25-تاراۋ
»يمپەراتوردىڭ سوتىن تالاپ ەتەمىن!»
پاۋىل ىزگى حاباردى قورعاۋ جاعىنان كەرەمەت ۇلگى قالدىردى
ەلشىلەردىڭ ىستەرى 25:1—26:32 نەگىزدەلگەن
1، 2. ا) پاۋىل قانداي جاعدايدا ەدى؟ ٵ) پاۋىلدىڭ يمپەراتوردىڭ سوتىن تالاپ ەتكەنى قانداي سۇراق تۋىنداتادى؟
كەساريادا ساقشىلار پاۋىلدى مىقتاپ كۇزەتىپ تۇر. ەكى جىل بۇرىن پاۋىل ياھۋدەياعا كەلگەندە، ياھۋديلەر بىرنەشە كۇننىڭ ىشىندە ونى ٷش رەت ولتىرمەك بولدى (ەل. ٸس. 21:27—36؛ 23:10، 12—15، 27). ازىرگە بۇلارىنان تۇك شىقپادى. بىراق ولار العان بەتتەرىنەن قايتار ەمەس. پاۋىل سول ياھۋديلەردىڭ قولىنا قايتادان ٴتۇسىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنگەندە، ريم ٵمىرشىسى فەستكە: «يمپەراتوردىڭ سوتىن تالاپ ەتەمىن!»— دەدى (ەل. ٸس. 25:11).
2 ەحوبا پاۋىلدىڭ وسى شەشىمىن قولدادى ما؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن بىلگەنىمىز اسا ماڭىزدى. نەگە دەسەڭىز، ٴبىز دە سوڭعى كۇندەرى قۇداي پاتشالىعى تۋرالى ىزگى حاباردى تۇبەگەيلى ۋاعىزداپ ٴجۇرمىز. سوندىقتان «ىزگى حاباردى قورعاپ، ونى زاڭداستىرۋ» جاعىنان پاۋىل بىزگە قانداي ۇلگى قالدىرعانىن بىلگەنىمىز ابزال (ٴفىلىپ. 1:7).
«تورەلىك ورنى الدىندا تۇر» (ەل. ٸس. 25:1—12)
3، 4. ا) ياھۋديلەر پاۋىلدى يەرۋساليمگە قانداي ويمەن الدىرتپاق بولدى جانە ول ولىمنەن قالاي امان قالدى؟ ٵ) ەحوبا پاۋىلدى دەمەگەنىندەي، بۇگىنگى قىزمەتشىلەرىن قالاي دەمەيدى؟
3 ياھۋدەيانىڭ جاڭا ٵمىرشىسى فەست بيلىككە كەلگەنىنە ٷش كۇن بولعاندا، يەرۋساليمگە باردى a. ول جەردە فەست جوعارعى ٴدىني قىزمەتكەرلەر مەن ياھۋدي جەتەكشىلەرىنىڭ پاۋىلعا تاققان اۋىر ايىپتارىن تىڭدادى. ولار جاڭا ٵمىرشىنىڭ وزدەرىمەن دە، بۇكىل ياھۋديلەرمەن دە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولۋى كەرەكتىگىن بىلگەن. سوندىقتان امىرشىدەن جاقسىلىق جاساپ، پاۋىلدى سوتتاۋ ٷشىن يەرۋساليمگە جىبەرۋىن سۇرادى. بىراق ولاردىڭ ارام ويى بولدى. ولار كەساريادان يەرۋساليمگە بارار جولدا قالتارىستان تاپ بەرىپ، پاۋىلدى مەرت قىلعىلارى كەلدى. بىراق فەست ولاردىڭ وتىنىشىنەن باس تارتىپ: «بۇل كىسىنىڭ قانداي دا ٴبىر كىناسى بولسا، ارالارىڭدا بيلىگى بارلار مەنىمەن بىرگە [كەسارياعا] ٴجۇرىپ، تاعاتىن ايىپتارىن سول جەردە ايتسىن»،— دەدى (ەل. ٸس. 25:5). وسىلاي پاۋىل ولىمنەن تاعى دا امان قالدى.
4 قيىن شاقتاردا ەحوبا پاۋىلدى يسا ٴماسىح ارقىلى دەمەپ وتىردى. مىسالى، ەسىڭىزدە بولسا، يسا ەلشىسىنە: «باتىل بول!»— دەگەن ەدى (ەل. ٸس. 23:11). بۇگىندە دە قۇدايدىڭ قىزمەتشىلەرى قارسىلىقتار مەن قۋعىن-سۇرگىنگە كەزىگەدى. ارينە، ەحوبا ٴبىزدى ٵربىر قيىندىقتان قالقالامايدى. بىراق توزە الۋىمىز ٷشىن دانالىق پەن كۇش دارىتادى. ٴبىز قامقور قۇدايىمىزدىڭ ارقاشان «ادام كۇشىنەن اسقان كۇش» بەرەتىنىنە سەنىمدى بولا الامىز (قور. 2-ح. 4:7).
5. فەست پاۋىلدىڭ ٸسىن قالاي قاراستىردى؟
5 ٴبىراز كۇن وتكەن سوڭ، فەست كەساريادا «تورەلىك ورنىنا وتىردى» b. ونىڭ الدىنا پاۋىل مەن ونى ايىپتاۋشىلار كەلدى. ولاردىڭ ايىپتارى نەگىزسىز ەكەنىن كورسەتىپ، پاۋىل: «مەن نە ياھۋديلەردىڭ زاڭىنا، نە عيباداتحاناعا، نە يمپەراتورعا قارسى ەشقانداي كۇنا جاساعان جوقپىن»،— دەپ ايتتى. راسىمەن دە، ەلشىنىڭ ەشقانداي كىناسى بولماعان، سوندىقتان ونى بوساتۋ كەرەك ەدى. فەست قانداي شەشىم شىعارار ەكەن؟ ياھۋديلەرگە جاققىسى كەلگەن ول پاۋىلدان: «سەن وسى ايىپتار بويىنشا يەرۋساليمگە بارىپ سوتتالعىڭ كەلە مە؟»— دەپ سۇرادى (ەل. ٸس. 25:6—9). نە دەگەن اقىماق ۇسىنىس! ەگەر پاۋىل يەرۋساليمگە بارسا، ونى ايىپتاۋشىلار سوتتاپ، مىندەتتى تۇردە ولىمگە كەسەدى. فەست ٵدىل سوت جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا، حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋدى ويلادى. ەرتەرەكتە ٵمىرشى پونتي پيلات يسانى سوتتاعاندا، ٴدال وسىلاي ەتكەن بولاتىن (جوح. 19:12—16). بۇگىندە دە كوپ سوتتار وزگەلەردىڭ كوڭىلىنەن شىعۋدى ويلاپ، ادىلەتسىز شەشىم شىعارىپ جاتادى. سوندىقتان ٴبىز سوتتاردىڭ كەلتىرىلگەن ايعاقتارعا قاراماي، قۇداي حالقىنا قارسى شەشىم شىعاراتىنىنا تاڭعالماۋىمىز كەرەك.
6، 7. نەلىكتەن پاۋىل يمپەراتوردىڭ سوتىن تالاپ ەتتى جانە ماسىحشىلەرگە قانداي ۇلگى قالدىردى؟
6 فەست ياھۋديلەرگە جاعامىن دەپ جۇرگەندە، پاۋىل ٶلىپ كەتپەك ەدى. سول سەبەپتەن پاۋىل ريم ازاماتى رەتىندە قۇقىقتارىن پايدالاندى. ول فەستكە: «مەن يمپەراتوردىڭ تورەلىك ورنى الدىندا تۇرمىن، وسى جەردە سوتتالۋىم كەرەك. ياھۋديلەرگە ەش جاماندىق جاساعان جوقپىن. مۇنى ٶزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز... يمپەراتوردىڭ سوتىن تالاپ ەتەمىن!»— دەدى. مۇنداي تالاپ ادەتتە ەكى ەتپەي ورىندالۋ كەرەك بولعان. سوندىقتان فەست: «يمپەراتوردىڭ سوتىن تالاپ ەتسەڭ، يمپەراتورعا باراسىڭ»،— دەدى (ەل. ٸس. 25:10—12). پاۋىل جوعارى تۇرعان سوت ينستانسياسىنا شاعىمدانۋىمەن بۇگىنگى ماسىحشىلەرگە جاقسى ۇلگى قالدىردى. قارسىلاستار «زاڭدى پايدالانىپ پالەگە ۇشىراتۋدى ويلاعاندا»، ەحوبا كۋاگەرلەرى ىزگى حاباردى قورعاۋ ٷشىن سوتتارعا جۇگىنەدى c (ٴزاب. 94:20).
7 ەشقانداي قىلمىس جاساماسا دا، ەكى جىلدان اسا تۇرمەدە وتىرعان پاۋىلعا ريمدە ٶزىن قورعاپ سويلەۋدىڭ ٴساتى تۋدى. بىراق ريمگە بارماي تۇرىپ، ونىمەن باسقا ٴبىر بيلەۋشى سويلەسكىسى كەلدى.
سوت ٴبىزدىڭ پايدامىزعا شەشىم شىعارماعاندا، جوعارى سوتتارعا جۇگىنەمىز
«مويىنسۇندىم» (ەل. ٸس. 25:13—26:23)
8، 9. اگريپپا پاتشا كەسارياعا نە سەبەپتەن كەلدى؟
8 فەست پاۋىلدىڭ يمپەراتور سوتىن تالاپ ەتكەنىن ەستىگەننەن بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ، اگريپپا پاتشا اپكەسى بەرنيكەمەن جاڭا امىرشىگە «قوشەمەت كورسەتۋ ٷشىن» كەسارياعا كەلدى d. ريمدىكتەردىڭ زامانىندا جاڭا امىرشىلەر تاعايىندالعاندا، ٴبىر-ٴبىرىن قۇتتىقتاپ بارۋ ٷردىسى بولعان. اگريپپا فەستتى قۇتتىقتاپ بارۋىمەن ٴبىر وقپەن ەكى قوياندى اتقىسى كەلدى. ول بولاشاعىن ويلاپ، امىرشىمەن ساياسي جانە جەكە دوستىعىن نىعايتىپ الۋدى دا كوزدەدى (ەل. ٸس. 25:13).
9 فەست پاتشاعا پاۋىل جايلى ايتىپ بەرگەندە، اگريپپا قىزىعىپ كەتەدى. ٴسۇيتىپ، كەلەسى كۇنى ەكى بيلەۋشى تورەلىك ورنىنا كەلىپ وتىرادى. ەكى پاتشانىڭ بيلىگى مەن ٴسان-سالتاناتى سوندا وتىرعانداردى قانشالىقتى تامساندىرماسىن، بۇلارى الدارىنداعى تۇتقىننىڭ ايتقان سوزدەرىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويدى (ەل. ٸس. 25:22—27).
10، 11. پاۋىل اگريپپاعا قالاي قۇرمەتپەن سويلەدى جانە وعان وتكەن ٶمىرى جايلى نە ايتتى؟
10 پاۋىل اگريپپا پاتشاعا ياھۋديلەردىڭ بارلىق ادەت-عۇرىپتارى مەن داۋلى ماسەلەلەرىن جاقسى بىلەتىنىن ايتىپ، ونىڭ الدىندا ٶزىن قورعاپ سويلەۋگە مۇمكىندىك بەرگەنىنە قۇرمەتپەن ريزاشىلىق ٴبىلدىردى. سوسىن ٶزىنىڭ بۇرىنعى ٶمىرى جايلى ايتىپ: «پارىزشىل رەتىندە ٴدىنىمىزدىڭ ەڭ قاتال اعىمىن ۇستاندىم»،— دەدى (ەل. ٸس. 26:5). پارىزشىل رەتىندە ول ٴماسىحتىڭ كەلەتىنىنە ۇمىتتەنگەن بولاتىن. ال قازىر ٴماسىحشى رەتىندە سول ۋادە ەتىلگەن ٴماسىحتىڭ يسا ەكەنىن باتىل ايتىپ ٴجۇر. پاۋىل ٶزى دە، ايىپتاۋشىلارى دا سەنگەن قۇدايدىڭ سول ۋادەسى ورىندالىپ جاتقانىن ۋاعىزداپ جۇرگەنى ٷشىن سوتتالىپ تۇر. ونىڭ سوزدەرى اگريپپانى ودان سايىن قىزىقتىرىپ جىبەردى e.
11 بۇرىن ماسىحشىلەردى قالاي اياۋسىز قۋدالاعانىن ەسىنە ٴتۇسىرىپ، پاۋىل بىلاي دەدى: «كەزىندە مەن نازارەتتىك يسانىڭ ەسىمىنە كوپ قارسىلىق كورسەتۋىم كەرەك دەپ ويلادىم... اشۋعا بۋلىققانىم سونشا — [ٴماسىحتىڭ ٸزباسارلارىن] باسقا قالالارعا دا بارىپ قۋدالادىم» (ەل. ٸس. 26:9—11). پاۋىل اسىرا سىلتەپ ايتىپ تۇرعان جوق ەدى. ونىڭ كەزىندە ماسىحشىلەردى قالاي قۋعىنداعانىن كوپ ادام بىلەتىن (عال. 1:13، 23). اگريپپا «مۇنداي ادامنىڭ وزگەرۋىنە نە تۇرتكى بولدى ەكەن؟» دەپ ويلاسا كەرەك.
12، 13. ا) پاۋىل ٴماسىحشى بولعانىن قالاي سيپاتتاپ بەردى؟ ٵ) پاۋىل قالاي «ۇشكىر تاياققا قارسىلاستى»؟
12 اگريپپانىڭ سۇراعىنا مىنا سوزدەر جاۋاپ بولدى: «مەن جوعارعى ٴدىني قىزمەتكەرلەردەن تاپسىرما مەن وكىلەتتىك الىپ، داماسكىگە بارا جاتقانمىن. سوندا تال تۇستە ماعان جانە سەرىكتەرىمە كوكتەن كۇن نۇرىنان دا جارىق ساۋلە ٴتۇستى. ٴبارىمىز جەرگە قۇلاي كەتتىك. سوندا ٴبىر داۋىس شىعىپ، ەۆرەي تىلىندە: — ساۋل، ساۋل، مەنى نەگە قۋدالاپ ٴجۇرسىڭ؟ ۇشكىر تاياققا قارسىلاسا بەرسەڭ، وزىڭە زاقىم كەلتىرەسىڭ،— دەگەنىن ەستىدىم. بىراق مەن: — ٴسىز كىمسىز؟— دەگەنىمدە، ول: — مەن ٶزىڭ قۋدالاپ جۇرگەن يسامىن،— دەدى» f (ەل. ٸس. 26:12—15).
13 وسى كەرەمەت ورىن العانعا دەيىن پاۋىل، بەينەلەپ ايتقاندا، «ۇشكىر تاياققا قارسىلاسىپ جاتقان» ەدى. ايداعانعا كونبەي، ۇشكىر تاياققا قارسىلاسىپ، ٶزىن جاراقاتتايتىن جانۋار ىسپەتتى، پاۋىل دا قۇدايدىڭ ەركىنە قارسى شىعىپ، رۋحاني كۇيىنە زاقىم كەلتىردى. بىراق قايتا تىرىلگەن يسا داماسكىگە بارار جولدا پاۋىلعا كورىنىپ، وسى اقجۇرەك، بىراق اداسىپ جۇرگەن ادامنىڭ ويىن وزگەرتتى (جوح. 16:1، 2).
14، 15. پاۋىل ومىرىندەگى وزگەرىستەر جايلى نە دەدى؟
14 پاۋىل ٶمىرىن كۇرت وزگەرتكەنىن ايتىپ، اگريپپاعا بىلاي دەدى: «كوكتەن كەلگەن ايانعا مويىنسۇنىپ، ٴبىرىنشى، داماسكىدەگىلەرگە، سوسىن، يەرۋساليم تۇرعىندارىنا، كەيىن بۇكىل ياھۋدەيا ايماعى مەن وزگە ۇلتتارعا بارىپ، ولاردىڭ وكىنۋى ٵرى بۇنى ٸس جۇزىندە كورسەتۋلەرىمەن قۇدايعا بەت بۇرۋلارى كەرەكتىگىن جاريالادىم» (ەل. ٸس. 26:19، 20). ٴيا، جىلدار بويى پاۋىل يسانىڭ «تال تۇستە» بەرگەن تاپسىرماسىن ورىنداپ ٴجۇردى. بۇنىڭ ناتيجەسى قانداي بولدى؟ پاۋىلدىڭ ايتىپ جۇرگەن حابارىنا قۇلاق اسقان جاندار وزدەرىنىڭ ازعىن، ارام ىستەرىنە وكىنىپ، قۇدايعا بەت بۇردى. وسىلاي ولار ەلدىڭ زاڭى مەن تارتىبىنە باعىنىپ، قوعامعا پايداسىن تيگىزەتىن جاقسى ازاماتتارعا اينالدى.
15 بىراق پاۋىلدىڭ ايتقان حابارى ادامداردى وسىلاي جاقسارتىپ جاتقانىنا ياھۋدي قارسىلاستار پىسقىرمادى دا. «ياھۋديلەر مەنى وسى ٷشىن عيباداتحانادا ۇستاپ الىپ، ولتىرمەك بولدى. الايدا قۇدايدىڭ كومەگىمەن ۇلىقتارعا دا، كىشىكتەرگە دە وسى كۇنگە دەيىن كۋالىك ەتىپ كەلەمىن»،— دەدى پاۋىل (ەل. ٸس. 26:21، 22).
16. تورەشىلەر مەن بيلەۋشىلەردىڭ الدىندا سەنىمىمىز جايلى ايتقاندا، پاۋىلعا قالاي ەلىكتەي الامىز؟
16 شىنايى ماسىحشىلەر رەتىندە ٴبىز سەنىمىمىزدى «قورعاپ سويلەۋگە ٵردايىم دايىن بولۋىمىز» كەرەك (پەت. 1-ح. 3:15). سەنىمىمىز جايلى تورەشىلەر مەن بيلەۋشىلەردىڭ الدىندا ايتقاندا، پاۋىلدىڭ اگريپپا مەن فەستكە قالاي سويلەگەنىنە ەلىكتەي الامىز. ولارعا كيەلى كىتاپ شىندىقتارى ٶزىمىزدىڭ دە، حابارىمىزعا قۇلاق اسقان ادامداردىڭ دا ٶمىرىن قالاي جاقسى جاققا وزگەرتىپ جاتقانىن قۇرمەتپەن ايتىپ بەرسەك بولادى. بۇل ولاردىڭ جۇرەكتەرىن ٴجىبىتۋى مۇمكىن.
«مەنى ٴماسىحشى بولۋعا يلاندىرماقسىڭ عوي» (ەل. ٸس. 26:24—32)
17. پاۋىل ٶزىن قورعاپ سويلەگەندە، فەست نە دەدى جانە بۇگىندە كوبىسى ٴبىز تۋرالى نە دەيدى؟
17 پاۋىلدىڭ سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ايعاقتارى ەكى بيلەۋشىگە اسەر ەتپەي قويمادى. كيەلى كىتاپ بىلاي دەيدى: «پاۋىل ٶزىن قورعاپ، وسىلاردى ايتىپ جاتقاندا، فەست قاتتى داۋىستاپ: «پاۋىل، سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس ەمەس! كوپ بىلگەنىڭ سەنى ەسىڭنەن اداستىردى!»— دەدى» (ەل. ٸس. 26:24). قازىر دە فەست سياقتى ايتاتىن ادامداردى كوپ كورىپ ٴجۇرمىز. ولار كيەلى كىتاپ شىندىقتارىن ۇيرەتەتىندەردى «فاناتيكتەر» دەيدى. وسى دۇنيەنىڭ وقىعان-توقىعان بىلىمدىلەرىنە قايتا ٴتىرىلۋ ٸلىمىن قابىلداۋ قيىن.
18. پاۋىل فەستكە قالاي جاۋاپ بەردى جانە ونىڭ سوزدەرى اگريپپاعا قالاي اسەر ەتتى؟
18 بىراق پاۋىل امىرشىگە بىلاي جاۋاپ بەردى: «مەنىڭ ەسىم دۇرىس، جوعارى مارتەبەلى فەست. مەن شىندىق پەن ەستىلىكتىڭ سوزدەرىن ايتىپ تۇرمىن. ٶزىم الدىندا ەركىن سويلەپ تۇرعان پاتشا بۇلاردى جاقسى بىلەدى... اگريپپا پاتشا، پايعامبارلارعا سەنەسىز بە؟ سەنەتىنىڭىزدى بىلەمىن». سوندا اگريپپا: «از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مەنى ٴماسىحشى بولۋعا يلاندىرماقسىڭ عوي»،— دەدى (ەل. ٸس. 26:25—28). اگريپپانىڭ بۇل ٴسوزى شىن جۇرەكتەن شىقتى ما، جوق پا، ايتەۋىر، پاۋىلدىڭ كۋالىگى وعان قاتتى اسەر ەتكەنى بىلىنەدى.
19. فەست پەن اگريپپا پاۋىلعا قاتىستى قانداي شەشىمگە كەلدى؟
19 كەيىن اگريپپا مەن فەست سوت تىڭداۋى اياقتالعانىن ٴبىلدىرىپ، ورىندارىنان تۇردى. سول جەردەن شىعىپ بارا جاتىپ، ولار ٶزارا: «بۇل ادام ولىمگە كەسىلەتىندەي نە بۇعاۋلاناتىنداي ەشتەڭە جاساپ جۇرگەن جوق»،— دەستى. اگريپپا فەستكە: «ەگەر ول يمپەراتوردىڭ سوتىن تالاپ ەتپەگەندە، بوساتىپ جىبەرۋگە بولار ەدى»،— دەدى (ەل. ٸس. 26:31، 32). ەكەۋى دە پاۋىلدىڭ سۇتتەن اق، سۋدان تازا ەكەنىن بىلگەن. بالكىم، وسىدان كەيىن ولار ماسىحشىلەرگە وڭ كوزبەن قاراي باستاعان شىعار.
20. پاۋىلدىڭ بيلىك باسىنداعىلارعا بەرگەن كۋالىگى قانداي ناتيجە اكەلدى؟
20 بۇل ەكى مىقتى بيلەۋشى دە پاتشالىق حابارىن قابىلداماعان سەكىلدى. بىراق ەلشىنىڭ ولاردىڭ الدىندا ٶزىن قورعاپ سويلەگەنىنىڭ پايداسى بولدى ما؟ ارينە، بولدى. پاۋىل ياھۋدەياداعى «پاتشالار مەن بيلەۋشىلەردىڭ الدىنا اكەلىنبەگەندە»، بالكىم، ريم امىرشىلەرى ەشقاشان ىزگى حابار جايلى ەستىمەس ەدى. باسقالاي ولارمەن كەزدەسۋ وڭاي ەمەس-ٴتىن (لۇقا 21:12، 13). بۇدان بولەك، پاۋىلدىڭ وسىنداي سىناقتاردا ادالدىعىنان تايماعانى باۋىرلاستارىنىڭ دا سەنىمىن قاتايتىپ تاستادى (ٴفىلىپ. 1:12—14).
21. ىزگى حاباردى تالماي ۋاعىزداي بەرسەك، قانداي وڭ ناتيجەسىن كورۋىمىز مۇمكىن؟
21 بۇگىندە دە ٴدال سولاي. قيىندىقتار مەن قارسىلىقتارعا قاراماستان، ىزگى حاباردى قايتپاي ۋاعىزداي بەرسەك، كوپتەگەن جاقسى ناتيجەسىن كورۋىمىز مۇمكىن. ٴبىز ىزگى حابار جەتە بەرمەيتىن بيلىك باسىنداعىلارعا كۋالىك بەرە الامىز. سونداي-اق سىناقتاردا ادالدىق پەن تاباندىلىق تانىتقانىمىز باۋىرلاستارىمىزدىڭ جىگەرىن قايرايدى. سوندا ولار قۇداي پاتشالىعى جايلى تۇبەگەيلى كۋالىك بەرۋگە ودان سايىن باتىلدانا تۇسەدى.
a «ريم ٵمىرشىسى پورسي فەست» دەگەن قورشاۋدى قاراڭىز.
b «تورەلىك ورنى» — بيىك مىنبەدەگى تورەشىگە ارنالعان ورىندىق. بۇل ورىننىڭ جوعارى ورنالاسقانى تورەشىلەردىڭ شەشىمىنىڭ سالماعى بار ەكەنىن جانە ول سوڭعى شەشىم ەكەنىن بىلدىرگەن. پيلات يسانىڭ ٸسىن قاراستىرعاندا، وسىنداي تورەلىك ورنىندا وتىرعان.
c «شىنايى عيباداتتى قورعاۋ ٷشىن سوتتارعا جۇگىنەمىز» دەگەن قورشاۋدى قاراڭىز.
d «II يرود اگريپپا پاتشا» دەگەن قورشاۋدى قاراڭىز.
e ٴماسىحشى رەتىندە پاۋىل يسانى ۋادە ەتىلگەن ٴماسىح دەپ قابىلدادى. ال يسانى قابىلداماعان ياھۋديلەر پاۋىلدى جولدان تايعان دەپ ەسەپتەدى (ەل. ٸس. 21:21، 27، 28).
f پاۋىلدىڭ «تال تۇستە» ساپار شەككەنى تۋرالى ٴبىر عالىم بىلاي دەدى: «ەگەر ٸسى وتە شۇعىل بولماسا، جولاۋشى ادەتتە تال تۇستە دەمالىپ الاتىن. پاۋىلدىڭ تال تۇستە دە ساپار شەككەنىنە قاراپ، ماسىحشىلەردى قۋدالاۋعا جان سالا كىرىسكەنىن كورۋگە بولادى».
