴبىلىپ السىن: قۇداي وزدەرىڭىز باعاناعا ىلگەن يسانى يەمىز ٵرى ٴماسىح ەتتى»،— دەپ اشىق ايتتى (ەل. ٸس. 2:36). پەتىردى تىڭداپ تۇرعان باسىم كوپشىلىكتىڭ يسانىڭ ازاپ باعاناسىندا ولۋىنە تىكەلەي قاتىسى جوق ەدى. ايتكەنمەن ولار بۇعان حالىق رەتىندە جاۋاپتى بولاتىن. سوندا دا پەتىر ۇلتتاستارىنا قۇرمەتپەن، جىلى-جىلى سويلەدى. ونىڭ ماقساتى ايىپتاۋ ەمەس، ولاردى وكىنۋگە تالپىندىرۋ بولدى. پەتىردىڭ ٴسوزى تىڭدارمانداردىڭ كوڭىلىنە ٴتيدى مە؟ جوق. قايتا، بۇل ولاردىڭ جۇرەگىن قوزعاپ، ولار: «ەندى ٴبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك؟»— دەپ سۇرادى. ٴيا، پەتىردىڭ وسىلاي ىزەتپەن سويلەگەنى تىڭدارماندارىنا جاقسى اسەر ەتىپ، وكىنۋگە تالپىندىردى (ەل. ٸس. 2:37).
14 ٴبىز دە پەتىرگە ەلىكتەپ، ادامداردىڭ جۇرەگىنە جول ىزدەۋىمىز كەرەك. كەيدە ۋاعىزدا ٷي يەسىنەن كيەلى كىتاپقا قايشى كەلەتىن پىكىرلەردى ەستىپ جاتامىز. وندايدا ادامنىڭ قاتە پىكىرىنە قادالىپ، ونى بىردەن تۇزەتە جونەلمەي، ەكى جاق تا كەلىسەتىن تاقىرىپتا سويلەسكەن ٴجون. سوندا قۇداي سوزىندەگى شىندىقتى ىزەتپەن ٴتۇسىندىرىپ بەرە الامىز. ورتاق تاقىرىپ تاۋىپ سويلەسكەندە، جۇرەگى اق ادامدار ٴجيى حابارىمىزعا قۇلاق اسىپ جاتادى.
«ٵربىرىڭىز... شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتىڭىز» (ەل. ٸس. 2:38—47)
15. ا) پەتىر نە دەپ ايتتى جانە ادامدار ونى قالاي قابىلدادى؟ ٵ) ەلۋىنشى كۇن مەيرامىندا ىزگى حاباردى ەستىگەن مىڭداعان ادام نەلىكتەن سول كۇنى شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتە الدى؟
15 ەلۋىنشى كۇن مەيرامىندا ەلشى پەتىر سوزىنە قۇلاق اسقان ياھۋديلەر مەن ياھۋدي ٴدىنىن قابىلداعاندارعا: «وكىنىپ، ٵربىرىڭىز... شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتىڭىز»،— دەدى (ەل. ٸس. 2:38). ناتيجەسىندە، 3000 داي ادام يەرۋساليمدە نە وعان جاقىن جەردەگى توعانداردا بولسا كەرەك، شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتتى d. مۇنى ولار سەزىمگە بەرىلىپ ىستەدى مە؟ بۇل وقيعادان كيەلى كىتاپتى زەرتتەپ جۇرگەندەر مەن كۋاگەرلەردىڭ بالالارى دايىن بولماسا دا، شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتۋى كەرەك دەپ تۇجىرىمداۋعا بولا ما؟ جوق، مۇلدەم ولاي ەمەس. ەستە ۇستايتىن جايت: ب.ز. 33-جىلى ەلۋىنشى كۇن مەيرامىندا شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەن ياھۋديلەر مەن ياھۋدي ٴدىنىن قابىلداعاندار قۇداي ٴسوزىن تىڭعىلىقتى زەرتتەگەن، ٵرى ولار ەحوباعا باعىشتالىپ قويعان حالىققا جاتقان. مۇنىڭ ۇستىنە، ولار وسى جىلدىق جيىنعا الىستان ات شاپتىرىپ كەلۋىمەن عيباداتقا دەگەن زور قۇلشىنىستارىن دالەلدەگەن. يسا ٴماسىحتىڭ قۇدايدىڭ وي-نيەتىندەگى ماڭىزدى ٴرولى جايلى شىندىقتاردى قابىلداعان سوڭ، ولار قۇدايعا ەندى ٴماسىحتىڭ شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەن ٸزباسارى رەتىندە قىزمەت ەتۋگە دايىن بولدى.
16. I عاسىرداعى ماسىحشىلەر قالاي جانقيارلىق تانىتقان؟
16 ەحوبانىڭ سول ٸزباسارلارعا باتاسىن بەرىپ جاتقانى انىق ەدى. بۇل تۋرالى جازبالاردا بىلاي دەلىنگەن: «يسانىڭ ٸزباسارى بولعانداردىڭ بارلىعى بىرگە جينالىپ، قولدا بارلارىن ورتاق ۇستادى، ٵرى ٶز مەنشىكتەرىن ساتىپ، تۇسكەن قاراجاتتى اركىمگە قاجەتىنە قاراي ۇلەستىردى» e (ەل. ٸس. 2:44، 45). بۇل بارلىق ماسىحشىلەر ٷشىن سۇيىسپەنشىلىك پەن جانقيارلىق تانىتۋدىڭ كەرەمەت ۇلگىسى!
17. ادام شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتۋ ٷشىن قانداي قادامداردى جاساۋ كەرەك؟
17 باعىشتالىپ، شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتۋ ٷشىن ادام جازبالارعا نەگىزدەلگەن بىرنەشە قادام جاساۋى ٴتيىس. الدىمەن، قۇداي ٴسوزى جايلى ٴبىلىم الۋ كەرەك (جوح. 17:3). سوسىن، سەنىم تانىتۋى جانە بۇرىنعى ىستەرىنە شىن وكىنۋى قاجەت (ەل. ٸس. 3:19). كەيىن، تەرىس جولدان قايتىپ، قۇدايدىڭ ەركىنە ساي دۇرىس ىستەردى ىستەۋى كەرەك (ريم. 12:2؛ ەفەس. 4:23، 24). وسى قادامداردى جاساعان سوڭ، ول دۇعادا قۇدايعا باعىشتالىپ، شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتە الادى (مات. 16:24؛ پەت. 1-ح. 3:21).
18. ٴماسىحتىڭ شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەن شاكىرتتەرى قانداي مارتەبەگە يە بولادى؟
18 ٴسىز باعىشتالىپ، شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەن يسا ٴماسىحتىڭ شاكىرتىسىز بە؟ ولاي بولسا، ەرەكشە مارتەبەگە يەسىز. I عاسىرداعى شاكىرتتەر سياقتى، ٴسىز دە كەرەمەت جولمەن تۇبەگەيلى كۋالىك بەرىپ، ەحوبانىڭ ەركىن ورىنداي الاسىز!
a «يەرۋساليم — ٴيۋدايزمنىڭ ورتالىعى» دەگەن قورشاۋدى قاراڭىز.
b «ريم — يمپەريا استاناسى»؛ «مەسوپوتاميا مەن مىسىرداعى ياھۋديلەر»؛ «پونتتاعى ماسىحشىلەر» دەگەن قورشاۋلاردى قاراڭىز.
c «ياھۋدي ٴدىنىن قابىلداعاندار» دەگەن قورشاۋدى قاراڭىز.
d وسىعان ۇقساس جاعداي 1993-جىلى 7-تامىزدا ەحوبا كۋاگەرلەرىنىڭ كيەۆتە (ۋكراينا) وتكەن حالىقارالىق كونگرەسىندە بولدى. التى باسسەيندە 7402 ادام شومىلدىرۋ راسىمىنەن ٶتتى. بۇعان باس-اياعى 2 ساعات 15 مينۋت كەتتى.
e بۇل رۋحاني نىعايۋ ٷشىن يەرۋساليمدە قالىپ قويعان قوناقتاردىڭ قاجەتىن قامتاماسىز ەتۋ ٷشىن ۋاقىتشا ۇيىمداستىرىلعان شارا ەدى. ولار قولدا بارلارىن ٶز ەرىكتەرىمەن بەرگەن. سوندىقتان بۇنى كوممۋنيزممەن شاتاستىرماۋ كەرەك (ەل. ٸس. 5:1—4).
