Australiamut pillakkat aallartitaasarallarmata

AUSTRALIAMI ITERITSI!-P ILANNGUTASSIORTUANIT

JOHN HILL: Eqqartuunneqarpoq tillissimasutut kakkissarfimmik pence arfinilinnik nalilimmik Australiamukartitaalluni ukiuni arfineq-marlunni.

ELIZABETH BASON: Eqqartuunneqarpoq tillissimasutut annoraaminermik 6,5 meterimik. Toqumut qimitaanikkut eqqartuunneqarpoq, pillagaanerali allanngortinneqarpoq ukiuni arfineq-marlunni aallaqqasussanngortinneqarluni.

JAMES BARTLETT: Pisuutinneqarpoq allunaasiassamik qissamik 450 kilomik tillissimasutut. Ukiuni arfineq-marlunni Australiamiittussanngortinneqarpoq.

GEORGE BARSBY: Pisuutinneqarpoq William Williamsimut saassussisimasutut tilliffigisimallugulu aningaasivimmik silikiusumik, nalunaaqutamik kuultiusumik guineasinillu arfinilinnik. (70 koruunit missingi) Toqumut qimitaanikkut eqqartuuneqarpoq, eqqartuussulli allanngortinneqarpoq inuunera naallugu aallaqqasussanngortillugu.

TAAKKU sisamat Tuluit nunaanni eqqartuussaapput Australiamullu aallartitaallutik 1700-kkut naalerneranni. Piffissammi tusaamanerlugaaffimmi tassani Australiamut pillakkat aallartitaasarallarmata 160.000-t missaat taamatut atugaqarput. Arnat ukiut arfineq-marluk 14-inillu akornanni pillagaasussanngortinneqartarput, tamatigungajallu meeqqatik ilagisarlugit.

’Pinerluttut’ Australiamut aallartinneqartut ilarpassui nukappiaraapput niviarsiaraallutillu suliluunniit 13- iliineqanngitsut,“ Bill Beatty atuakkami Early Australia – With Shame Remembered-imi oqaluttuarpoq. Nangippoq, pillagaq aalajangersimasoq nukappiaraavoq arfineq marluinnarnik ukiulik Australiamut „inuunera naallugu” pillakkatut aallartinneqartoq.

Pissutsilli pillakkat ilaannut neriuutaarutsitsivinngillat. Aallartitaanermilli kingorna ilaat piffissap ingerlanerani pitsaanerusumik inuuneqalerput. Piffissaq tamanna assigiinngeqisunik atugaqarfiuvoq; soqqusaannermik misiginneqatiginninnermillu, toqumik neriunnermillu. Tamarmillu Tuluit nunaannit aallartipput.

Pillakkanik aallartitsisarneq aallartippoq

1700-kunni Tuluit nunaanni inuttut atugarisatigut allanngortoqarpoq pinerluttoqarnerulersitsisumik, piitsuungaarneq pissutaakkajulluni. Pissuseq tamanna akiorniarlugu pisortat sukannersunik inatsisiliorlutillu pillaasalerput. 1800-kkut aallartinneranni pinerlunnernut 200-t missaaniittunut toqumik pillaatissiisoqarsinnaalerpoq. „Allaat minnerpaamilluunniit tillittoq toqumik pillarneqartarpoq,“ angalasut ilaat oqaluttuarsimavoq. Aap, nukappiaraq aqqanilinnik ukiulik qiminneqarsimavoq kakkissarfimmik tillikkami!

1700-kkut aallartinneranni inatsit atortuulersinneqarpoq toqumik pillagaasorpassuit Amerikap avannaani Tuluit nunaata nunasiaataanut pillakkatut aallartinneqarsinnaanngortillugit. Piffissap ingerlanerani ukiumut pillakkat 1000-t aallartinneqartarput, aallaqqaammut Virginiamuunerusoq Marylandimullu. Nunasiaataasulli 1776-imi Tuluit nunaannit avissaarmata, tamaaliortoqartarunnaarpoq. Tamatuma kingorna pillakkat, Themsenimi Londonimiittumi pillakkanut umiarsuarnut tusaamanerlugaaqisunut mattunneqartalerput.  Parnaarussivinnili puttasuni taakkunani pillakkat inissaqartinniarneqarnerat killeqarpoq. Qanormi iliortoqassava?

Umiarsuup naalagaa ilisimasassarsiortuusorlu James Cook aaqqiissutissarsivoq Tuluit nunaat sinnerlugu New Holland – maannakkut Australiaasoq – nunasiaatigilerumagamiuk. Sivitsunngitsoq, 1786-imi, aalajangertoqarpoq Australiap kangimut sineriaa pillakkanut aallartitaasarfinngussasoq. Aappaaguani Tuluit nunaanniit umiarsuit siulliit aallakaapput New South Wales tunngavileriartorlugu. * Umiarsuit allat malinnaapput, sivitsunngitsorlu Australiami pillakkanut aallartitaasarfissat tulleriiaaginnaviit pilersinneqarput, Norfolk Islandimilu, Sydneyp avannaata kangianit 1500 kilometerisut ungasitsigisumi, ataaseq pilersinneqarluni.

Umiartorneq unamminiarnartoq

Pillakkat aallartitaasarfiannut umiartorneq aallaqqaammut pillakkanut, umiarsuup usilersortarfiani isugutattumi tipeqisumilu tattoqisitaasimasunut annikilliornarsimaqaaq. Hundredelippassuit aqqutaani toqusarput; allallu tikissimatiaannarlutik toqusarlutik. Sukulupoornermik amerlasuut toqquteqarput. Piffissap ingerlanerani pillakkanut umiarsuarnut nakorsat ilaatinneqartalerput, ingammik arnat pinerluttut ilaaffigisaannut. Aninguisartut amerlipput. Kingusinnerusukkut umiarsuit sukkanerusut atorneqartalerput, taamaalilluni angalaneq qaammatinit arfineq-marlunniit qaammatinut sisamanut sivikillivoq, ilaasullu suli amerlanerusut aninguisalerlutik.

Aamma umiiartoqariaannaavoq. Tuluit nunaanniit ullut tallimat umiartoreerluni Frankrigellu sineriaa takusinnaalereerlugu tuluit pillakkanut umiarsuaat Amphitrite anorersuarsiulerpoq. Ullut marluk umiarsuaq malissioreerluni ualikkut tallimanut aggustip 31-ani 1883-imi kivivoq, sinerissamit sømilip affaanaanik ungasitsigaluni.

Ikiuiniartut tamarmik itigartinneqarput, annanniutillu umiatsiat imaanut aqqarneqaratik. Sooruna? Annilaangatigineqarmat pillakkat – arnat meeqqallu 120-t – qimaanissaat! Nalunaaquuttap akunneri pingasut amiilaarnartut qaangiummata umiarsuaq aserorluinnarpoq. Sulisut amerlanersaat arnat meeqqallu 120-t tamarmik ipipput. Ulluni tulliuttuni timit toqungasut 82-t tippussaapput, taakkua ilagaat arnaq meeqqaminik pakkussimannittoq allaat toqumit iperartitassaanani.

Toqorusunnerusoqaraangat

New South Walesimut naalagarsuutitap, sir Thomas Brisbanep, aalajangerpaa pillakkat ajornerpaat New South Walesimiittut Tasmaniamiittullu Norfolk Islandimut aallartinneqassasut. „Pinerluttoq tassunga aallartinneqartoq utertinneqarnissaminut neriuutaarulluinnassaaq,“ oqarpoq. Sir Ralph Darling, nunasiamut kingusinnerusukkut naalagarsuutitaasoq uppernarsaavoq qeqertaq, toqu eqqaassanngikkkaanni, „pillaavinngortinniarlugu ajornerpaaq“. Taamaalivorlu, ingammik nuimanerusoq John Price nunasiamut naalagarsuutitanngormat.

John Price oqaatigineqartarpoq „pinerluttut qanoq eqqarsarnersut amiilaarnarluinnartumik ilisimaqqissaartarai; tamatuma naakkittaalluni inatsisinik nakkutilliiutigaluni pillakkanut pissaaneqalersippaa.“ John Pricep pillaariaasia sakkukinnerpaaq tassa 50-eriarluni iperartuineq imaluunniit 13-t tikillugit pillakkanik inoqareersumi, nikorfaannarfiusinnaasumi ulluni qulini ineeqqamiititsineq. Taama pillarneqartarput erinarsortut, arriippallaamik pisutut qamutinilluunniit ujaqqanik usilinnik ajattaallutik nukillaangavallaartut.

Pillagarpassuit toqukkut aniguiffissarsiortarput. Pillakkat 31-t akornanni pikitsitsineq, 13-t pillagaallutik toqutaasut 18-illu iperagaasut, pillugu nalunaarusiami palasi allappoq: „Ilumoorpoq angutit iperagaanissartik tusaramikku tamarmik aliasunnermik qiarsuaartarsimasut, toqumullu pillagassanngortitaasut qullilinatik seeqqummertarsimasut Guutilu qutsavigalugu.“ Palasi nangippoq: „Kalunnerit peerneqarmata toqumullu pillaatissiineq atuarneqareermat seeqqummerput Guutillu piumasaatut akueralugu. Taava [pillakkat] piumaffigineqaratik maniguuttumillu imminerminnik eqqissisitsisup isigai kunippaat.“

Palasit kisimik, palasiunertik pillugu eqqartuunneqarsinnaannginnamik, naakkittaatsuliornerit oqaaseqarfiginissaannut sapiiserput. „John  Pricep pillakkanut naakkittaatsuliorngaarnersuata oqaluttuarinissaanut oqaasissaqanngilanga,“ palasi allappoq. „Eqqarsaatigiinnarlugu merianngunaannarpoq. Pillarneqanngilarlu.“

Taartumi qaamaallanneq

1840-mi sakkutuut naalagaat Alexander Maconochie Norfolk Islandimut pimmat pissutsit pitsaanerulerput. Najoqqutassiorpoq, pillakkat pitsanngoriaateqaraangata pointinik akissarsisinneqartassasut, aalajangersimasunillu amerlasusilinnik pointiuteqaleraangata iperagaasassasut. „Upperaara kingumut innuttaasutut inooqataalernissamut periarfissaqartuaannartoq iliuutsit eqqortut atorneqarpata,“ allappoq. „Inuup isumaa sunneruminartuusarpoq piginnaaneri eqqortumik atorneqaraangamik, naalliutsinneqarnikkut ajoquserneqanngikkaangamik mattussaanikkulluunniit sanngiillisinneqanngikkaangamik.“

Alexander Maconochiesip iluarsartuussinera kinguneqarluangaarmat allaat Tuluit nunaanni, Irlandimi USA-milu ilaarneqarpoq. Sulianili aqqutissiuisoq nersorneqaatigiuaannanngilaa, angutit sunniuteqarluartut ilaasa periaasiinik isornartorsiuilluni mamiatsatsitsigami. Tamannalu atorfimminit peersitaassutigaa. Norfolk Islandi qimammagu soqqusaatsuliorneqaqqilerpoq — sivikitsuinnarmilli. 1854-imi palaseqatigiinnit sakkortuumik isornartorsiuisoqareernerup kingorna qeqertaq pillakkanut aallartitaaffittut atorneqarunnaarpoq, pillakkallu Port Arthurimut Tasmaniamiittumi aallartinneqarput.

Aammattaaq Port Arthur siooranarluinnartuuvoq, ingammik ukiuni siullerni. Tassanili pilakkat soqqusaatsuliorfigineqarnerat Norfolk Islandimi naakkittaatsuliornernut assersuunneqarsinnaanngilaq. Soorlu Port Arthurimi iperartugaanikkut pillagaaneq 1840-mili atugaajunnaareersimavoq.

Tasmaniap naalagarsuutitaata sukangasuup, George Arthurip, ’aallartitaasarfik naalaqqissaarfiusutut tusaamasaalluartinniarpaa,’ Ian Brand Port Arthur — 1830-1877-imi allappoq. George Arthurittaaq kissaatigaa pillakkat tamarluinnarmik „ileqqorissaarsimanermut akissarsiarititassat ileqqorlussimanermullu pillaatissat“ ilisimassagaat. Taamaattumik pillakkat eqimattanut arfineq-marlunnut immikkoortippai imaalillugit, pillakkanit ileqqorissaarsimanertik pissutigalugu misiliutaasumik iperagaasuniit, pillakkanut kalunnilersugaallutik suleruloortitaasunut.

Aallartitaaneq — amerlasuunut pilluaqqussut

„Norfolk Islandimi, Port Arthurimi assingusunilu, naakkittaatsuliornerup nalaani pillakkanut aallartitaasarfinnut aallartitaasut eqqarsaatigissanngikkaanni, pillakkat siunissaat inunngorfigisaminni  siunissaraluaminnit pitsaanerungajuttarpoq,“ Bill Beatty allappoq. „Atugarissaarnerulernissaminnut periarfissaqarnerusarput.“

Piffissaq sioqqullugu iperagaasut, pillaatissiaminnillu atuereersut paasisarpaat imminnut ilaquttaminnullu periarfissarpassuaqartoq. Taamaattumik iperagaanerup kingorna Tuluit nunaannut utertut ikittuinnaapput.

Naalagarsuutitaq Lachlan Macquarie, pillakkanik iperagaasunik illersuisoq oqarpoq: „Angut iperagaareersimagaangat, qanoq ittuusimanera eqqaamaneqartariaqanngilaq tassungaluunniit ajoqutaatinniarneqarnani; misigitinneqarli piffissami sivisuumi ileqqorissaarsimanermigut atorfimmut sumulluunniit piukkunnaateqartoq.“

Lachlan Macquarie maligassiuivoq nammineq siulliulluni iperagaasut nunaatissaannik tunillugit. Taava pillakkat allat iperagaasimasunut nunalerinermut angerlarsimaffimmilu suliassanut assigiinngitsunut ikiuisittarpai.

Pillagaanikut eqiasuitsut suliumatuullu piffissap ingerlanerani pigissaartunngorput ataqqisaasut allaallu ilaat tusaamasanngorlutik. Assersuutigalugu Samuel Lightfoot Sydneymi Hobartimilu napparsimmavinnik siullernik pilersitseqataavoq. William Redfern nakorsanngorpoq ataqqisaasoq, Francis Greenwayilu Sydneymi eqqaanilu illussanik titartaasartutut sunniuteqarluarpoq.

1868-imi, ukiut 80-t qaangiummata, Australiamut aallartitsisarnerit kiisami unipput. Ullutsinni inuiaqatigiinni Australiami amerlasuunik kultureqarfiusumi ukiut tamakku malunnaataavallaanngillat. Pillakkanut aallartitaasarfiunikut takornarianit alutorisaaginnalernikuupput. Sukumiinerusumilli misissuinerup, taamani Australiamut pillakkat aallartitaasarallarmata, eqqaamasat amerlasuut misigissutsikkut anniaataavallanngitsut saqqummiuppai: ikaartarfiit, illuliat allaallu oqaluffiit — pillakkanit tamarmik napparneqarsimasut. Ilaat ullumikkumut alutornavillutik ajoquteqaratik atorneqartarput. (gE 04/22 02)

[Quppernerup ataani ilanngussaq]

[Qupp. 22-mi ungalusaq/assiliartaq]

PILLAKKAP KINGUAAVA OQALUTTUARPOQ

Pillakkanit marlunnit kinguaajusoq kinguaariit tallimassaanneersoq oqaluttuarpoq siuaasani qanoq Australiamut pisimasut:

„Siuaasama ilaat 19-inik ukioqarluni eqqartuunneqarpoq. . . aningaasivimmik tillissimasutut. 1834-mi decembarip 12-ani Tuluit nunaat qimappaa umiarsuarmut George III-mut ilaalluni 308-t ilaasut ilagalugit, taakkua ilaat 220-t pillagaapput. 1835-mi apriilip 12-ani Tasmaniap sineriaa takusinnaaleraat pillakkat 50-t sukulupoorput. Sakkutuut ilaata nulia meeqqallu pingasut allallu aqqaneq-marluk toqupput. Angalanermi sivisuumi meeqqat marluk inunngorput.

Sapaatip akunneri arfinillit umiartoreerlutik umiarsuarmi ikuallattoqalerpoq. Qujanartumilli pillakkat sapiitsut marluk ajunaarnersuaqanngitsoortsippaat nappartat paassanik imallit marluk ikuallatsaaligamikkit. Ikuallannerulli kinguneraa peqqumaaterpassuit aserugaanerat, taamaattumillu angalanerup sinneranut nerisassat naammakkunnaarlutik. Umiarsualivissipallanniassagami umiarsuup naalagaata aqqut qaninnerusoq Tasmaniap kujammut nuuani D’Entrecasteaux-ip ikerasaatigoortoq toqqarpaa. Unnukkut qulinut qiteqquttoq sineriak sømilinik pingasunik ungasitsigilerlugu umiarsuaq immap assingani nalunaaqqutserneqarsimanngitsumut, ullumikkut King George Rockimik taagorneqartumut, ikkarlippoq kivillunilu. Ajunaartut 133-it tamangammik pillagaapput usilersortarfimmut parnaarunneqarsimasut. Aallaramik pillakkat 220-upput 81-iinnaallu annallutik. Taakkua ilaagaat siuaasara. 1843-mi iperagaasimasumut katippoq, ukiullu marluk qaangiummata saammaanneqarpoq. 1895-imi toquvoq.“

[Qupp. 20-mi suminngaanneernerat]

Pillakkat: National Library of Australiamit akuerineqarluni; F.Schenck: Sir Thomas Brisbanep assinga: Rex Nan Kivell Collection, NK 1154. National Library of Australiamit akuerineqarluni; Macquarie: Mitchell Library, State Library of New South Wales; umiarsuaq: La Trobe Picture Collection, State Library of Victoria

[Qupp. 22, 23-mi assiliartat]

Port Arthurimi parnaarussiviup immikkoortortaqarfia

[Suminngaanneernera]

Kalunnerit parnaarussiviullu immikkoortortaqarfia: La Trobe Picture Collection, State Library of Victoria

[Qupp. 23-mi assiliartaq]]

Naaralaartitsivik una Sydneyp umiarsualivianiittoq pillagaanikup Francis Greenwayip titartagaata assigaa

[Qupp. 23-mi assiliartaq]

Norfolk Islandip sineriaa tikikkuminaatsoq

[Qupp. 23-mi assiliartaq]

Norfolk Islandimi sakkutuut illorsuatoqarsua