Isarukitsuaqqat ingerlaaqatigiileqaat!

ITERITSI!-P AUSTRALIAMI ILANNGUTASSIORTUANIT

ISIGINNAARIAT nipaallutik qilanaarput. Alapernaallutik taavungaannaq nakkussipput unnuk manna ’isiginnaartitsisussat’ takoqqaarusukkaluarlugit. Ataasikasillu immami saqqummerniariarmat sissaq qullersuarnik qinngortaatinik qaammarsagaq uummartutut ippoq. Isiginnaariat pissangaammerput alla aamma saqqummermat – aammalu suli alla. Unnuk manna isiginnaartitsineq aallartippoq. Maanna isarukitsuaqqat Phillip Islandimeersut ingerlaaqatigiileqaat!

Isarukitsut aatsaat ukiuni 1500-kkunni nunani tamalaani ilisimaneqalerput ilisimasassarsiortartut tusaamasat Vasco da Gama aamma Fernando de Magellan nunarsuatta kujataata imartaani angalareersullu. Aallaqqaammut nalornissutaagaluarpoq isarukitsut uumasunut sunut ilaatinneqassanersut. Timmissatummi meqqoqarput, aalisakkatut anguffaritsigalutik nunamiutullu pitsoritsigalutik. Timmissatulli meqqoqarnerat aalajangiisunngorpoq – timmiaappullumi. Timmissat timmisinnaanngitsut taakku assigiinngitsut 18-iupput, soorlu Sikuiuitsumi Kujallermi isarukitsut ’kaasarinik’ ’adelie’-nillu taasagaat ækvatorillu nalaani qeqertani Galápagos-ini isarukitsut ’galápagosimiunik’ taasagaat.

Isarukitsoqarfimmik takusaarusussagaluarpit? Taava Phillip Islandimukarit, Australiami illorpassuaqarfiup Melbournep kujataani kangiani kilometerinik 140-innarnik ungasitsigisumiittumut. Ukiut tamaasa takornariat 500.000-it missaanniittut tassunga aggiasarput isarukitsuaqqanik tamaaniittunik takusaallutik. Sooruna isarukitsuaqqat taakku taama alutorineqartigisut?

„Inequnartut — puffajasulli“

Isarukitsuaqqat ”aqajaqanngitsulisaartut” isiginnaalerlugit imaannaq alarneqarsinnaajunnaartarput. Agguaqatigiissillugit 35 centimeterinik angissuseqaramik kiilullu ataatsip missaanik oqimaassuseqarlutik, silarsuarmi isarukitsuni minnersaapput. Nakutitaaniaqinalli! Mikigaluaqaluni pinertoqaaq qasusueqalunilu.

„Isarukitsuaqqat taakku inequnaqaat – puffajaqalutilli,“ taama oqarpoq professor Mike Cullen, ukiut 20-t sinnerlugit Phillip Islandimi isarukitsunik misissuisimasoq. Isarukitsut taakku minnersaaginnaratik aamma nipiliornerpaapput. Unnuaagaluarpalluunniit isarukitsuaqqat ineqarfianni qarlualuppalussuaq nilliarpalussuarlu kisimiusaraaq – iniminnik illersuisut, nuliusut aappaminnillu ’ingiuisut’.

1780-imi isarukitsuaraq taanna allaaserineqaqqaarami latiinerisut taaneqarpoq Eudypta minor, isumaqartoq ”aqqallaqqissuaraq”. Atserluarsimavaat, tassami timimigut manissuinnanngorluni, qaartartutut igeriuttakkatut ilusinilluni sulooqqaminik anguartorluni immap iluatigut aallaraangami soorlumi timmiinnakasillartoq.

„Annanniut“ pitsassuaq

Nerisassarsiornerminni isarukitsuaqqat taakku ullormut kilometerit 100-ngajaat immap iluatigut ingerlavigisinnaasarpaat, ilaannikkullu immamiiginnartariaqartarput ullorpassuarni sapaatillu-akunnerini arlalinni. Immamiitillutik qanoq ilillutik sinissinnaagamik? Apeqqut taanna akissagaanni meqqui maluginiartariaqarput. Isarukitsut torsusuunik qivioqarlutillu meqqoqarput. Meqqui timmissat timmisinnaasut meqquinit pingasoriaammik sisamariaammilluunniit ussinnerupput. Isarukitsup meqquisa ikeranni silaannaq  pullaguttoq kiffiutitut atulersarpoq timmiarlu puttallarissisittarlugu – soorlumi annanniummik puttaqutilinnguaq. Taamaammat isarukitsoq immami puttalluni sinnarillaaraaq simittut immap qaavani aalassaritsigaluni. Assakarumanani sulooqqani (isaqquni) napparissaatigisarpai sigguni immamut tutsillugit.

Soorunami meqquni torsusuut illersuutigisinnaajunnaassavai immami nillertumi nerisassarsiornermini millutsillugit masatsittoorunigit. Taamaalinavianngilarli. Eqquata qinersia papiisa mannguanniittoq kutsuusamik aniatitsisarpoq, isarukitsullu meqqorissaraangami siggumminik kutsuusaq taanna meqquminut tarnguttarpaa immamit pitarneqarsinnaajunnaarlugit, minguiarlugit illaarlugillu. Aatsaammi tassa atallaat nalunnguffasit!

Imerusunneq timmiannguup taassuma immamiitilluni ajornartorsiutigisarnerlugu? Naamik. Tarajuiaateqarpoq. Qinersit immikkut ittut marluk isaasa qulaanniittut immamik tarajuiaasarput. Sigguni issuttuutillatsiaraangagu tarajoq piumaneqanngitsoq sorluinit illugiinnit aniasaraaq.

Aamma isarukitsut isaat immap iluani silaannarmilu assigiimmik tappissuliaallutik aaqqissugaapput. Nalunanngilaq uumasoq taanna imarmiuunissaminut tamakkiisumik atortussaqartitaasoq. Qujasariaqarpugulli isarukitsuaqqat immamiittuaannanngimmata.

Nunami qanoq pisarnerat

Qeqertaq Phillip Island nunalu timaaniittoq ujarattuujupput, sioralinnik sissallit naggorissullu. Taamaattumik tamanna isarukitsuaqqanut 26.000-inut ineqarfigissallugu naleqquttuuvoq. Ippimmi manniliorfissaminnik iniliortarput ilungersoqalutik. Manniit nakkarlaat ilaannikkut ulluni arlalinni ivaneqarneq ajorput, nilloraluarlutillu uumasinnaasarput, angajoqqaavili utertarput paarlakaallutillu ivalerlutik. Timmissat ivanerminni akuamikkut milaqartarput taqaararpassualimmik. Timmiaq ivaleraangat milaa taanna suanngartarpoq, aallu taqaaqqanit pisup kissarneranit mannik uunnassimaalertarpoq. Angajoqqaat ivanngitsut milaat milleqqittarput meqquilu ussisseqqillutik, taamalu imaanukaqqissinnaanngortarput nerisassarsiorlutik.

Piaqqat tukeraangamik alliartupallattaqaat. Sapaatip-akunneri arfineq-pingasut qulilluunniit qaangiutiinnartut isarukitsut piaraat inersimasutut angitigilersarput imaanullu avalassinnaanngortarlutik.“Tupinnaqaaq isarukitsut piaraat imaannarmi ungasissorsuarmut aallaqataasarmata timimikkut piginnaaneqarpallaaratik. . . aniguiniarnissamulli piginnaaneqareerlutik,” taama allassimasoqarpoq atuakkami Little Penguin — Fairy Penguins in Australia.

Ukiuni tulliuttuni pingasuni isarukitsut piaraasa kilometerit tusindilikkaat ingerlavigisarpaat, piffissallu ilarujussuani immamiittarlutik. Aniguisut tukerfimminnut uterajupput piaqqioriartorlutik – tukerfitsillu 500 meterit inorlugit ungasitsigalugu iniliortarlutik. Qanoq ilillutik ”angerlarsimaffitsik”  nanisarnerpaat? Ilaasa oqaatiginiartarpaat seqinerooq najoqqutaralugu sumiissusersiortartut nalunaaquttatik biologiskiusut seqernup ingerlaarneranik nalunaarsuisut iluaqutigalugit. Allat isumaqarput isarukitsut sumiiffimminnik ilisarsisinnaasartut. Aap, qanorluunniit ikkaluarpat takornariat Phillip Islandimukaasarput timmiannguit taakku sivisoorsuarmik angalareersimallutik imaluunniit ulloq taanna immami nerisassarsioreersimallutik nunamut uterneranni isiginnaariartorlugit.

Ingerlaaqatigiileqaat!

Taarsiartortillugu takornariat hundredet arlallit inissaminnut katersuupput unnuk manna isarukitsuaqqat aggianerannik isiginnaarnissaminnut pissangallutik. Isarukitsuaqqat hundredelikkuutaat amerlasoorsuakkuutaarlutik katersuutereersimapput immap sissamut qaartarnerata avataani. Sissaq qinngortaassuarnik arlalinnik qaammarsagaavoq. Anorsaannguarpoq, mallillu sissamut qaartarujoorput. Isiginnaariat eqqissiunnaarput. Isarukitsuaqqat sumiileqaat-uku? Qaqiartorniannginneramik? Taama eqqarsarniariartut isarukitsuaqqat siulliit saqqummeratarput, immallu killingatigut annilaangarpalullutik allorapallattariarlutik avammut qimaapput qaartarnermullu tarrillutik. Isarukitsuaqqammiuku pasitsajasut, ilami aamma suna tamarmi navianartoqartarami uumasunik kiisortunik timmissanillu qaasuttunik, soorlu nattoralinnik. Kinguninnguali isarukitsuaqqat takkuteqqipput sapiilliartuaalerlutillu. Sapiinnersaat kiisami nunnippoq, timmullu uaalluni pisupallariarami pinguttammut qaqivoq. Ilaasa tuaviinnaq malippaat qinngortaassuit qaamarngat inuillu isiginnaariat soqutiginngivillugit. Isarukitsut taamannak sissami ingerlaaqatigiileraangamik inuppassuarnut nalliuttorsiorlutik ingerlaaqatigiissunut eqqaanavittarput.

Ippissuup qaavani oqquiffissarseriaramik malunnavissumik toqqissipput eqimattarsuakkuutaarlutillu katersuuteriarlutik meqqorissarujuulerlutik. Tassa taama eqimattakkuutaarlutik sissamut qaqiasarput timmukaasarlutillu. Ilaannilu unillatsiartarput akulerussuuteriarlutillu ’oqaloqatigiilaartarlutik’. Taava angerlakaasaraat. Ilaat ilungersortaqaat qerrutigut ingerlavigiuminaatsutigut pissigarlutik pisuttarlutillu majuaraangamik – ilaanni 50 meterit qummut. Kiisami iniminnut apuutikasittaraat.

Isarukitsut mikisut — ajornartorsiutillu angisuut

Soorlu aamma nunarsuatsinni uumasut allat eqqarsaatigalugit taamaattoq, isarukitsuaqqat ajornartorsiutinik angisuunik qaangerniagassaqarput. Ajornartorsiutit ilarpassui inunnit pilersitaapput. Tamakkununnga ilaapput umiarsuit uuliamik mingutsitsisarnerat, inuit tatisinerisigut isarukitsuaraqarfiit annikilliartornerat aammalu uumasut kiisortut takkussuunnerat, soorlu terianniat imaluunniit uumasuutit nalinginnaq angalaartitat.

Ajornartorsiutit tamakku iluarsiniarlugit iliuuseqangaatsiartoqarsimavoq. Ukiuni kingullerni Phillip Islandimi isarukitsuaqqat amerlassutsimikkut taamaaginnangajapput. ”Anguniagarput angulerparput . . . arriitsuinnarmilli,” professor Mike Cullen oqarpoq. Oqaatsini ilavai: ”Unamminiarnartut annersaraat isarukitsuaqqat inuussutissaqarnissaata qulakkeernissaa . . ., tamannalu immatta aammalumi inuiassuit qanoq siunissaqarnerannut attuumassuteqarluinnarpoq.” Maanna ilisimatuut ilisimatusarfigilerpaat nunarsuatta silaannaata kissannera klimallu sunniutigisartagai soorlu El Niño qanoq imarsuatta inuussutissaqarneranut sunniuteqarnersut.

Ilisimatusarnerup tamatuma inernerata qularnanngitsumik nunarsuarmik inuuffigisatsinnik assigiinngitsorpassuarnik pilimmik taamaattorli qajannartumik pingaartitsinerulersissavaatigut. Phillip Islandimilu uumasut qujanartumik mianerineqarneratigut immaqa ullut ilaanni periarfissaqalerumaarputit isiginnaariat akornanniissallutit alutorsarlutik isussuutilerpata: ”Aarit, isarukitsuaqqat ingerlaaqatigiileqaat.” (gE 10/22 02)

[Qupp. 15-mi nunap assinga]

(Allassimasut qanoq inissisimanersut naqitami takuneqarsinnaavoq)

PHILLIP ISLAND

[Qupp. 16, 17-mi assiliartat]

Isiginnaariat issaapput qullersuillu ikinneqareerlutik — „isiginnaartitsivik“ piareerpoq isarukitsuaqqat ingerlaaqatigiinnissaannut

[Qupp. 17-mi assiliartaq]

Tukeraangamik sap. ak. quliinnaat ingerlaneranni inersimasutut angitigilertarput

[Qupp. 15-mi suminngaanneernera]

Assit: Photography Scancolor Australia

[Qupp. 16-mi suminngaanneernera]

Assit qupperneq 16 aamma 17-imi: Photography Scancolor Australia