Vikingit — tiguaasartut nunasisartullu

UKIOQ 793 juunip qaammataagaa qeqertannguami Lindisfarnemi aamma Holy Islandimik taaneqartartumi Tuluit Nunaanni Northumberlandip sineriaaniittumi mattuttut angutit mattuffimmiittut eqqisseqqinnaarlutik suliassatik suliarerujoorpaat. Naluaat umiarsuit amitsut pukkitsut sukkaqalutik ornikkaatsik. Umiarsuit sissamut tulammata angutit umittuut qaasuppasissut panatik ulimaatitillu quleralugit niupput mattuffiullu tungaanut arpaliutilerlutik. Mattuttut annilaarsimaqisut kapoorlugillu ulimappaat. Mattuffik guultinik, sølvinik, ujaqqanik erlinnartunik allanillu nalilinnik piiaaffigeriarlugu kangimut aallaqqipput.

Piiaasut tassaapput vikingit. Taamaalillutik vikingit nalaat aallarnerpaat, sivitsunngitsorlu ujajaasarnerit peqqarniitsut Europa tamakkerlugu tusaamasaassutigilerpaat. Tuluit vikingit ersigingaalerpaat, imalu qinusalerlutik: „Naalagaq, normannerinit qaasuttunit annaatsigut!“ *

Vikingit kikkuuppat? Sooruna inuit malugineqarsimanngikkaluartut taakku ukiuni 300-ni oqaluttuarisaanermi malunnaateqariarlutik kingorna puigorneqartutut ilersimasut?

Naggorissaasut ujajaasartullu

Naggueqatigiinnit germanerinit ukiut 2000-ngajaat vikingit sioqqullugit Europap avannaata-kitaanit Skandinaviamut, tassa Danmarkimut, Norgemut Sverigemullu ingerlaarsimasunik vikingit siuaasaqarput. Siuaasatik assigalugit naasorissaasuupput; allaat aamma ujajaaniarlutik aallartartut. Nunani issinnerusuniittut piniarneq, aalisarneq arfanniarnerlu pingaarnerusumik inuussutigisimavaat. Vikingit illoqarfiini niuertut angallatitik imarsiullaqqissut atorlugit Europami niuerniat angallavigisartagaat atuarlugit angalaartarsimapput. Suna pissutigalugu inuiaat taakku qanilaarpasissut maluginiarneqarajunngitsullu kinguaariit ataatsit ingerlanerinnaanni taama amiilaarnartigisumik tusaamaneqalersimappat?

Taamani Skandinaviap inoqarpallaarnera pissutaatinniarneqartarpoq, kisianni oqaluttuarisaanermik  ilisimasallit arlallit isumaqarput Norgep kitaani kisimi inoqarpallaarnera pissutigalugu nunaatissaaleqisoqarsimasoq. The Oxford Illustrated History of the Vikings ima allappoq: „Vikingit siulliit nunaatissanik pinnatik pisuussutinik ujajaaniartarsimapput.“ Pissaaneq tigummiinnarniarlugu pisuussutit atorfissaqartitatik ikigisassaanngitsut piniarlugit ingammik kunngit naalakkallu ujajaaniartarsimapput. Ilaat ilaquttamik akornanni aaqqiagiinnginnerit sorsunnerillu qimanniarlugit angalanernut taamaattunut ilaasarsimasinnaapput.

Vikingit pisuut aamma arlalinnik nuliaqartaramik meerarpassuaqartarput. Ernertaaqqaataata kisimi ataatani kingornuttussaammagu qatanngutai nukarliit imminnut pilersortariaqartarsimapput. Atuagaq Europas Fødsel naapertorlugu ernerit kingornussassaqartitaanngitsut taakku „sorsuttartuusimapput amerlasuut navianartullu imminnuinnaq eqqarsaatigisut. Nunaminni tiguaanerit nunalluunniit ungasissut imaanni ujajaanerit aqqutigalugit iluanaarniassagunik soqutiginngilaat.”

Immaaniit saassusseriataarnissamut vikingit umiarsuaat takisooq piukkunnarluinnarsimavoq. Umiarsuaq taanna ukiut akulliit aallartinneranni teknikikkut sanaat pitsaanerit ilaattut oqaluttuarisaanermi ilisimasallit nalilerpaat. Umiarsuit taakku amitsut itivallaanngitsullu tingerlaasersorlutik iputilluunniit atorlugit ingerlasarsimapput. Vikingit angusinnaasaanni imaani, taserni kuunnilu tamani angallavigineqarsinnaasuni naalagaassuseqalersissimavaat.

Vikingit angalasarneri tiguaasarnerilu

Ukiut hundredellit arfineq-pingajuata qeqqani vikingit Lindisfarnemut saassussinerisa siunitsiannguagut ullut vikingit nalaannik taaneqartartut aallartipput. Saassussinerup tamatuma tamanit ilisimaneqalersippai. Tuluit Nunaat ujajaavigereerlugu mattuffiit pisuut ujajaaviginiarlugit Irlandimut ingerlaqqipput. Ukiulermat tillitanik inussianillu useqarlutik angerlamut aallarput. Ukiumili 840-mi ileqqortik atorlugu angerlamut aallaratik nunaginngisaminni ukiipput. Vikingit tammaarsimaarfimmissut pingaarnertut atorsimasaanni Dublin Irlandip maanna illoqarfiisa pingaarnersaat tunngavilerneqarsimavoq. Ukioq 850 aallarnerfigalugu aamma Tuluit Nunaanni ukiisalerput. Isle of Thanet kuussuup Themsenip paavaniittoq ukiiffigeqqaarsimavaat.

Sivitsorianngitsoq vikingit qallunaat norskillu, maannakkut amerlasoorsuakkuutaarlutik, Tuluit Nunaat qeqertaalu sorsuffigiartortalerpaat. Umiarsuit ilaat 30 meterit pallillugit takissuseqarsimagunaramik sorsuttartut 100-t pallillugit usisarsimavaat. Ukiut ingerlanerini Tuluit Nunaata avannaata-kangia naalakkersugarilerpaat. Nunap taassuma eqqartuussiveqarnerata inuiaqatigiillu aaqqissugaanerata qallunaanit sunnerneqarsimanera pissutigalugu Danelagenimik taaneqartarsimavoq. Tuluit Nunaata kujataani kunngeqarfiup Wessexip kunngia Saksenimiu Alfred malittaalu, vikingit saassussinerinut akiuukkaluarsinnarput. Ukiumili 1016-mi Assandunip eqqaani sorsuunnermi, Wessexillu kunngiata Edmundip toqunerata kingorna, vikingit naalagaat Knud kristumiuulluni nalunaartoq Tuluit Nunaannut kisermaassilluni naalakkersuilerpoq.

Europa tamaat – ungasinnerusumullu

Danmarkip Hollandillu akornanni sineriak taamani Frislandisut ilisimaneqartoq vikingit qallunaat ukiumi 799-mi ujajaavigisalerpaat. Tassanngaanniit kuussuit Loire Seinenilu aqqutigalugit illoqarfiit nunaqarfiillu Europap ilorpasissuaniittut allaat ujajaavigisalerpaat. Ukiumi 845-mi vikingit Paris ujajaavigimmassuk illoqarfik qimanniassammassuk franskit kunngiata Karl Nujaqanngitsup sølvinik 3 tonsingajannik akilerpai. Sivitsorianngitsorli  takkuteqqipput Paris-illu kangia tamaat, illoqarfiit Troyes, Verdun Toulilu allaat tikillugit ujajaavigalugit.

Vikingit Spaniamut Portugalimullu saassussinerat siulleq ilisimaneqartoq ukiumi 844-mi pivoq. Illoqarfiit minnerit arlallit ujajaavigaat, allaallu Sevilla sivikitsumik tiguaraluarpaat. Atuakkami Vikingernes Historie-mi manna oqaluttuarineqarpoq: „Arabiamiulli ima sakkortutigisumik akiuummata vikingit sorsuttartui nungutaangajavillutik tunuartariaqarsimapput.“ Taamaakkaluartorli ukiumi 859-imi 62-inik umiarsuaqarlutik uteqqipput. Spaniami ujajaariarlutik Afrikap avannaanukarput, naallu umiarsuatik tillitanik ulikkaangaaramik kiveqqajaagaluartut Italiamut ingerlaqqipput, Pisa Lunalu ujajaaffigalugit.

Svenskit vikingiisa Østersø ikaarpaat Europallu kangiani immakkut angallavigineqartartut pingaarnerit, soorlu kuussuit Volkhov, Lovat, Dnepr Volgalu angallavigalugit. Aqqutit tamakku atorlugit Imaq Qernertoq Byzansimiullu naalagaaffiat anguaat. Kuussuaq Volga Kaspiallu Imaartaa aqqutigalugit vikingit niuertut ilaat allaat Baghdadimut anngupput. Piffissap ilaani svenskit naalagaat inuiaat slaverit nunaaterujussuinut kuussuit Dnepr Volgallu sinaaniittunut naalagaasimapput. Takornartat taakku „rus“-inik taagorneqarsimammata isumaqartoqarpoq ateq Rusland taaguummit tassannga aallaaveqartoq.

Islandimut, Kalaallit Nunaannut Newfoundlandimullu

Norskit vikingii nunagisamik killeqarfiisa eqqaanut angalasarput. Ukiut hundredellit arfineq-pingajuanni Orkneyp Shetlandillu qeqertai tiguarpaat, ukiullu hundredellit qulingiluaanni Savalimmiut, Hebriderit Irlandillu kangia tiguarlugit. Vikingit ilaasa aamma Island nunasianngortippaat, Altingilu pilersillugu. Ulloq manna tikillugu Islandip inatsisartuisa taanna taaguutigaat, inatsisiliortartutullu Kitaani sivisunerpaamik atuussimallutik.

Ukiumi 985-imi vikingi Erik Aappalaartumik atilik Kalaallit Nunaanni nunasivoq. Ukioq taanna vikingi alla, Bjarni Herjólfsson angajoqqaani Kalaallit Nunaannut malillugit Islandimiit aallarpoq. Anorimilli sangutinneqarami ingerlavissi uniorlugu Kalaallit Nunaat qaangiinnarpaa. „Bjarni vikinginit siullersaalluni Amerikamik Avannarlermik takunnittuusimagunarpoq,“ atuagaq Vikingernes historie paasissutissiivoq.

Bjarnip oqaluttuaanik kajumissisinneqarsimagunarluni Erik Aappalaartup ernera Leif Iluanaarajooq ukiup 1000-p kingorna Kalaallit Nunaanniit kimmut Baffin Islandimut kingornalu Labradorip sineriaa atuarlugu kujammut, nunamut paarnai maaniinnaq naasimasut pillugit Vinlandimik taagukkaminut angalavoq. * Tassani ukeeriarluni Kalaallit Nunaannut uterpoq. Ukiup  tulliani qatanngutaa Thorvald Vinlandimut sorsukkiartoraluarluni nunap inuinit toqutaavoq. Ukiualunnguit qaangiuttut vikingit 60-it 160-illu missaat Vinlandimi nunasipput, ukiullu pingasut nunap inuisa saassussisarneri akiorniaraluarsinnarlugit aallarput uteqqinngisaannarlutillu. Ukiut 500-ngajaat ingerlareersullu ilisimasassarsiorajuup italiamiup Giovanni Cabotop (aamma John Cabotitut ilisimaneqartoq) Amerika Avannarleq Tuluit Nunaat sinnerlugu piumasaraa.

Vikingit oqaluttuarisaanerisa naggataa

Vikingit tusaamaneqarnerisa naajartulernerani Skandinaviami kunngit kinguaariikkuutaat ataanni vikingit naalagaaffinnik pilersitsiortorput. Piffissap ingerlanerani vikingerpassuit inuiaat qunutitamik inuusaasiat ileqquliussimammassuk sivitsunngitsoq takornartatut isigineqarunnaarput. Upperisaat aamma sunnerneqarpoq. Assersuutigalugu høvding Rollo Frankrigip sineriaani nuna Normandia (Normannerit nunaat) tiguareerlugu kristumiunngorpoq. Kinguaavisa ilaata, hertug Vilhelm Normandiameersup Tuluit Nunaat tiguarpaa, kingornalu ukiumi 1066-imi Hastingsimi normannerit tuluillu vikingiisa kinguaavisa akornanni sorsuunnerup kingorna Tuluit Nunaannut kunnginngortinneqarpoq.

Tuluit Nunaanni Skandinaviamiut sunniinerat Vilhelmip unitsikkasuarpaa, franskillu ukiuni akullerni inuaqatigiinni aaqqissuuseriaasiat eqqullugu. Tamanna pillugu atuakkami Vikingernes verden-imi professori Else Roesdahl ima allappoq: „Vikingit nalaata qaangiunnera ukiulissagutsigu ukioq 1066 tikkuartariaqarpoq.“ Ukiut hundredellit aqqarnganni Skandinaviami vikingit naalagaaffigisimasaat naalagaaffinngorput imminnut naalakkersortut.

Ukiuni 300-ni vikingit oqaluttuassartaat pisunik ulikkaarpoq. Qaasuttutut oqaluttuarigaanni oqaluttuassartaasa ilaannaa oqaluttuarineqarpoq. Nunanut ungasissunut nunasisarnertik, piffissallu ingerlanerani nuuffimmik kulturiannut naleqqussartarnertik pillugu sungiussillaqqissuunertik takutippaat. Ilaat nunaatilinngorput; ilaat naalagaaffinni takornartani kunnginngorput. Aap, vikingit umiarsuit panallu kisiisa atullaqqissimanngilaat aammali assallatserut politikilu atullaqqissuusimavaat. (gE 8/12 2000)

[Quppernerup ataani ilanngussat]

[Qupp. 19-mi ungalusaq]

VIKINGIT GUUTII

Vikingit guuterpassuit guutisiorfigisimavaat, soorlu Odin, Thor, Frej, Freja aamma Hel. Odin, silatussutsimut sorsunnermullu guutiusoq annerpaatinneqarpoq. Odinip Frigg nuliaraa. Thorip inorujussuit toquttarpai aammalu anorimut sialummullu naalagaalluni. Frej kanngunartuliorumatooq eqqissinermut naggorissutsimullu guutiusoq, qatanngutaa arnaq Freja asanninnermut naggorissutsimullu guutiuvoq. Hel toqusut inaannut guutiuvoq arnaq.

Sapaatip akunnerata ulluisa taaguutaasa ilaat itsaq upperisarsiornermit tigusaapput. Odinip erneranut Tyrimut imaluunniit Tirimut marlunngorneq (tirsdag) atsiunneqarsimavoq. Pingasunngorneq (onsdag) „Odinip ullua“-niit aallaaveqarpoq, sisamanngorneq (torsdag) „Thorip ullua“-niit, tallimanngornerlu „Friggip ullua“-niit immaqaluunniit „Frejap ullua“-niit aallaaveqarput.

Pallorfigisatik assigalugit vikingit guutiisa pisuussutit tillinniarnertigut, sapiisernertigut peqqusersusaarnertigullu pissarsiarisarsimavaat. Sorsunnermi toqutaasimasut sapiitsuliorsimasullu qilammi guutit inaanni Valhalimi Asgårdimiittumi Odinip talerpiata tungaanut inissinneqartarput. Tassani piumasannguaminnik nerillutillu imerlutillu sakkuaassinnaapput. Vikingit akimarngit toqugaangata umiarsuarmut ikillugit iliverneqartarput, imaluunniit ilerri kaajallallugit ujaqqat umiarsuartut ilusilersorneqartarput. Ilerrinut nerisassat, sakkut, pinnersaatit uumasullu pilliutissat ilanngullugit ilineqartarput. Ilaatigut inussiaq toqoriarlugu toqusumut ilanngullugu iliverneqartarsimavoq. Assersuutigalugu dronningip kiffani arnaq ilagalugu iliverneqarsimavoq.

Vikinginut ilisarnaataatinneqartartoq niaqorornaveeqqut nassuusalik vikinginiit ukiunik 1000-inik amerlanerusunik pisoqaaneruvoq. Nalliuttorsiulernerni taamaallaat atorneqartarsimagunarpoq. Sorsugialeraangamik niaqorornaveeqquteqarsimagunik niaqorornaveeqqutit savimerngit ammilluunniit atortarsimavaat.

[Qupp. 18-mi nunap assinga]

(Allassimasut qanoq inissisimanersut naqitami takuneqarsinnaavoq)

VIKINGIT ANGALAARFIGISAAT TIGUAGAALLU

NORGE

↓

ISLAND

KALAALLIT NUNAAT

Baffin Island

Labrador

Newfoundland

DANMARK

↓

TULUIT NUNAAT

IRLAND

HOLLAND

FRANKRIG

PORTUGAL

SPANIA

AFRIKA

ITALIA

SVERIGE

↓

RUSLAND

Kaspiap Imaartaa

Baghdad

UKRAINE

Imaq Qernertoq

Istanbul

[Suminngaanneernera]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Qupp. 16-mi assiliartaq]

Umiarsuarmut takisuumut assingusoq

[Suminngaanneernera]

Qupperneq 16: Antonion Otto Rabasca, Gunnar Eggertsonimit akuerineqartoq

[Qupp. 17-mi assiliartat]

Vikingit sakkui

Vikingit niaqorornaveeqqutaat

[Suminngaanneernera]

Sakkut niaqorornaveeqqullu: Statens Historiske Museum-imi Stockholmimi takutitsinermit

[Qupp. 19-mi assiliartaq]

Leif Iluanaarajooq (Erik Aappalaartup ernera)