Gigti pillugu ilisimasat atorluarsinnaasut

„ISIKKAKKA ASSAKKALU INNARLUUTILLIT UNNUKKUT ISIGILERAANGAKKIT QIASARPUNGA.“— MIDORI, JAPANIMIU.

GIGTI aamma avallunnermik taaneqartartoq ukiuni hundredelinni inuiaat erloqissutigisarsimavaat. Ægyptinimiutoqqat timaasa aanaveersakkat takutippaat taamanikkut avallunnermik nappaateqartarsimasut. Christoffer Colombus gigtersimagunarpoq. Ullumi inuit millionillit aamma taama nappaateqarput. Gigti suugami?

Oqaaseq artritis (kalaallisuunngorlugu avallunneq) grækerit oqaasiinit naggueqarpoq „naggussatigullu aseruuttoornermik“ isumaqarluni. Avatitigut nappaatinut 100-nit amerlanerusunut  nappaatinullu allanut naggussatigut nappaataanngikkaluartunut taaguut taanna atorneqartarpoq. * Nukiit, saarngit, ujallut, ujalorsuillu aamma eqqugaangajupput. Avallunnerit ilaat amikkut nappaatitut, timip iluani pisattat ilaanni nappaatitut allaallu isilunnertut, malunniussinnaasarput. Nappaatit marluk avallunnermut tunngatinneqarajuttut — naggussakkut gigterneq aamma nungullartitsiartuaartumik gigterneq misissornerulaariartigit.

Naggussap sannaa

Nagguaq saannernut marlunnut arlallinnulluunniit attaveqaataavoq. Nagguaq synovial-imik taaneqartartoq nukerualimmik pooqarpoq naggussanut illersuutaasumik atatitsisumillu. (Qupp. 4-mi assersuusiaq takuuk.) Naggussat puuat ameraasamik naggussamut tarnutaasumik imerpalasuliortartumik synovialmembran-imik taaneqartartumik qalligaavoq. Saarngit isui nataqqoqarput. Nataqqoq taanna manissuuvoq tasisuaartuulluni aalassarinnerulersitsisarluni saanernullu nungullarnaveersaataalluni. Aammali naggussanut kalluutipiloornarveersaataallunilu saanernut assigiimmik naqigunneqartitsisarpoq.

Taanna arpakkaangatta, pisukkaangatta pissittaaraangattaluunniit iluaqutiginerusarparput. Taamaalioraangatta siffissavut seeqquvullu timitta oqimaassusita sisamariaataanit arfineq-pingasoriiaataanut artukkertarpavut! Naggussap nukii ujaluilu kalluutipiloornaveersaataasarput, nataqqullu ipiutaasartaasa naqigunnerisigut saarngit illersoneqarnerusarlutik.

Naggusatigut gigterneq

Naggussatigut gigternermi timip akiuussutissaasa naggussat saassuterujussuatarpaat. Suna pissutigisimagaluarnerlugu aap akorpassui naggussat sulluinut ingerlaartarput. Timip akiuussutissaasa akui pingaarutillit T-lymfocytterit aamma taamatut ingerlaartarput. Taamaaligaangat timip sananeqaataani qisuariapiloortoqartarpoq naggussatigut aseruuttoortitsisumik. Naggussap sulluani cellit synavialinik taaguutillit ilaatigut amerliartupiluulertarput, ipiutaasanillu ataatsimoortunik pannus-imik taaneqartartumik tinuneqalersitsisarlutik. Tinuneq taanna nataqqumik nungullariartortitsisumik enzymiliortarpoq, saarngillu imminnut attuussaatilersinnaapput naggussanik aalassarlulersitsillutik – annernartupilussuanngortarlutillu. Nungullariartuaarnerup taamaattup naggussat ujalorsui, ujallut nukiillu nukillaartikkiartortarpaattaaq. Saarngit attuumanerat nikittarpoq taamaalillunilu nagguaq aalajaakkunnaarluni, taamaattumik iloqiattut isikkoqarajuttarpoq. Nalinginnaasumik nappaatip paffiit, seeqqut isikkallu assigiimmik saassuttarpai. Naggussatigut gigtilersut affangajaat amermikkut tinuneqalersarput. Ilai aakilliulertarput anniaatigeqisaminnillu isimikkut iggissamikkullu panertooqqajaasarlutik. Naggussatigut gigtertut aamma qasoqqasarput, nuallunnerullu malunniutaatut kissarneqartarlutik nukilerisarlutillu.

Kikkulluunniit naggussatigut gigtilersinnaapput, qanorli sivisutigisumik gigterneq qanorlu innarluuteqalissutaatiginera assigiinngitsupilussuusarput. Napparsimasoq ataaseq sapaatit-akunneri arlallit immaqaluunniit ukiut arlallit ingerlaneranni anniaateqarneruleriartuaatarpoq aalassarlussiartuaartarlunilu. Allap nappaat tassanngaannaq nappaatigilertarpaa. Qaqutigut qaammatialunnguani nappaatigineqartarpoq kingunipiloqaranilu qaangiuteqqittarluni. Ilaatigut aaqqikkaluarsinnarluni ajorseqqittarpoq. Inuit ilaannut ukiorpassuarni innarluuteqaleriartuaartitsisarpoq.

Kikkut naggussatigut gigtilertarpat? „Arnat utoqqaliarsaartut akornanni nappaat taanna nalinginnaaneruvoq,“  dr. Michael Schiff oqarpoq. Aammali ilanngullugu oqaatigaa „kikkulluunniit qanorluunniillu ukiullit gigtilersinnaasut, aamma meeqqat angutillu“. Ilaqutariinni naggussatigut gigtertoqarpat taamatut nappaateqalernissaq ilimanarneruvoq. Pujortartartut, pualasoorujussuit aalersortissimasullu gigtileriaannaanerusartut misissuinerit arlallit takutippaat.

Gigti nungullartitsiartortartoq

„Gigti nungullartitsiartortartoq (osteoartrose) silamut assingusorujussuuvoq,“ Western Journal of Medicine allappoq. „Sumi tamaaniippoq, malugineqarpiassananilu, ilaatigullu sunniutai ilungersunartuusarlutik.“ Naggussatigut gigternertut innani nungullartitsiartortartumik gigternerup nagguaq „ataasiinnaq“ arlalialunnguilluunniit eqqortarpai, siaruaakkajunnanilu. Nataqqoq nungullariartuaartillugu saarngit imminnut attuussaatilertarput. Tamanna ilutigalugu saarngit ipiutaasartai nutaat osteofytter-inik taaneqartartut tinulersarput. Aamma imalimmik pullattoqalersinnaasarpoq, saarngillu ipiutaasai issusuunngortarput immaqalu iloqianngortarlutik. Ippigisat ilagisarpaat assaat nagguai iloqissersimasut, naggussat gigterfiusut imminnut attuussaappalunneri, noqartoorneq, anniarneq, eqarneq aallassarlunnerlu.

Qanga isumaqartoqarsimagaluarpoq nungullartitsiartortartumik gigterneq utoqqalinerup ilagigaa. Ilisimasallilli taama isumaqarunnaarsimapput. The American Journal of Medicine allappoq: „Nagguaq peqqissoq nalinginnaasumik atorneqartoq inuunerup ingerlanerani nungullariartornissaa ilimananngilaq.“ Qanormi nungullartitsiartuaartumik gigtertoqalertarpa? Tuluit Nunaanni nakorsat aviiseeraat The Lancet naapertorlugu suup pissuterpiaaneranik paasiniaalluni misileraanerit „nalunaajaataat imminnut assortuupput“. Ilisimatuutut misissuisartut ilaat isumaqarput saanertigut ajoqusernerit, soorlu annikitsuararsuarmik saanermi nutinnerit nungullartitsiartortartumik gigtilersitsisartut. Tamanna saanertigut tinusoortitsisinnaasarpoq nataqqullu qajannarsisissinnaallugit. Allat isumaqarput naggussap nataqqua nungullariartuaaleraangat saarngit ipiutaasaasa atornerulertarneri pissutigalugit nungullartitsiartortartumik gigterneq naggussat nataqqortaanni aallarnertartoq. Isumaqartoqarporlu nataqqup aserornerinik timip aaqqiiniarnerigalua pissusissamisuunngitsumik allannguisartoq.

Kikkut ulorianartorsiorpat? Utoqqaliartorneq nungullariartuaartitsisumik gigtilersitsineq ajorpoq, utoqqaliartortillunili nataqqoq naggussaniittoq nungukkiartuaartarpoq. Nappaateqalersitsisinnaasut allat tassaapput naggussat iloqiaat, nissut siffissallu nukii sanngiitsut, qiteraliup equnganera nissullu takeqqatigiinngitsut. Tamakku tamarmik pisuullutik naggussat ajortumik artukkerneqarsinnaapput. Timikkut annerujussuarneq imaluunniit ataasiinnaavallaartumik timip aalatinneqartarnera piffissap ingerlanerani nungullartitsiartortartumik gigtilersitsisinnaavoq. Pualavallaarneq ajornerulersitsigajuppoq.

„Nungullartitsiartortartumik gigtilertarnermut avatangiisit aalajangiisuungaarput, aammali kingornuttagaanera apeqqutaalluinnarpoq,“ dr. Tim Spector oqaluttuarpoq. Arnat utoqqasaat utoqqaallu nungullartitsiartortartumik gigtertunik ilaqutallit taamatut nappaateqaleriaannaapput. Ilisimatuut misissuisartut naapertorlugit timitsinniittut molekylet  amerliartupiloornerat aammalu vitamininik C-mik D-millu amigaateqarneq nungullartitsiartortartumik gigtilersitsisarput.

Katsorsaaneq

Gigti nungullartitsiartortartoq nakorsaatitornikkut, eqaarsaarnikkut inooriaatsimillu allannguinikkut katsorsarneqarsinnaasarpoq. Tagiartuisartoq immaqa eqaarsaarnermut aalajangersimasumik ilitsersuusiorsinnaavoq. Paasineqarsimavoq eqaarsaarneq naggussatigut anniannginnerulersitsisarpoq pullattuunnginnerulerisitsilluni, qasoqqannginnerulersitsilluni, inuunilunnginnerulersitsilluni isumatsassimannginnerulersitsillunilu. Allaat utoqqanngoreeraluarluni tamakku iluaqutigineqarsinnaapput. Saarngit qajannaatsuunissaannut eqaarsaarneq aamma iluaqutaasarpoq. Ilaat oqartarput kissattartinnerit nillertulersortinnerillu assigiinngitsut aammalu meqqutinik kapoortinneq anniarpallaarunnaarsitsisartut. *

Sanigorneq naggussatigut anniarnikillisitsisarmat nerisassanik aalajangersimasumik malittarisaqartarnissaq avallunnermik nappaatinut katsorsaanermi pingaaruteqartunut ilaavoq. Ilaasa nerisassat calcium-itallit, soorlu naatitat qorsuit, paarnat nutaat, aalisakkallu immami nillertumeersut omega-3 fedtsyre-tallit iluaqutaanerartarpaat, tassa nerisassat suliareriigaavallaanngitsut mættede fedtsyre-qarpallaanngitsullu. Taamatut nerisaqarnermi saniguinnarani aamma anniannginnerulertoqartarpoq. Suna pissutaava? Ilaat isumaqarput taamatut nerisaqarnerup aseruuttoornissaraluaq pinngitsoortittaraa. Allat isumaqarput napparsimasut arlallit neqitorunnaaraangamik, immuttalinnik, qajuusartalinnik naatitanillu aalajangersimasunik, soorlu tomatinik, naatsiianik, peberfrugtinik aubergininillu nerissaaraangamik iluaqutigisaraat.

Ilaatigut nakorsat misissortinnissaq artroskopi-mik taaneqartartoq siunnersuutigisarpaat.  Tassani nakorsap atortuni naggussamut mannguteriarlugu ipiutaasaq ajoqutaasunik enzymiliortoq peertarpaa. Ajoraluartumilli iluaqutaanera sivisuneq ajorpoq. Amerlanertigut aseruuttoortoqaleqqittarpoq. Annertuumik suliaritittoqassappat nagguaq tamarmi (naliginnaanerusumik siffiaq seeqqorluunniit) nagguaasaliamik taarserneqartarpoq. Taartaa naliginnaasumik ukiut 10-t 15-llu akornanni atorsinnaasarpoq, napparsimasorlu anniaataaruttarpoq.

Ukiuni kingulliunerusuni nakorsat annikinnerusumik suliarinnittalersimapput, soorlu naggussanut, annerusumik seeqqunut hyaluronsyre-mik toqqaannartumik kapoorisalersimallutik. Europami misissuinerit ilaat naapertorlugu nakorsaammik nataqqumik iluarsiatortitsisartumik imerpalasumik kapillugit ilaannikkut angusaqarluarfiusarpoq.

Gigterunnaarsitsisinnaasumik nakorsaateqanngilaq, nakorsaaterpassuilli anniarnikillisitsisinnaapput aseruuttoornikillisitsisinnaallutillu, taakkualu ilaat isumalluarnarlutik nappaatip ajorsiartorneranik unikaallatsitsisinnaasutut. Nipaallisaatit, binyrebarkhormonit, nipaallisaataatigalutik aseruuttoornernut katsorsaatit nonsteroide anti-inflammatoriske stoffinik taaneqartartut (NSAID), antireumatika arriitsumik sunniuttartut, immunosuppresive stoffer, cytokinerit, nakorsaatillu allat timip akiuussutissaanik sunniisartut gigtertunut atorneqartarput. Nakorsaatilli tamakku kingunipiloqarsinnaapput. Pitsaaqutit ajoqutillu oqimaaqatigiissaassallugit nakorsamut napparsimasumullu ajornakusoortarpoq.

Gigtertut ilaasa nappaatertik annernaraluartoq qanoq naammagittarsinnaappat?

[Quppernerup ataani ilanngussat]

[Qupp. 6-mi issuagaq]

PUJORTARTARAANNI, PUALAVALLAARAANNI AALERSORTINNIKUUSIMAGAANNILUUNNIIT NAGGUSSATIGUT GIGTEQALERNISSAQ ILIMANAATEQARNERULERTARPOQ

[Qupp. 8-mi ungalusaq/assiliartaq]

KATSORSAARIAATSIT ALLAT

Nakorsaatinit nalinginnaasunit nakorsaatit allaanerusut kingunerlutitsinnginnerusartut isumaqartoqarpoq. Assersuutigalugu, ilisimatusarlutik misissuisartut ilaat naapertorlugit, kollagen type II-p naggussatigut gigternermik nappaatillit naggussamikkut pullattuunnginnerulersittarsimavaat anniannginnerulersittarsimallugillu. Nakorsaat qanoq sunniuteqarsimava? Cytokinit, tassa interleukin-1 aamma tumor necrosis factor, aseruuttoortitsisinnaanerinik annikillisitsisarpoq. Aamma inuussutissat ilaat stoffinik aseroriartortitsisunik unikaallatsisisinnaasutut oqaatigineqartarput. Inuussutissat iluaqutaasut tassaapput E-vitamin, C-vitamin, niacin, hjulkroneolie, kæmpenatkysolie, saarulliup orsui eicosapentaensyrimik gammalinolensyremillu akulerujussuit. Kinami naasunit nakorsaasiaq Lei Gong Teng (Tripterygium wilfordii Hook F) ukiorpassuarni atorneqarsimavoq. Tusakkat naapertorlugit nakorsaat taanna naggussatigut gigternermi iluaqutaasarsimavoq.

 [Qupp. 4, 5-mi diagrammi]

(Allassimasut qanoq inissisimanersut naqitami takuneqarsinnaavoq)

NAGGUAQ AJOQUTEQANNGITSOQ

NIGGUUSAP PUUA

NUKIK

NATAQQOQ

UJALOQ

NAGGUSSAP PUUA

SYNAVIALMEMBRAN

IMERPALASOQ SYNOVIAL

SAANEQ

NAGGUAQ GIGTERTOQ

NAGGUAQARFIK MILLISIMASOQ

SAANEQ NATAQQORLU ASEQQUKUT

SYNAVIALMEMBRAN ASERUUTILERSIMASOQ

NAGGUAQ NUNGULLARTITSIARTUAARTUMIK GIGTERTOQ

NATAQQUMERNGIT

NATAQQOQ ASEQQUKOQ

SAANERMI TINUNEQ

[Suminngaanneernera]

Source: Arthritis Foundation

[Qupp. 7-mi assiliartat]

Qassinilluunniit ukiullit gigtilersinnaapput

[Qupp. 8-mi assiliartat]

Eqaarsaarneq peqqinnartunillu nerisarneq amerlanertigut iluaallatsitsisarput