1

Inuuneq siunertaqarpa?

1. Inuunerup siuner­taa pil­lugu apeq­qut suna apeq­qutigineqarajup­pa, angul­lu inuusut­toq taman­na pil­lugu qanoq oqarsimava?

Inuunerup suna siuner­tarineraa inuit amerlanersaasa suk­kul­luun­niit eq­qarsaatigisimavaat. Inuunerup siuner­taa tas­saaner­pa inuunermi atuk­kat pitsan­ngorsar­niarlugit suleruloor­neq, ilaqut­tanik pilersuineq, im­maqa ukiut 70-80-in­ngoreerlugil­lu toquneq — taavalu naas­saan­ngitsus­samut puiugaaneq? Angut inuusut­toq taamatut isumalik oqarsimavoq inuunerup siuner­tatuaa tas­saasoq „inuuneq, meeq­qior­neq, pil­luar­neq taavalu toquneq“. Kisian­ni taman­na ilumoor­pa? Toqu sunut tamanut naggatis­saava?

2, 3. Oqaaseqaatit suut ersersip­paat pisuus­sutinik katersuineq inuup inuuneranut siuner­taqarlualersitsinis­samut naam­man­ngitsoq?

² Nunani kangil­ler­ni kil­ler­nilu tamani inup­pas­suit misigisar­put inuunermi siuner­taq pingaar­ner­paaq tas­saasoq pigisatigut pisuus­sutinik katersuineq. Isumaqar­put taman­na pil­lualersitsisin­naal­lunilu inuunermik isumaqalersitsisin­naasoq. Pisuujoreersum­mi qanoq isumaqar­pat? Atuak­kior­toq Canadamiu Harry Bruce ima oqarsimavoq: „Inuit pigis­saar­tut uis­suum­minar­tumik amerlasuut pil­luar­neran­ngil­lat.“ Oqaatsinilu ilavai: „Isumasiuinerit ersersip­paat Amerika avan­narleq isumal­luan­ngin­nersuarmik eq­qor­neqarsimasoq . . . Pil­luar­toqar­nerlunimi? Pil­luar­toqarunilu, sunamitaava iser­tugaatigaat?“

³ USA-p præsidenterisimasaa, Jimmy Carter, oqarsimavoq: „Paasisimavar­put pigisaqar­neq pigisanil­lu atuineq inuunerup siuner­taanik maqaasisaqar­nitsin­nut matus­sutis­siisan­ngitsoq. . . . Pigisanik katersineq inuunermi toq­qis­sisiman­ngif­fiusumi siuner­taqan­ngitsumilu soqan­ngin­nersamik matusineq ajor­poq.“ Politik­kik­kul­lu siut­toq al­la ima oqarsimavoq: „Maan­na ukiuni arlaqalersuni uanga inuuneralu pil­lugit ilumoor­tunik sukumiisumik ujar­tuisimavunga; ilisarisimasamalu ilar­pas­sui aam­ma taamaaliorsimap­put. Ima aperisar­tut aatsaat taama amerlatigilersimap­put: ’Kik­kuuvugut? Inuunit­ta suna siuner­taraa?’“

Pissutsit ajorsiartuinnartut

4. Sooq inuit ilaasa inuunerup siuner­taqar­nera qularaat?

⁴ Nunarsuarmi pis­sutsit ajorsiar­tuin­nar­tut takugaangamik­kik inup­pas­suit inuunerup siuner­taqar­nera qularutigilersar­paat. Inuit mil­liardinit amerlanerusut perulul­lutik nap­parsimap­put nerisakil­liorlutil­luun­niit, Afrikaan­narmilu meeq­qat ukiumut 10 millionit mis­singi tamak­kunin­nga pis­suteqar­tumik toqusar­put. Nunarsuup inuisa 6 milliardit angoq­qajaavaat ukiumul­lu 90 millioninit amerlanerusunik amerlisarlutik, amerliar­tor­nerul­lu 90 procentia sin­nerlugu nunani ineriar­tor­tin­niak­kani pivoq. Inuit amerliar­tupiloor­nerat taman­na pis­sutaal­luni nerisas­sanik, inis­sanik nioq­qutis­sianil­lu pisariaqar­titsinerit an­ner­tusiar­tuin­nar­put, taman­nalu nunarsuup, im­map silaan­naal­lu mingutsin­neqar­neranik nas­sataqar­tar­poq.

5. Nunarsuup or­pip­pas­sui qanoq pineqar­pat?

⁵ Naqitami World Military and Social Expenditures 1991 (Silarsuarmi sak­kutooqar­nermut inuil­lu atugarisaan­nut aningaasar­tuutit 1991) al­las­simasoqar­poq: „Ukiut tamaasa or­pip­pas­suaqarfiit ataatsimut [Tuluit Nunaat­tut] tamarmisut atsigisut aseror­neqar­tar­put. Ul­lumik­kutut or­piiaaneq ingerlatiin­narutsigu ukiumi 2000-imi nunani kiat­tuni isugutasuni or­pip­pas­suit 65 procentii peereersimas­savavut.“ FN-ip ataani suliniaqatigiif­fiit ilaat naaper­tus­sagaan­ni sumiif­fin­ni tamak­kunani or­pik ik­kun­neqar­toq ataasiup­pat qulit up­pitin­neqar­tar­put, Afrikamilu ik­kus­saq ataasiup­pat 20-t up­pitin­neqar­tar­put. Taamaat­tumik inoqajuitsut an­ner­tusiar­tuin­nar­put, ukiul­lu tamaasa nuna Belgiatut atsigisoq nunaatitut atorun­naarsin­neqar­tar­poq.

6, 7. Ajor­nar­torsiutit suut silarsuup siut­tuisa aaq­qis­sin­naasiman­ngilaat, taamaat­tumil­lu apeq­qutit suut akineqar­tariaqar­pat?

 ⁶ 1900-kkun­nilu sorsun­ner­ni ukiuni siuliini 400-ni toqutaasimasut sisamariaataat toqutaasimap­put. Pinerlun­niar­neq sumi tamaani an­ner­tusiar­tuin­nar­poq — ingam­mik peq­qar­niiser­nerit ingasatsik­kiar­tuin­narlutik. Ilaqutariit avis­saar­tuun­nerat, ikiaroor­nar­tunik ator­nerluineq, AIDS, nap­paatit kinguaas­siuutitigut tunil­laat­tar­tut pis­sutsil­lu nuan­niitsut al­lat aam­ma inuunermik oqimaal­lisaaqataap­put. Silarsuarmilu siut­tut ajor­nar­torsiuter­pas­suar­nik inuiaat naal­liuutigisaan­nik aaq­qiisin­naasiman­ngil­lat. Taamaat­tumik tupin­nar­pal­laan­ngilaq inup­pas­suit ima aperisarmata: Inuunerup suna siuner­taraa?

⁷ Apeq­qut taman­na, inuit ukiuni hundredelik­kuutaani isumaliutigisarsimasaat, ilin­niagar­tuut up­perisarsior­nik­kul­lu siut­tut qanoq akisimavaat? Naam­maginar­tumik akisin­naasimavaat?

Qanoq oqartartut

8, 9. (a) Kinamiu ilin­niagar­tooq inuunerup siuner­taa pil­lugu qanoq oqarsimava? (b) Angut tigusanut inis­siarsuarmit aniguisimasoq qanoq oqarsimava?

⁸ Kungfutsisior­toq ilisimatooq, Tu Wei-Ming, ima oqarsimavoq: „Itinerusumik oqaatigis­sagaan­ni inuunerup siuner­taa inut­tut ul­luin­nar­ni inuunitsin­ni nas­saas­saavoq.“ Taas­suma isumaa naaper­tus­sagaan­ni inuit er­niusar­nerat, inuuniarlutik sorsut­tar­nerat toqusar­neral­lu ingerlajuas­saaq. Eq­qarsaat taman­na neriuutis­saqar­nar­pal­laan­ngilaq. Ilumul­li taamaap­pa?

⁹ Elie Wiesel, sorsun­nersuarmi kingul­lermi nazistit toqutas­sanut inis­siarsuinit aniguisimasoq, ima oqarsimavoq: „’Sooq inuuvugut?’ Apeq­qut taman­na inuup isum­merfigisin­naasaasa pingaar­nersaraat. . . . Up­peraara inuuneq siuner­taqar­toq, naak asuliin­naq toqoraanersuaq takusimagaluarlugu.“ Inuunerul­li siuner­taanik apeq­qut akisin­naasiman­ngilaa.

10, 11. (a) Inuup akis­sutis­sanik ilisimasaqan­ngin­nera pil­lugu aaq­qis­suisoq qanoq oqaaseqarsimava? (b) Pin­ngoriar­tuaarsimaneraasut isumaat sooq naam­maginan­ngila?

¹⁰ Aaq­qis­suisoq Vermont Royster ima al­las­simavoq: „Inuup nam­mineq . . . silarsuarmi avataaniit­tunilu inis­sisimanera qimerlooraan­ni, aal­lar­tin­nitsin­niil­li nikingaarsiman­ngilagut. Kik­kuunitsin­nik, sooq piunitsin­nik sumun­nar­nitsin­nil­lu apeq­qutit suli akis­sutis­sarsisiman­ngilavut.“

¹¹ Pin­ngoriar­tuaarsimaneraanermik tapersersuisoq Stephen Jay Gould ima oqarsimavoq: „Im­maqa siuner­tamik itinerusumik maqaasisaqaraluar­pugut — soqan­ngilarli.“ Taas­sumatum­mi pin­ngoriar­tuaarsimaneraanermik tapersersuisumut inuuneq tas­saan­naavoq akiuun­neq sapin­ngin­ner­paat kisimik aniguisarfiat, toqulu suut tamarmik naggataat. Aam­ma isuma taman­na neriuum­mik nas­saas­saqarfiun­ngilaq. Ima apereq­qis­sin­naavugut: Ilumut taamaap­pa?

12, 13. Up­perisarsior­nik­kut siut­tut qanoq isumaqar­pat, isumaal­lu silamiut paasisimasalit­taasa isumaan­nit naam­magisimaar­nar­nerua?

¹² Up­perisarsior­nik­kut siut­tut ilar­pas­sui oqar­tar­put inuunerup siuner­taa tas­saasoq inut­tut ajun­ngitsuunis­saq, taamaat­tum­migooq toqugunik tar­ningi qilam­mut pis­sam­mata, tas­sanilugooq naas­saan­ngitsus­samut inuus­sal­lutik. Ajor­tun­ngooq an­niarfiup ikualanerani naas­saan­ngitsumik an­niar­titaas­sap­put. Paasin­nit­taaserli taman­na naaper­tus­sagaan­ni taman­na ilutigalugu inuit naam­magin­nan­ngitsumik piunerat nunarsuarmi taamatut ingerlajuaan­nas­saaq. Guutil­li inuit qilam­mi in­ngilisut inuuler­nis­saat siuner­tariguniuk sooq ingerlaan­naq in­ngilin­ngor­tiin­narsimanian­ngilai?

¹³ Al­laat palasit apeq­qutit tamak­ku nas­suiaruminaatsip­paat. Dr. theol. W. R. Inge, St. Paulip Oqaluf­fis­saarsuani Londonimiit­tumi provstiunerusimasoq,  ima oqarsimavoq: „Inuunerup siuner­taa ujarlugu inuunera tamaat ilungersorsimavunga. Apeq­qutit pingasut tun­ngaviusutut isigiuaan­narsimasama mak­ku akis­sutis­saan­nik ujaasisimavunga: Naas­saan­ngis­sutsip nalunar­tua, inuup isumaata siunersis­saan­ngis­susia ajus­sutsimil­lu ajor­nar­torsiut. Iluatsitsinangali. Arlaan­naal­luun­niit nas­suiaatis­sarsisiman­ngilara.“

Inernera

14, 15. Isum­mat im­min­nut akerleriit­tut kingunerisaan­nik inup­pas­suit qanoq qisuariar­tar­pat?

¹⁴ Angutit ilin­niagar­tuut up­perisarsior­nik­kul­lu siut­tut inuunerup siuner­taa pil­lugu taama isumaqatigiin­ngitsiginerat qanoq kinguneqarsimava? Angutitut utoq­qasaatut imatut akisutut inup­pas­suit qisuariar­tar­put: „Sooq piunera inuunerma an­nersaani isumaliutigaara. Kiisa maan­nak­kut inuuneq siuner­taqar­nersoq siuner­taqan­ngin­nersorluun­niit soqutigerujus­suarun­naar­para.“

¹⁵ Silarsuarmi up­perisarsior­nerit iluan­ni isum­mat as­sigiin­ngitsut qanoq amerlatigineran­nik malugin­nit­tut ilaat ikin­ngitsut isum­mer­tar­put suna up­perigaluaraan­ni soqutaan­ngitsoq. Isumaqar­put up­perisarsior­neq tas­saagin­nar­toq isumak­kut eq­qis­sial­laataalaarsin­naasoq tup­pal­lersaataalaarsin­naasorlu, inuunermi ajor­nar­torsiutinik oqilisitsilaarsin­naasoq. Ilaat al­lat isumaqar­put up­perisarsior­nerit suul­luun­niit up­perisapalaagin­naasut. Oqar­tar­put ukiuni hundredelip­pas­suar­ni up­perisarsior­nik­kut isumaliutersor­nerit inuunerup sumik siuner­taqar­neranik paasisitsisiman­ngitsut imaluun­niit inuuniar­nermik pitsaanerulersitsisiman­ngitsut. Aam­mami oqalut­tuarisaanerup ersersip­paa silarsuarmi matumani up­perisarsior­nerit siumukar­nis­samut kigaalaqutaasimasut aam­malu uumis­suinermut sorsun­ner­nul­lu pis­sutaasarsimal­lutik.

16. Inuunerup siuner­taanik paasin­nin­nis­saq qanoq pingaar­tigaa?

¹⁶ Taamaam­mat inuunerup sumik siuner­taqar­neranik paasiniaas­sal­luni pis­sutis­saqar­pa? Psykologi Viktor Frankl ima akivoq: „Inuup siuner­tamik ujaasinera inuunermini nakuus­sutaasa pingaar­ner­paar­taraat. . . . Sapiiserlunga oqas­saanga pis­sutsini al­laat ajor­ner­paani aniguinis­samut ikiuum­mik silarsuarmi matumani al­lamik taama pitsaatigisoqan­ngitsoq inuunerup siuner­taanik ilisimasaqar­nermin­ngar­nit.“

17. Maan­nak­kut qanoq aperisariaqar­pugut?

¹⁷ Filosof­fit up­perisarsior­nik­kul­lu siut­tut akis­sutis­sarsisin­naan­ngim­matigut taava inuunerup siuner­taa pil­lugu sumi naam­maginar­tumik akis­sutis­sarsisin­naas­saagut? Ilisimas­sum­mik qutsin­nerusumik tamatumin­nga paasis­sutis­siisin­naasoqar­pa?

[Atuaqqissaarnermi apeqqutit]

[Qupp. 4-mi assiliartaq]

„Ukiut tamaasa or­pip­pas­suaqarfiit ataatsimut [Tuluit Nunaat­tut] tamarmisut atsigisut aseror­neqar­tar­put.“

[Qupp. 5-mi assiliartaq]

„Sooq piunera inuunerma an­nersaani isumaliutigaara.“