جاستاردىڭ ساۋالدارى
اقشانى دۇرىس جۇمساۋدى قالاي ۇيرەنە الامىن؟
«جاقىندا مەن دۇكەنگە جاي ارالاپ شىعۋ ٷشىن كىرگەن ەدىم. سوڭىندا ٶزىم ويلاماعان وتە قىمبات ٴبىر زاتتى ساتىپ الدىم» (كولين).
كولين اقشانى دۇرىس جۇمساي المايتىنىن مويىندايدى. سەنىڭ دە وسىنداي السىزدىگىڭ بار ما؟ سولاي بولسا، وسى ماقالا سەن ٷشىن.
اقشانى دۇرىس جۇمساي ٴبىلۋ نەگە ماڭىزدى؟
قاتە پىكىر. اقشانى ۇنەمدەپ جۇمساۋ ەركىندىگىڭدى شەكتەيدى.
شىندىق. اقشانى دۇرىس جۇمساعانىڭ، قايتا، كوبىرەك ەركىندىك بەرەدى. «اقشا ۇستاي بىلسەڭ، بۇگىن دە، ەرتەڭ دە قالاعان زاتىڭدى الۋىڭا قاجەتتى اقشاڭ بولادى»،— دەپ جازىلعان ٴبىر كىتاپتا («I’m Broke! The Money Handbook»).
اقشانى ورنىمەن جۇمساي بىلسەڭ...
قاجەت كەزدە جەتكىلىكتى اقشاڭ بولادى. ينەسسا ەسىمدى ٴبىر جاسوسپىرىم قىز بىلاي دەيدى: «مەن وڭتۇستىك امەريكاعا قىدىرىپ بارعىم كەلەدى. اقشا جاراتقاندا، وسى ماقساتىمدى ەستە ۇستاپ، ۇنەمدەۋگە تىرىسامىن».
قارىزىڭ ازايادى نە مۇلدەم بولمايدى. كيەلى كىتاپتا: «قارىزدار جان قارىز بەرۋشىنىڭ قۇلى بولار»،— دەلىنگەن (ناقىل سوزدەر 22:7). اننا ەسىمدى قىز وسى سوزدەردى راستاپ بىلاي دەيدى: «قارىز دەگەنىڭ — ناعىز قولبايلاۋ. ال قارىزىڭ بولماسا، ماقساتتارىڭا كوز تىگە الاسىڭ».
ەسەيگەنىڭ كورىنەدى. اقشانى دۇرىس جاراتا بىلەتىن ادام ەرەسەك ومىرگە اناعۇرلىم دايىن بولادى. «بۇل — بولاشاققا، ٶز باسىمدى الىپ جۇرەتىن شاققا، جاقسى دايىندىق،— دەيدى 20 جاستاعى دجين.— قازىر اقشانى ۇستاي ٴبىلۋدى ۇيرەنسەم، دەمەك، بولاشاقتا دا وسىلاي ەتە الامىن».
ويتۇيىن. «اقشانى ٴتيىمدى جۇمساي ٴبىلۋ — اتا-انادان بولەك تۇراتىن ومىرگە دايىندايتىن العاشقى قادام. ول — ٶمىر بويى كەرەك بولاتىن قابىلەت» («The Complete Guide to Personal Finance: For Teenagers and College Students»).
بىلاي ەتىپ كور
السىزدىكتەرىڭدى كورە ٴبىل. قايتا-قايتا اقشاڭ جەتپەي قالا بەرەتىنىن بايقاساڭ، الدىمەن اقشاڭنىڭ نە نارسەگە كەتىپ جاتقانىن انىقتا. كەيبىرەۋلەر ٷشىن ونلاين دۇكەندەر — ناعىز تۇزاق. ال باسقالارى مايدا-شۇيدەگە اقشا جاراتىپ ٴجۇرىپ، ايدىڭ اياعىندا كوك تيىنسىز قالىپ جاتادى.
«كىشىگىرىم شىعىندار كوبەيگەن ۇستىنە كوبەيە بەرەدى. مايدا-شۇيدە سيلىقتار الاسىڭ، كوفە ىشەسىڭ، دۇكەننەن ساتىلىمداعى ٴبىر زاتتى قىزىعىپ الاسىڭ، ٴسۇيتىپ، ايدىڭ اياعىندا ٴجۇز دوللاردىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەي دە قالاسىڭ» (حەيلي).
كىرىس-شىعىستى جوسپارلا. كيەلى كىتاپتا: «ىنتالىنىڭ جوسپارلارى تابىسقا جەتەلەر»،— دەلىنگەن (ناقىل سوزدەر 21:5). قارجىڭدى جوسپارلاپ جۇمساساڭ، شىعىندارىڭ كىرىستەن اسىپ كەتپەيدى.
«تاپقانىڭنان كوپ اقشا جۇمساپ جۇرسەڭ، اقشاڭدى نەگە جۇمساپ جاتقانىڭدى انىقتاپ، قاجەتسىز زاتتاردى الماۋعا تىرىس. تابىسىڭ جۇمسايتىن اقشاڭنان كوبىرەك بولمايىنشا، الاتىن زاتتارىڭدى ازايت» (دانيەل).
ىسكە كوش. اقشاڭدى ۇنەمدەپ، قاجەتسىز زاتتارعا جۇمساماۋدىڭ كوپ امالى بار. كەيبىر جاستار مىنا ادىستەردى ٴتيىمدى دەپ تاپقان:
«مەن اقشامدى بىردەن بانك شوتىما سالىپ وتىرامىن، ويتپەسەم، ونى جاراتىپ تاستاۋىم مۇمكىن» (داۆيد).
«دۇكەنگە باراردا، ساناۋلى عانا اقشا الىپ شىعامىن. سونىڭ ارقاسىندا ارتىق نارسە المايمىن» (ەلەن).
«قالاعان زاتتى بىردەن ساتىپ الماۋعا تىرىسساڭ، ٴبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ول ساعان شىنىمەن قاجەت پە، قاجەت ەمەس پە، سونى تۇسىنەسىڭ» (دجەسيا).
«مەن شاقىرعان جەردىڭ بارىنە بارا بەرمەيمىن. اقشام جەتپەي جاتسا، «بارا المايمىن» دەپ ايتقاندا تۇرعان ەش نارسە جوق دەپ ويلايمىن» (دجەنيفەر).
ويتۇيىن. اقشانى دۇرىس جۇمساۋ — ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. ماقالانىڭ باسىندا اتالىپ كەتكەن كولين بىلاي دەيدى: «ەرتەڭ وتباسىن قۇرىپ، جاقسى كۇيەۋ بولعىم كەلسە، اقشانى وڭدى-سولدى شاشقانىم دۇرىس بولمايدى. قازىر باسىم بوس كەزدە اقشانى دۇرىس ۇستاي الماسام، ۇيلەنگەنىمدە بۇل كوپ قيىندىق تۋدىرۋى مۇمكىن».
كەڭەس. «كىرىس-شىعىسىڭدى قالاي جوسپارلاپ جاتقانىڭدى بىرەۋگە ايت. سوسىن سول ادامنان سەنى قاداعالاپ وتىرۋىن ٶتىن. اقشاڭدى ەسەپتەپ وتىرعانىڭ وتە ٴتيىمدى بولادى» (ۆانەسسا).
قىزىقتى بولار مالىمەتتەر
سان ٴتۇرلى تاقىرىپتار
ازعا قاناعات ەتۋ
الار تابىسى ازايسا، ادامعا بۇل اۋىر تيەدى. ٴبىراق كيەلى كىتاپتىڭ اقىل-كەڭەستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قولدا بار قاراجاتتى جەتكىزە ٴبىلۋدى ۇيرەنۋگە بولادى.
