Silarsuaq qimerloorparput

Indiap innuttai 1 milliardinngorput

FN-ip inuiaat pillugit ataatsimiititaliaa naapertorlugu Indiap innuttai 1999-imi aggustimi 1 milliardinngorput. Ukiut 50-it matuma siorna Indiap innuttai ullumikkut innuttaasa pingajorarterutaannik amerlassuseqarput. Maannakkutut amerliartorneq ukiumut 1,6 procentiusoq ingerlaannarpat ukiut 40-t qaangiuppata India Kinamit inoqarnerulissaaq, silarsuarmi nunanit tamanit inoqarnerpaanngorluni. „Maannakkut silarsuup inuisa pingajorarterutaat Indiami Kinamilu najugaqarput,“ The New York Times-imi allassimavoq. Ukiut 50-t ingerlanerinnaanni Indiami inuit agguaqatigiissillugu inuunertunerat ukiunit 39-nit 63-inngorpoq.

Unnuaq takisooq

„Taartoq ataqqinangaartoq.“ Sikuiuitsumik ilisimasassarsiortup norskip Fridtjof Nansenip „mörketid“ imaluunniit kaperlak, taama allaatigaa, Norgep avannaani aamma kaperlattarmat. Ukiup qaammataani marlunni taamaallaat ullup qeqqani tarajunneq aappalorujulluni qaserujuttoq nalunaaquttap-akunnialuini takuneqarsinnaavoq. Tamarmiunngitsulli kaperlak nuannaraat. Aviisi Ibbenbürener Volkszeitung naapertorlugu Norgemiut qaasuitsup killeqarfiata avannaani najugaqartut 21,2 procentii ukiuunerani isumatsangaarsimasarput. Melatoninip, hormonip qaratsami sananeqartartup amigaateqarnera pissutaasinnaavoq. Isumatsangaarnermut taamaattumut katsorsaatissaq tassatuaavoq qaamaneq. Takornarissalli amerliartuinnartut qaasuitsup killeqarfianukarnissaminnut arsarnerit kajumilissutigisarpaat, aput qaammatigissumi uisorilasoq illoqarfeeqqallu illullu akuttusuut qaamarngi isiginnaarusullugit.

Colamik pinngitsuuisinnaannginneq?

Agguaqatigiissillugu Mexicomiut ukiut tamaasa 160 literinik colatortarput, Mexican Association of Studies for Consumer Defense-mit nalunaarutigineqarpoq. Ukiut tamaasa dollarit 13 millioningajaat imeruersaammut colamut atorneqartarput, aningaasanit inuussutissanut pisiarineqarnerpaanut qulinut atorneqartartunit amerlanerusut. Sodavandisorpallaarneq tamanna tassaanerarneqarpoq Mexicomi kukkusunik nerisaqarnermut pissutaanerpaasut ilaat. Colami akuisa ilaasa timip calciumimik saviminermillu pilersorneqarnera akornusersinnaavaa. Ajornartorsiutit allat colatornermut atassuteqartinneqartartut tassaapput tartut ujarattaqalersinnaanerat, kigutilunneq, pualavallaalerneq, aap naqitsineqarpallaarnera, sinissaarunneq, aqajaqqumik putusoorneq sianiutilunnerlu. ’Siornatigut „inuiaavugut majsitortut“,’ Consumer’s Guide Magazine-mi allasimavoq, ’maannali pissutissaqarluartumik taaneqarsinnaavugut „inuiaat colatortut“.’

Tupap meeqqanut navianaatai

Silarsuarmi Peqqinnissakkut Suliniaqatigiiffiup (WHO-p) naatsorsuutigaa silaarsuarmi meeqqat affaat peqqiillissasut pujortarfigineqartaramik, Londonimi aviisip The Guardian-ip nalunaarutigaa. Ilaatigut nappaatit uku pujortarfigittinnernut attuumassuteqartinneqartarput: astma, anernikilliornerillu allat, naalungiarsuit tassanngaannartumik toqusarnerat, siullunneq kræftilu. Misissuinerit takutippaattaaq pujortartartut meeraat ilikkarumaataarnerusartut ileqqumikkullu ajornakusoornerusartut. Angajoqqaat marluullutik pujortartarpata meeqqat peqqiilliornerunissaat 70 procentimik ilimanaateqarnerusarpoq, ilaqutariinnilu atasiinnaq pujortartarpat 30 procentimik ilimanaateqarnerulluni. WHO-p ilungersorluni qinnutigaa atuarfinni meeraqarfiusunilu allani pujortartoqaqqusaannginnissaa, angajoqqaallu tunngaviusumik peqqinnissaq pillugu paasissutissinneqartarnissaat, paasiniassammassuk tupatornertik ilaqutariinnut tamanut qanoq navianartorsiortitsitigisoq.

Sermit sisujartortut aakkiartornerat aarlerinartorsiortitsisoq

Aakkiartorneq maannakkutut sukkatigisumik ingerlaannassappat silarsuarmi sermit annerpaartaat sikuiuitsumiittuunngitsut ukiut 40-t qaangiutsinnagit aassimassapput, Londonimi aviisi The Sunday Telegraph paasissutissiivoq. Nunarsuaq tamakkerlugu kiannerulerneq qaqqarsuillu Himalayat Ekvatorimut qaninnerat pissutigalugu tassani sermit sisujartortut 15.000-t missaanniittut aarlerinartorsiortinneqarput. Sermeq sisujartortoq Gangotrimik taaneqartoq kuussuup Gangesip pilerfiisa ilaat  ukiut 50-t kingulliit ingerlaneranni pingajorarterutaanik minnerulersimavoq. Misissueqqissaartartoq Syed Hasnain serminik sisujartortunik nakkutilliisoq mianersoqqusilluni oqarpoq „kuussuit soorlu Gangesip, Indusip Brahmaputrallu erngi 70 imaluunniit 80 procentii serminit sisujartortuneersut paqqissasut“ sermit sisujartortut maannakkutut aakkiartuinnassappata. Tassaassaaq ’økologiimut tunngatillugu ajunaarnersuaq’, mianersoqqusivoq. Aamma qarsutsinersuaqarnissaanik aarlerinarnerulersitsivoq. Sermit sisujartortut aakkiartortillugit taseqalersarpoq sermimik, ujarassuarnik sioqqanillu qajannartunik iigalinnik. Aakkiartortuarpat iigaa sermeq qaassaaq qooqqutigullu kuussuaassalluni aseruilluinnartumik.

Brasiliamiut inuusuttut atoqateqartarput

Brasiliami „niviarsissat 33 procentii nukappissallu 64 procentii 14-it 19-illu akornanni ukioqarlutik siullerpaamik kinguaassiuutitigut atoqateqarsimapput,“ O Estado de S. Paulo paasissutissiivoq. Tamatuma saniatigut niviarsissat 15-it 19-illu akornanni ukiullit suli katinnatik atoqateqartalersut ukiut qulit ingerlanerinnaanni marloriaammik amerlisimapput. Inuiaat pillugit naatsorsueqqissaartartoq Elizabeth Ferraz naapertorlugu „kinnguaassiuutitigut atoqateqarnermut isiginnittaaseq allanngortinneqarluinnarpoq“. Assersuutigalugu misissuinerup allap takutippaa Brasiliamiut inuusuttut 18 procentii minnerpaamik ataatsimik meeraqartut naartullutilluunniit.

Anniarfimmik nassuiaaneq allanngorpoq

Ukiuni hundredelikkuutaani ilagiit katuullit ajoqersuutigisimavaat anniarfik tassaasoq inuit ajortut tarnaasa naassaanngitsumik anniartitaaffiat. Tamannali allanngorunarpoq. Anniarfik „tassaanngilaq pillaat Guutimeersoq,“ paavi Johannes Paul II oqarpoq, „tassaallunili inuit inuunermi matumani iliuuserisaasa kingunerisaat“. L’Osservatore Romano-mi taama allassimavoq. „Sumiiffiunani,“ paavi oqarpoq, „anniarfik tassaaneruvoq piaaralutik aalajangersimavissumillu Guutimut, inuunermut nuannaarnermullu pilerfiusumut, attaveqarumanngitsut atugassaat“. Nangillunilu oqarpoq „naassaanngitsumik pillagassaatinneqarneq“ Guutip suliarinngikkaa; kisianni „inuup nammineq Guutip asanninneranit avissaarumasup suliarigaa“.

Nipaallissaatit niaqorlutsitsisut!

Sapaatip-akunneranut pingasoriarlutik amerlanerusunilluunniit nipaallissaatitortartut atuivallaarneq niaqorlussutigisarunarpaat. Naatsorsuutigineqarpoq inuit 50-iugaangata ataaseq taama niaqorluttartoq, nipaallisaatit nalinginnaat, soorlu aspirin, nipaallissaatillu nakorsanit pisat niaqorlussutaasarlutik. Nipaallisaatit sunniukkunnaaraangata niaqorluttoqarsinnaavoq, niaqorluttorlu kukkusumik isumaqarsinnaavoq nalinginnaasumik niaqorlulluni imaluunniiit migrænerluni. Taamaattumik iisartagartoqqittarpoq ajornartorsiullu ingerlaannalertarluni. Dr. Tim Steiner Londonimi Imperial College-meersoq oqarpoq „ilimagineqarsinnaasoq ullut tamaasa niaqorluttuaannarnerartup atuivallaarnini anniaatigigaa“. Eqqartorpaattaaq nakorsat amerlanersaat ajornartorsiummik tamatuminnga paasisimasakippallaartut naak ukiuni arlalinni ilisimaneqaraluartoq. Nipaallisaatit sakkortunerusut tunniutiinnartarpaat, Londonimi aviisimi The Sunday Telegraph-imi allassimavoq, naak nakorsaatitorunnaarneq aaqqiissutissaagaluartoq.

AIDS-ip aningaasatigut kinguneri

AIDS tassaaginnanngilaq peqqinnissap tungaatigut ajunaarnersuaq, aammali Afrikami aningaasatigut ajunaarutaalluinnalerpoq, Le Monde-mi nalunaarutigineqarpoq. Afrikamiut 23 millionit hiv-mik tunillanneqarsimapput, ukiullu tamaasa 2 millionit virusi taanna toqussutigisarpaat, taamaattumillu „nappaalanersuup AIDS-ip qanittukkut Afrikami siuariartorsimanerup iluaqutissartai tamaasa suujunnaarsissavai“. Nappaat Afrikami suliffissuarnut ajornartorsiortitseqaaq sulisut amerliartuinnartut sulinngitsoorutigalugulu toqussutigimmassuk. Qimuttuitsuutillit peqatigiit naalagaaffimmit pigineqartut sulisumik 10 procentii sinnerlugit annaasimavaat. Suliffissuarmi allami sulisut 11.500-nit ilaat 3400-t hiv-mik tunillatsissimapput. Nunalerineq kinguariartorpoq nunalerisut AIDS-imit pisarineqarmata. Saniatigut ilinniartitaaneq appariartorpoq, atuarsinnaanngitsut allassinnaanngitsullu amerliartormata ilaqutariit meeqqamik atuariartortinnissaannut piffissaqaratillu akissaqanngimmata, ilinniartitsisullu AIDS-imit ilanngarneqarsimaqimmata.