ITSAQ kun­ngip silatuup Salomop oqaasii inuit qanor­piaq misigineran­nik ersersitsip­put. Im­maqa inuunerup sivikin­nera toqul­lu avaq­qun­neqarsin­naan­ngin­nera pis­sutigalugit inuit sivisunerusumik inuunis­saq as­sut kis­saatigiuarsimavaat. Ukiuni tuusintilin­ni inuunermik sivitsuiniar­tarsimap­put.

Gilgamesh, Sumeriami kun­ngi, as­sersuutigisin­naavar­put. Taas­suma inuunera pil­lugu oqalut­tualiar­pas­suaqar­poq. Ilagaal­lu Gilgamesh pil­lugu pis­sarsualersaarut, tas­sani oqalut­tuarineqar­poq toqu qanoq avaq­qun­neqarsin­naasoq paasiumal­lugu ulorianar­torsiorluni angalasoq. Tamatumani iluatsin­ngilaq.

300-kkun­ni Kr.in.si. Kinami kuultilior­niaraluar­tar­tut imer­palasumik kviksølvimik toqunar­tumil­lu akoqalaar­tumik qalaar­titsinermik­kut inuuner­tusaasioriaraluar­put. Ilimagineqar­poq Kinami kaasarit arlal­lit taman­na toqus­sutigigaat. Europami ukiuni akul­ler­ni kuultilior­niaraluar­tar­tut ilaasa kuulti arror­tin­neqarsin­naan­ngitsoq inuunermik sivitsuisin­naasorigamik­ku imer­neqarsin­naasun­ngor­tin­niaraluar­paat.

Nalitsin­ni biologit genetikeril­lu ilaasa inuit sooq utoq­qalisar­tut paasiniar­tar­paat. Ilisimatuut taamaalior­nermik­kut up­per­narsar­paat utoq­qalisar­neq toqulu qanoq unitsin­neqarsin­naasut paasis­sal­lugu inuit suli as­sut neriuutigigaat. Taamatul­li misis­suinermin­ni sunik angusaqarsimap­pat?

Ilisimatuut inuit cel­liinik misis­sueq­qis­saar­tar­tut utoq­qalisar­nitsin­nut toqusar­nitsin­nul­lu pis­sutaasoq 300-nit amerlanerusunik as­sigiin­ngitsunik nas­suiaatis­saqar­tip­paat. Ukiuni kingul­ler­ni ilisimatuut uumasut inuil­lu cel­lii sivisunerusumik piusin­naan­ngor­tis­simavaat. Taman­na pis­sutigalugu inuit nuimasut sooq toqusar­ner­put ilisimatuunit paasineqar­nias­sam­mat aningaasaliisar­put. Ilisimatuut qanoq iliorsimap­pat?

Inuunerup sivit­sor­niar­neqar­nera. Biologit ilaat isumaqar­put telomerit, kromosomit isuiniit­tut, pis­sutigalugit utoq­qaliar­tor­tar­tugut. Cel­let avis­saar­nermin­ni sananeqaatit pil­lugit paasis­sutis­sar­tai telomerinit il­lersor­neqar­tar­put. Cel­lel­li avis­saaraangata tamatigut telomerit naalisar­put. Naggataatigut cel­let avis­saas­saaraangata utoq­qaliar­tuler­tar­pugut.

2009-mi Nobelimik nersor­naaser­neqar­tup Elizabeth Blackbur­nip suleqataasalu enzymi telomerit  naaliar­tor­tar­neran­nik, tamatumalu kingunerisaanik cel­let pisoqaliar­tor­tar­neran­nik, arriil­lisitsisar­toq suus­susersivaat. Nalunaarusiamili nas­suerutigineqar­poq telomerit inuunermik sivitsuineq ajor­tut.

Cellenik al­lan­nguinik­kut utoq­qalinerup sun­niutai aam­ma unitsin­niar­neqarsin­naap­put. Cel­let avis­saar­nis­samut pisoqalival­laaleraangamik timip nap­paam­mut akiuus­sutis­saata cel­liinut eq­qamin­niit­tunut kuk­kusumik kalerrisaarilersin­naap­put, taman­nalu aseruut­toor­nermik, an­niar­tuar­nermik nap­parsimaler­nermil­lu kinguneqarsin­naavoq. Qanit­tumi Frankrigimi utoq­qaat, ilaat 100-t sin­nerlugit ukiul­lit, peersif­figeriarlugit cel­lii ilisimatuunit al­lan­ngor­tin­neqar­put. Ilisimatuuni aqutsisoq, profes­sori Jean-Marc Lemaître, nalunaar­poq cel­let “pisoqaliar­tor­nerat kil­lup tungaanut saatsin­neqarsin­naasut” suliamin­nit ersersin­neqar­toq.

Ilisimatuut ilaat oqar­tar­put utoq­qaliar­tor­neq akior­niarlugu amerlasuunik iliuuseqar­toqarsin­naagaluar­toq inuit inuunermik sivitsuinerungaarsin­naan­ngitsut. Ilumoor­poq inuit inuunerat 1800-kkun­niit sivitsor­nerujar­torsimasoq. Kisian­ni eq­qiluisaar­nerup nap­paatinul­lu tuniluut­tunut nakorsaatit pitsaaneruler­nerat aam­ma antibiotikum­mit akiuus­sutis­sal­lu ator­nerat tamatumani pis­sutaaneruvoq. Genetikerit ilaat isumaqar­put mas­sak­kut inuuneq pis­susis­samisoor­tumik sivisus­suseqar­toq.

Ukiut 3.500-t mis­saasa matuma sior­na Biibilimik al­laqataasup Mosesip una nas­suerutigaa: “[Ukiut] inuuf­figisas­savut 70-iusin­naap­put imaluun­niit 80-it, nukis­saqas­sagut­ta, ajugaasimaarutis­sar­taal­li tamarmi tas­sa naal­liun­nar­toq ajunaar­nerlu; ingerlaler­tor­put, tim­misutul­lu qimagup­pugut.” (Tus­siaat 90:10) Inuit inuunermik sivitsuiniarsarisaraluar­put, inuunerul­li sivisus­susia Mosesip al­laatigisaanit sivisunerungaan­ngilaq.

Uumasul­li soorlu uil­lut ilaat Kalaal­lil­lu Nunaan­ni eqalus­suaq ukiut 200-t sin­nerlugit uumasin­naap­put Califor­niamilu or­perujus­suit ukiut tuusintil­lit piusin­naal­lutik. Inuunit­ta sivisus­susaa taak­kunun­nga uumas­susilin­nul­luun­niit al­lanut sanil­liuk­kutsigu im­maqa eq­qarsas­saagut: ‘Ukiuni 70-ini 80-iniluun­niit inuuner­put taamaat­tus­saan­naava?’