وتباسىڭىز بەرەكەلى بولسىن | اتا-انالار
بالا جانە سمارتفون. 1-ٴبولىم: بالاما سمارتفون قاجەت پە؟
بۇگىندە قولىندا سمارتفونى a جوق بالا كەمدە-كەم. ولاردىڭ كوبىسى جالعىز قالعان كەزدە ينتەرنەتكە وپ-وڭاي قوسىلا الادى. بالانىڭ قولىنا سمارتفون بەرىپ قويۋدىڭ قانداي قاۋپى بار؟ ونىڭ پايداسى مەن زيانى قانداي؟ بالا سمارتفوندى كۇنىنە قانشا ۋاقىت قولدانسا بولادى؟
مۇنى بىلگەن ٴجون
پايدالى جاقتارى
قاۋىپسىز بالا، الاڭسىز اتا-انا. ەكى جاسوسپىرىم بالانى تاربيەلەپ وتىرعان بەتاني ەسىمدى انا بىلاي دەيدى: «قازىرگى زامان وتە قاۋىپتى، سوندىقتان اتا-انالار ٶز بالالارىمەن ٵردايىم بايلانىستا بولۋ كەرەك».
ال كەترين ەسىمدى ايەل بولسا بىلاي دەيدى: «بالاڭدا تەلەفون بولسا، ٴموبيلدى قوسىمشانىڭ كومەگىمەن ونىڭ قايدا جۇرگەنىن كورە الاسىڭ».
ٷي تاپسىرماسىندا كومەگى. «ەلەكتروندى حات نە حابارلاما ارقىلى بالالار ٷي تاپسىرماسىن الا الادى جانە ٵردايىم مۇعالىممەن بايلانىستا بولا الادى»،— دەيدى مەري ەسىمدى انا.
زياندى جاقتارى
تەلەفوندا تىم ۇزاق وتىرۋ. ادەتتە جاستار كۇن سايىن تەلەفوندا ساعاتتاپ وتىرادى. شىنىن ايتساق، اتا-انالار دا ولاردان قالىسپايدى. ولار بالالارىمەن قانشا ۋاقىت وتكىزسە، تەلەفونعا دا سونشا ۋاقىت جۇمسايدى. ٴبىر پسيحولوگتىڭ ايتۋىنشا، «وتباسى مۇشەلەرى ۇيدە تەلەفوننان كوز المايتىندارى سونشا — ٴبىر-بىرىنە تۋرا ٴبىر بوتەن ادامدارداي كورىنەدى» b.
پورنوگرافيا. ٴبىر ساۋالناماعا ساي، جاسوسپىرىمدەردىڭ جارتىسىنان كوبى اي سايىن ينتەرنەتتەن پورنوگرافيا ىزدەيدى. سمارتفوندا پورنوگرافيانىڭ قانشالىقتى قولجەتىمدى ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل مۇلدەم تاڭعالدىرمايدى. ەكى ٴجاسوسپىرىمنىڭ اكەسى ۋيليام بىلاي دەيدى: «بالانىڭ قولىنا سمارتفون بەرىپ قويۋ ونىڭ الدىندا ۇشى-قيىرى جوق پورنوگرافيانىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ قويۋمەن تەڭ».
تاۋەلدىلىك تۋدىرادى. كوپ ادامنىڭ سمارتفونعا بايلانىپ قالاتىنى سونشا — ول ەموسيالارىنا قاتتى اسەر ەتەدى. قولدارىندا تەلەفون بولماي قالسا، ابىرجىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، ٴتىپتى اۋىرىپ قالاتىندار بار. كەيبىر اتا-انالار بالالارى تەلەفون قولدانىپ جاتقاندا مىنەز كورسەتەتىنىن بايقاعان. كارمەن دەگەن انا بىلاي دەيدى: «كەيدە بالاما ٴبىر نارسە ايتايىن دەسەم، تەلەفوننان الاڭداتقانىم ٷشىن كوزىن الارتىپ، جۇلقىنادى نە قارسى سويلەيدى».
باسقا دا قاۋپى. سمارتفوندى پايدالانۋشىلار كيبەر بۇزاقىلىق c پەن سەكستينگكە d كەزىگۋى مۇمكىن. سونداي-اق ولار قيسىق وتىرعاننان، ۇيقىنىڭ ازدىعىنان ٴتۇرلى اۋرۋ تابادى. كەيبىر جاستار اتا-انالارىنان تەلەفوندارىندا نە بار ەكەنىن جاسىرۋعا تىرىسادى. بۇل ٷشىن ولار ارنايى قوسىمشالاردى قولدانادى. مىسالى، كورسەتكىسى كەلمەيتىن نارسەلەرىن «ەشكىمگە زيانى جوق» كالكۋلياتوردىڭ استىنا تىعىپ قويۋى مۇمكىن.
جاسوسپىرىم قىزدى تاربيەلەپ وتىرعان دانيەل ەسىمدى اكە مىناداي تۇجىرىمعا كەلگەن: «سمارتفون دەگەنىڭ ينتەرنەتتەگى جاقسى-جاماننىڭ بارىنە جول اشىپ بەرەدى».
ويلانىپ كورىڭىز
«بالاما سمارتفون قاجەت پە؟»
كيەلى كىتاپتا بىلاي دەلىنگەن: «پاراساتتى ٵر قادامىن ويلاپ باسادى» (ناقىل سوزدەر 14:15). وسى سوزدەردى ەستە ۇستاپ، بىلاي دەپ ويلانىپ كورىڭىز:
«بالامنىڭ قاۋىپسىزدىگى ٷشىن نە باسقا ماقساتتا وعان سمارتفون اپەرگەنىم دۇرىس پا؟ ونىڭ پايداسى مەن زيانىن سالماقتاپ-سارالاپ الدىم با؟ سمارتفوننىڭ ورنىنا باسقا نارسە قولدانۋعا بولا ما؟»
تودد ەسىمدى اكە بىلاي دەيدى: «قاراپايىم جاي تەلەفوندار ٵلى ساتىلىمدا بار. ولار بالامەن حابارلاسىپ، حات جازىپ تۇرۋعا جارايدى. ونىڭ ۇستىنە، ٴبىراز اقشاڭ قالتاڭدا قالادى».
«بالام بۇنداي جاۋاپكەرشىلىككە دايىن با؟»
كيەلى كىتاپتا بىلاي دەلىنگەن: «دانانىڭ جۇرەگى ونى دۇرىس جولمەن... جەتەلەيدى» (ۋاعىزداۋشى 10:2). وسى سوزدەردى ەستە ۇستاپ، بىلاي دەپ ويلانىپ كورىڭىز:
«بالاما سەنىم ارتا الامىن با؟ ادەتتە ول مەنىمەن اشىلىپ سويلەسە مە؟ بالام شىنشىل ما، الدە مەنەن ٴبىر نارسە جاسىرۋعا تىرىسا ما؟ مىسالى، دوستارىنىڭ كىم ەكەنىن. قازىرگى ۋاقىتتا ول تەلەديدار، نوۋتبۋك، پلانشەت سياقتى نارسەلەردى قولدانعاندا، شەگىن ٴبىلىپ، ۇستامدىلىق تانىتا ما؟» سەرينا ەسىمدى انا بىلاي دەيدى: «سمارتفون دەگەن كەرەمەت نارسە، ٴبىراق وتە قاۋىپتى. سوندىقتان بالاڭىزعا بالعىن شاعىندا قانداي جۇك ارتقالى جاتقانىڭىزدى ويلانىڭىز».
«بۇنداي جاۋاپكەرشىلىككە ٶزىم دايىنمىن با؟»
كيەلى كىتاپتا بىلاي دەلىنگەن: «بالانى تاربيەلەپ، تۋرا جولعا سال» (ناقىل سوزدەر 22:6). وسى سوزدەردى ەستە ۇستاپ، بىلاي دەپ ويلانىپ كورىڭىز:
«بالاما قاۋىپتى جاقتارىن ايتىپ ٴتۇسىندىرىپ بەرە الاتىنداي، تەلەفوندى ٶزىم جاقسى بىلەمىن بە؟ «اتا-انا باقىلاۋى» فۋنكسياسىن قالاي قولدانۋ كەرەكتىگىن بىلەمىن بە؟ بالاما تەلەفوندى اقىلمەن قولدانۋدى قالاي ۇيرەتە الامىن؟» جوعارىدا ٴسوزى كەلتىرىلگەن دانيەل بىلاي دەيدى: «بايقاۋىمشا، بالانىڭ قولىنا تەلەفون بەرىپ قويىپ، مۇلدەم قاداعالامايتىن اتا-انالار وتە كوپ».
ٶيتۇيىن: بالاعا سمارتفوندى اقىلمەن قولدانۋدى ۇيرەتۋ كەرەك. «Indistractable» دەگەن كىتاپتا بىلاي دەلىنگەن: «كىم-كىمدى دە وڭاي تارتىپ كەتەتىن سمارتفونعا قارسى تۇرۋعا بالا مۇلدەم دارمەنسىز، اسىرەسە قاسىندا اتا-اناسى جوق كەزدە».
a بۇل ماقالادا «سمارتفون» دەگەن ٴسوز ينتەرنەتكە قوسىلاتىن تەلەفونعا نۇسقايدى.
b توماس كيورستينگتىڭ «Disconnected» دەگەن كىتابىنان الىنعان.
c كيبەر بۇزاقىلىق دەگەن — ادامداردى قورلاۋ، كەمسىتۋ ماقساتىندا ينتەرنەت ارقىلى حابارلامالار، سۋرەتتەر، ۆيدەولار جىبەرۋ.
d «سەكستينگ» دەگەن — سەكسۋالدى مازمۇنداعى سۋرەتتەر، ۆيدەولار مەن حابارلامالار جولداۋ.
قىزىقتى بولار مالىمەتتەر
نەكە جانە وتباسى
بالاعا سمارتفوندى دۇرىس پايدالانۋدى ۇيرەتۋ
ٴتىپتى تەحنيكانى بەسكە بىلەتىن بالالاردى دا اتا-انالارى سمارتفوندى دۇرىس پايدالانۋعا ۇيرەتۋ كەرەك.
ويانىڭدار!
ەلەكتروندى تەحنيكانىڭ بالالارعا اسەرى
مىنا زاماننىڭ بالالارى «گادجەتتىڭ قۇلاعىندا» ويناسا دا، ولاردى ٴبارىبىر ۇيرەتۋ كەرەك.
نەكە جانە وتباسى
بالاما الەۋمەتتىك جەلىگە رۇقسات بەرەيىن بە؟
ٴتورت سۇراق سىزگە جاقسى شەشىم قابىلداۋعا كومەكتەسەدى.
نەكە جانە وتباسى
بالالاردى وقۋعا باۋلۋ. 1-ٴبولىم: وقىعان دۇرىس پا، الدە كورگەن بە؟
بالالاردىڭ كوبىسى ۆيدەو كورگەندى ۇناتادى. اتا-انالار بالالارىن كىتاپ وقۋعا قالاي ۇيرەتە الادى؟