A B D E F H I J K L M N O P S T U W Y Z

A

• Akaya.

  Mu Mikanda ya Ngeleku, Akaya kyexile kibatu kya tokalele ku Loma, ku mbandu ya lwiji ya Ngeléxya; o mbanza yé yexile Kolindu. O mbanza ya Akaya yalungile we ni jimbandu joso ja Peloponezu ni mbandu yakaxi ya Ngeléxya.—Ik 18:12.

• Akayedi a Helode.

  A ejiya we kala ji helodiyanu. Kibuka kya athu kyexile mu zokela o mwiji wa Helode mu maka alungu ni jinguvulu, kyoso ene kyexile mu tumina mu Utuminu wa akwa Loma. Sayi Jisadusewu nange abhangele we mbandu mu kibuka kiki. O akayedi a Helode adibundu ni Jifalizewu phala kuzukutisa Jezú.—Mál 3:6.

• Akwa Epikulu.

  Akayedi a ndongixi mukwa Ngelexya amwixana Epikulu (341-270 A.K.K.). Ene exile mu longa kwila, o kima kyabetakota ku mwenyu o kubhanga jivondadi jetu.—Ik 17:18.

• Akwa Helode.

  —Tala o kizwelu AKAYEDI A HELODE.

• Akwa Kaladeya.

  Athu atungile mu jimbandu ja ngiji ya Tigre ni Ewufalate. Mu ukulu o mbanza ya Ule, yene yexile o mbanza ya betelekota mu ixi ya akwa Kaladeya, o mbanza mwatungile Mbalahamu.—Ik 7:4.

• Akwa Samadiya.

  Kya dyanga o dijina didi dya tokalele ku akwa Izalayele abhangele mbandu ku dikwinyi dya miji yexile ku mbandu ya thunda. Maji kyoso o akwa Asídya kya tambula o mbanza ya Samadiya ku muvu wa 740 A.K.K., o kizwelu kiki kya tokalele we ku asonyi ayile mutunga mu mbanza yiyi. Mu izuwa ya Jezú o athu kexile dingi ni kathombo ka lungu ni mbanza yiyi. Maji o dijina didi dyexile mu lombolola o athu atokalele ku kibuka kya ngeleja yakexile mu jimbandu ja mabanza ya Xikeme ni Samadiya. Ene exile mu zokela ijila ni ilongesu ki ya difwile ni ya jingeleja ja Jijudé.—Nz 8:48.

• Akwatekexi a tufunga.

  O kizwelu diyakonos mu dimi dya Ngeleku, ene mu kilungulula “mukunji” mba “mukwatekexi.” O kizwelu “mukwatekexi wa tufunga” kyalungu ni muthu usidivila kala mukwatekexi wa kibuka kya tufunga mu kilunga. Muthu phala kusidivila kala mukwatekexi wa tufunga watokala kukumbidila o itumu yala mu Bibidya.—1Ti 3:8-10, 12.

• Alabasa.

  Dijina dya tu ngalafa twofele twa máji adizumba, twobhange ni ditadi dyosange mu Alabastron, ku ixi ya Ijitu. O tu ngalafa tutu twa xowetele kuthandu, exile mu futa kyambote o mbandu yiyi phala o máji a mazumba ka dibote. O ditadi adiluku we o dijina dyenyidi.—Mál 14:3.

• Álafa ni Omeka.

  O Álafa yene o kisoneku kyadyanga mu alfabetu ya dimi dya Ngeleku, Omeka yene o kisoneku kyasukina. Mu divulu dya Dijingunwinu a itumbula muveji jitatu kala majina a ujitu a Nzambi. Mu jivelusu jiji, o izwelu yiyi ilombolola “wa dyanga ni wa sukina” ni “dimatekenu ni disukilu.”—Dij 1:8; 21:6; 22:13.

• Álaka ya kikutu.

  Kitutu kyobhange ni mabaya amuxi wa akasya, kyo umbe ni ulu. O álaka yakexile mu kala mu Kididi Kikôla Kinene kya balaka, mu kubhita thembu a itula we mu Kididi Kikôla Kinene kya tembulu ya tungile Solomá. O álaka yexile ni tamba ya ulu, mwakexile jixelube jiyadi adibhana o pholo. O kima kyabeta kota kyakexile mu álaka, o mabaya ayadi mwasonekene o Kwinyi dya Ijila.—Mate 31:26; 1Ji 6:19; Jih 9:4.

•  Alamayiku.

  Dimi dya tundu ku mwiji wa Seme, dyadifu ni Hebalayiku, akexile mu disoneka mu ukexilu umoxi wa kusoneka o Hebalayiku. O akwa Alamewu, ene exile mu zwela dingi o dimi didi, maji mu utuminu wa akwa Asídya ni mu utuminu wa akwa Babilonya, o athu exile mu zwela dingi o dimi didi phala kubhanga wenji ni kudizwelesa mu kizuwa ni kizuwa. Mu Utuminu wa akwa Pelesa o athu exile we mu zwela o dimi didi. (Ej 4:7) Sayi jimbandu mu madivulu a Ejidala, Jelemiya, ni a Daniyele, ajisoneka mu dimi dya Alamayiku. Sayi izwelu mu dimi dya Alamayiku a itumbula mu Mikanda ya Ngeleku.—Ej 4:8–6:18; 7:12-26; Je 10:11; Da 2:4b–7:28; Mál 14:36; Ik 9:36.

• Alangidi a Nguvulu.

  Kibuka kya masoladi akwa Loma, kyosokejeke phala kulangidila o nguvulu. O alangidi yá exile ni kutena kwa dikota phala kukwatekesa nguvulu, mba ku katula ku ungana nguvulu yoso-yoso.—Fi 1:13.

• Aleyopagu.

  Mulundu wa dikota mu mbanza ya Atena, ku mbandu ya tunda ya Acropole. Yexile we o dijina dya inzo ya kufundisa ya mbanza yenyóyo. Phawulu amwambatele ku Aleyopagu ku akwa Estoicos ni Jipikulewu phala kujimbulula o kixikanu kyê.—Ik 17:19.

• Alukanju.

  O kizwelu kiki kilombolola “kota dya jianju.” O izwelu ya dyanga ilombolola “wakatunda” mba “wabetakota.” Kuma mu Bibidya o kizwelu kiki akitumbula ku muthu umoxi ngó, kiki kilombolola kwila kwala ngó alukanju imoxi. O Bibidya ilondekesa kwila o alukanju mwenyú mwene Mingedi.—Da 12:1; Ju 9; Dij 12:7.

• Alumajedone.

  O kizwelu kiki kyatundu mu Hebalayiku Har Meghiddohnʹ, kilombolola “Mulundu wa Mejidu.” O kizwelu kiki kyalungu ni “ita ya kizuwa kya dikota kya Nzambi Muteni wa Yoso,” kyoso “o jisobha ja ngongo” kyanda dibhongolola phala kulwa ita ni Jihova. (Dij 16:14, 16; 19:11-21)—Tala we o kizwelu HADI YADIKOTA.

• Amen.

  O kizwelu kiki kilombolola “kyene” mba “kyene mwene.” O kizwelu kiki kyatundu mu kizwelu aman, mu dimi dya Hebalayiku, kilombolola “kukala fiyele.” Akexile mu zwela “Amen” phala kuxikina o kima kya loka muthu, akexile we mu kitumbula phala kuxikina o ima yazwela mu musambu, mba mu kima kya zwela muthu. Mu divulu dya Dijingunwinu o kizwelu “Amen” dijina dya ujitu dyatokala kwa Jezú.—Mate 27:26; 1Mal 16:36; Lo 1:25; Dij 3:14.

• Asélgeia.

  —Tala we o kizwelu UHABU.

• Athu kexile Jijudé.

  Athu axikina o milongi ya Jijudé. Mu Mikanda Ikôla kilombolola muthu waxikina o ijila ya Jijudé. O mayala phala kukituka Jijudé abhingile ku asaya.—Mat 23:15; Ik 13:43.

• Atwameni a mbanza.

  Mu jimbanza ja tokalele ku ixi ya Loma o atwameni a mbanza exile madimixi a jinguvulu. Ene exile ni ikalakalu ya kulanga o mbanza ku isweya, kulanga o kitadi kya mbanza, kufundisa yó a bhukumukina o itumu, ni kutumina kukaxtikala yó ata ituxi.—Ik 16:20.

• Azya.

  Mu Mikanda ya Ngeleku, Azya dijina dya mbanza ya tokalele ku ixi ya Loma. Sayi mbandu ya ixi ya Turkiya ya tokalele we ku kibatu kiki, katé mwene ni ikôlo ya mukwa yakexile ku ndundu ya musanza wa kalunga, kala o ikôlo ya Samu ni Pátamu. O mbanza ya Azya yexile Efezu.—Ik 20:16; Dij 1:4.

B

• Bahale.

  Nzambi ya akwa Kanana. Exile mu mona kala o ngana ya dyulu, wexile mubhana o mvula ni ku kudisa o idima. O kizwelu “Bahale” akexile we mu kitumbula phala kulombolola o jinzambi ja mukwa ki jexile ni valolo yavulu. Mu dimi dya Hebalayiku o kizwelu kiki kilombolola “muthu Wavu kima” mba “Ngana.”—1Ji 18:21; Lo 11:4.

•  Belezebú.

  Dijina dya tokala kwa Satanaji, o kilamba mba nguvulu ya madimonyo. Nange dijina dyolungulele dya Bahale-zebube, o Bahale akexile mu mu bheza ku akwa Fidixa ku Ekolone.—2Ji 1:3; Mat 12:24.

D

• Dalákama.

  Mu Mikanda ya Ngeleku, dilombolola dibele dya phalata dya akwa Ngelexya. Dyakexile mu pezala 3.4 ya jigrama.—Mat 17:24.

• Dekapolo.

  Jimbanza jexile mu ixi ya Ngelexya. Dekapolo kifwa dikwinyi dya jimbanza (kizwelu kya tundu mu dimi dya Ngeleku. O kizwelu deka, kilombolola “dikwinyi,” o kizwelu polis, kilombolola “mbanza”). O mbandu ku tundila o dikumbi tundé ku Kalunga ka Ngalileya ndu ku Ngiji ya Njolodá, exile mu ixana we Dekapolo. Kwenyóko kwene kwexile jimbanza javulu ja Dekapolo. Jexile jimbanza ja kubhanga mawenji ni ja kwijiya o ijila ya akwa Ngelexya. Jezú wabhitile mu jimbandu jenyojo, maji seku kima mu Bibidya kilondekesa kwila Jezú wakundile o jimbanza jiji.—Mat 4:25; Mál 5:20.

• Denádyu.

  Kitadi kya phalata, kyexile mu pezala 3.85 ya jigrama. Ku mbandu imoxi ya dibele kwexile o pholo ya Sézalu. O akalakadi exile mu afuta denádyu dimoxi ku kizuwa. O denádyu o kitadi kyexile mu bhana o Jijudé ku akwa Loma phala kufuta “o lubhaku kwa Sézalu.”—Mat 22:17; Lu 20:24.

• Dibaya.

  Falamenda ya ku kaxtikala nayu o athu. Sayi yá exile mu kuta ngó o inama ya yó atele kituxi, maji amukwá exile mu kuta we o maku ni xingu ya muthu. Kiki kyexile mu bhangesa o muthu kwivwa ndolo yavulu.—Je 20:2; Ik 16:24.

• Difukunukinu.

  Kuvutuka ku mwenyu. O kizwelu anastasis mu dimi dya Ngeleku kilombolola “kubalumuka mba kwimana.” O Bibidya itumbula divwa dya difukunukinu, katé mwene ni difukunukinu dya Jezú dya bhange Jihova Nzambi. Elija, Elizewu, Phetele, Phawulu ni Jezú a fukununa athu, maji a kibhange ni kutena kwa Nzambi. O vondadi ya Nzambi, o kufukununa mu ixi o athu “a yuka ni athu abhukumuka.” (Ik 24:15) O Bibidya izwela yalungu ni “difukunukinu dya dyanga,” mba difukunukinu “dyeji dyanga o kubhita.” Didi o difukunukinu dya jiphange ja Jezú a undu ni nzumbi ikôla.—Fi 3:11; Dij 20:5, 6; Nz 5:28, 29; 11:25.

• Dijimu.

  O mbandu ya kakwinyi a ibhana kala sata. O akwa jingeleja ene abhana dingi o dijimu. (Mal 3:10; Mate 26:12; Mat 23:23; Jih 7:5) Mu Kijila kya Mozé, mivu yoso o athu atokalele kubhana o mbandu ya kakwinyi ya idima, ya jingombe, ni ya jimbudi phala kudikila o mwenyu wa Jilevita. O Jilevita exile mu katula we mbandu ya kakwinyi ku ima yexile mu tambula phala kubhana ku akunji, o ana Alá. Kwexile we madijimu amukwá. Lelu, o Jikidistá ka bhingi dingi kubhana madijimu.

• Dikalu.

  Dikalu dyexile ni malola ayadi, exile mu disunga ku jikabalu. Exile mu kalakala nadyu dingi mu ita.—Ma 14:23; Af 4:13; Ik 8:28; Dij 9:9.

• Dikudi.

  Mu Ngeleku o kizwelu kiki, kilombolola diyala a mu katula o idyandu ya ujitu. O mayala yá exile mu asola phala kukala akalakadi ni akwatekexi a jisobha, mba alangidi a jimvwale ni a ahatu amukwa a sobha. O kizwelu kiki kilombolola we muthu amusolo phala kukalakala mu inzo ya sobha, sumbala ka mu katula o idyandu ya ujitu. O izwelu ‘dikudi mukonda dya Utuminu’ ilombolola muthu wasolo kuditumina o jihânji jê phala kubhanga dingi mu sidivisu ya Nzambi.—Mat 19:12; Est 2:15; Ik 8:27.

• Dikungu dyazongo.

  Kizwelu kya tundu mu dimi dya Ngeleku abyssos, kilombolola “dikungu dyazongo kinéne.” O kizwelu kiki akitumbula mu Mikanda ya Ngeleku phala kulombolola kaleya mba  kamukonde. O kizwelu kiki kilombolola we mbila, maji kyala we ni ilombolwelu ya mukwa.—Lu 8:31; Lo 10:7; Dij 20:3.

• Dilombe.

  O kizwelu kiki kilombolola “kudyongeka; kudibhongolola.” Maji mu jivelusu javulu o kizwelu kiki kilombolola o sabhalalu, mba kididi mwakexile mu dyongeka o Jijudé phala kutanga o Mikanda Ikôla, kutambula itendelesu, kuboka ni kusamba. Mu izuwa ya Jezú, kala mbanza mu ixi ya Izalayele mwakexile dilombe, mu jimbanza ja makota mwexile malombe avulu.—Lu 4:16; Ik 13:14, 15.

• Ditadi dya kuhuhila.

  Matadi ayadi a dibundu, asokela, exile mu huha nawu o idima mba masa phala akituke fuba mba fadinya. Mu ditadi dyexile bhoxi exile mutamu kifikidilu phala kukwata o ditadi dyexile kuthandu. Mukulu, mu ididi yavulu o ahatu exile mukalakala ni matadi a kuhuhila. O Kijila kya Mozé kyakexile mufidisa o muthu a mudi o dikongo kuxala ni ditadi dya kuhuhila, mba o ditadi dya dikota, dya mwiji, mukonda miji yoso yexile musanga o kudya bhukaxi ka ditadi dya kuhuhila. O matidi amakota a kuhuhila exile mwa nyungisa ku yama.—Mate 24:6; Mál 9:42.

• Ditangi dya kubhangela vinyu.

  Makungu ayadi exile mu kanda mu ditadi, dimoxi ku thandu, dya mukwa ku lwiji. O jiuva exile mu ji dyota-dyota mu ditangi dya dikota, anga o vinyu yexile mu zunzumukina ku dithangi dyofele. Mwene we mwexile mu bhangela o máji. O kizwelu kiki a kitumbula we phala kulombolola o kufundisa kwa Nzambi.—Dij 19:15.

• Dizubhilu dya mundu.

  O kithangana kyanda zubha o ibhangelu yoso ya mundu wa Satanaji. Kiki kibhita mu kithangana kya kutukuluka kwa Kidistu. Jezú wanda tuma o jianju jê kutungula o “athu ayuka bhukaxi ka athu ayibha” ni kubwikisa o athu ayibha. (Mat 13:40-42, 49) O maxibulu a Jezú a mesenene kwijiya o kithangana kyeji kwiza o “dizubhilu.” (Mat 24:3) Ande dya kuvutuka ku dyulu Jezú wa kanena ku maxibulu mê kwila, weji kala kumoxi ni ene kate mu kithangana kiki.—Mat 28:20.

• Dyabhu.

  Dijina dya tokala kwa Satanaji mu Mikanda ya Ngeleku. Dijina didi dilombolola “mukwa makutu mba mutatedi.” Satanaji a mu luku o dijina didi mukonda mwene o mutatedi wabetakota wa Jihova, wa mak’â mê, ni wa dijina Dyê dikôla.—Mat 4:1; Nz 8:44; Dij 12:9.

E

• Ewufalate.

  O ngiji yabetakota ni yalebha dingi ku mbandu ya lwiji ya kibatu kya Azya. Yene o ngiji ya lebha ya Mezopotamya. O ngiji yiyi adyanga ku itumbula mu divulu dya Dimatekenu 2:14. O ngiji yiyi a itumbula kumoxi ni jingiji jitatu ja mukwa ja Edene. (Di 31:21) Yene yakexile ku mbandu yatunda ya ixi ya Izalayele.—Di 15:18; Dij 9:14; 16:12.

F

• Falawó.

  Dijina dya ujitu dyexile mu tambula o jisobha ja Ijitu. O Bibidya itumbula ngó o majina a jifalawó jitanu, Sisake, Só, Tilaka, Neku ni Ofala. O jifalawó ja kamukwá kala yó exile mu tumina mu izuwa ya Mbalahamu, Mozé ni Zuze ka atumbula o majina mâ.—Ma 15:4; Lo 9:17.

• Felemendu.

  O felemendu yiyi ene mu ita ku fuba mba tiliku, ni ku ima ya kunwa, phala yene idibandekese. Ilombolola mbandu ya fuba ya dinane kya, mukonda dya felemendu. Mu Bibidya sayi bhabha, o felemendu ilombolola kituxi ni kubola. O kizwelu kiki akitumbula we phala kulombolola o kudibandekesa kwa kima ki dimwanga mu ididi yoso ki kimoneka ku mesu.—Ma 12:20; Mat 13:33; Ng 5:9.

• Fesa ya Jibalaka.

  A ixana we Fesa ya Jitenda mba Fesa ya kubhongolola. Exile mubhanga o fesa yiyi, mu izuwa ya 15-21 ya mbeji ya Etanim. O akwa Izalayele exile mu bhanga o fesa yiyi ku disukilu  dya muvu wa kubhongolola. Kyexile kithangana kya kusanguluka ni kusakidila Jihova mukonda dya mabesá exile mu tambula mu kithangana kiki kya kubhongolola o idima. Mu kithangana kya fesa yiyi, o akwa Izalayele exile mutunga mu jibalaka, phala kulembalala o kithangana kya tundu ku Ijitu. Kala kyexile mu bhita mu jifesa jitatu ja mukwa, o mayala oso akwa Izalayele atokalele we kuya mu Jeluzaleme phala kubhanga o fesa yiyi.—Ij 23:34; Ej 3:4; Nz 7:2.

• Fesa ya Jimbolo ja kambe Felemendu.

  Yexile o fesa ya dyanga ku jifesa jitatu jexile mu bhanga akwa Izalayele ku muvu. O fesa yiyi yexile mu mateka mu kizuwa kya 15 kya mbeji ya Nizá, mu kubhita o kizuwa kya Phasu. Mu ithangana yenyoyo akwa Izalayele atokalele kudya ngó jimbolo jakambele felemendu phala kulembalala kyoso kyatundu ku Ijitu.—Ma 23:15; Mál 14:1.

• Fesa ya Kuzelesa o Tembulu.

  Kizuwa ku muvu kya kulembalala o kithangana kya zelesa o tembulu kyoso kya ixidisa kwa Antíoku Epifânyu. O fesa yiyi yexile mubhanga dinake dya izuwa, yexile mu mateka mu kizuwa kya 25 ya mbeji ya Kijilewu.—Nz 10:22.

• Fôlo; Muthu wala ni ufôlo.

  Mu Utuminu wa akwa Loma, o muthu wexile ni “ufôlo” amuvwalele kya ni ujitu yú, mwene wexile ni ujitu wa kukala mukwa Loma. O muthu amubhana “ufôlo,” wexile yó watambula ufôlo ku ubhika. Kyoso mubhika kyexile mutambula ufôlo, mwene wexile ni ujitu wa kukala mukwa Loma, maji kexile ni ujitu wa kukala ni kutena kwa kutumina mu unguvulu. Se muthu ka mu bhanene o ufôlo wa kutunda mu ubhika, mwene ka fwamene kutambula o maujitu oso exile mu tambula o athu amukwa akwa Loma.—1Ko 7:22.

H

• Hades.

  Kizwelu mu dimi dya Ngeleku kyala ni dilombolwelu dimoxi ni kizwelu “Seol,” mu dimi dya Hebalayiku. A kilungulula “Mbila” (ni letala yadikota), phala kulombolola o kizwelu mwalunga.—Tala o kizwelu MBILA.

• Hadi yadikota.

  O kizwelu “hadi” mu dizwi dya Ngeleku kilombolola jiphaxi jijila mukonda dya ima ibhita. Jezú wambe kwila Jeluzaleme yeji bhita mu “hadi yadikota” kiluwa yabhitile. Mwene wazwela we yalungu ni hadi yadikota yeji kwiza ku athu oso mu ngongo, kyoso mwene kyeji ‘kwiza mu fuma yê.’ (Mat 24:21, 29-31) Phawulu wambe kwila Jihova wanda bheka o hadi yiyi kwa yó “kejiya Nzambi ni yó ka belesela o njimbu yambote” yalungu ni Jezú Kidistu. O divulu dya Dijingunwinu kibatulu 19 dilondekesa kwila Jezú mwene wala kupholo dya ifuxi ya masoladi a dyulu phala kulwa ni “kyama kya muxitu ni jisobha ja ngongo ni ifuxi yê.” (2Te 1:6-8; Dij 19:11-21) Maji “mundu wavulu” wanda bhuluka mu hadi yiyi yadikota. (Dij 7:9, 14)—Tala o kizwelu ALUMAJEDONE.

• Hebelewu.

  O Kizwelu kiki adyangele ku ki tumbula kwa Mbalamu (Mbalahamu), phala ku mu tungula bhukaxi ka azukami yê, o akwa Mamodi. Ku pholo dya kwenda o kizwelu kiki, akexile mu kitumbula phala kulombolola o mwiji wa Mbalahamu wejila bhukaxi ka mulawula wê Jakobo. Mu izuwa ya Jezú, o dimi dya Hebalayiku exile mu difungisa ni izwelu yavulu mu dimi dya Alamayiku. Jezú ni maxibulu mê exile mu zwela o dimi dya Hebalayiku.—Di 14:13; Ma 5:3; Ik 26:14.

• Helemeze.

  Dijina dya nzambi ya akwa Ngelexa, mon’â Nzewuji. O athu exile mu mona o Nzambi yiyi kala mukunji wa jinzambi jengi ni nzambi ibhana o uhete wa kuzwela. Kyenyiki-phe, kyoso Phawulu kyexile mu mbanza ya Listra, o athu atondala mu ku mwixana mu dijina dya Helemeze.—Ik 14:12.

• Helode.

  Dijina dya mwiji wa akwa Loma wexile mu tumina o Jijudé. Helode Yadikota,  wexile ni fuma mukonda dya kutungulula o tembulu mu Jeluzaleme ni kubhana o kitumu kya kujibha o twana twoso twa mala, mu kusota kujibha Jezú. (Mat 2:16; Lu 1:5) Helode Alakelawu ni Andipa, o ana a Helode ya Dikota a asolele phala kutumina jimbanza ja ixi yexile mu tumina tata yâ. (Mat 2:22) Andipa wexile nguvulu ya mbanza imoxi, mwene amwijidile dingi kala “sobha.” Mwene watumina mu mivu itatu ni kaxaxi ya ukunji wa Kidistu, yu wasuluka ni kutumina katé mu kithangana kya izulukutu i tu sanga mu divulu dya Ikalakalu kibatulu 12. (Mál 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Ik 4:27; 13:1.) Mu kusuluka, Helode Ngilipa ya dyanga, o mulawula wa Helode Yadikota amujibha ku anju ya Nzambi. Mwene watumina ngó ithangana yofele. (Ik 12:1-6, 18-23) O mon’ê Helode Ngilipa ya kayadi, watambula o ungana, yu watumina katé kyoso o Jijudé kya lungulukila akwa Loma.—Ik 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Hisopo.

  Muxi wala ni máfwe ni jithangu jofele, exile mu kalakala nawu phala kuzunzumuna manyinga mba menya, mu ithangana ya kudizelesa. Nange wexile o muxi wa manjerona (Origanum maru; Origanum syriacum). O hisopo yo tumbule mu divulu dya Nzwá 19:29, nange yexile manjerona yokute ku luthangu lwa sorgo (Sorghum vulgare), kuma o luthangu lulu lwa lebhele, lwa fwamene phala kubhixidisa o xiponja jezalele ni vindangele mu dikanu dya Jezú.—Jih 9:19.

I

• Ibhyate.

  Tu ixete mba tumbandu tutunda ku jimbundu ja idima mu kithangana kya kubhyata. Mu Bibidya o ibhyate a itumbula phala kulombolola ima yabolo mba sé valolo.—Jis 1:4; Mat 3:12.

• Ikutu Ikôla.

  Ikutu ibhanga mbandu mu vondadi ya Nzambi, ikala mu kaswekela katé o kithangana kya Nzambi ku ijidisa kwa yó a solo mwene.—Mál 4:11; Ko 1:26.

• Ilidiku.

  Mbanza yatokalele ku ixi ya Loma yala mu mbandu kutundila o dikumbi ya ixi ya Ngelexya. Ki twejiya se Phawulu waboko mu mbanza yenyiyi, maji mu ukunji wê mwene wabhixila katé mu jimbandu jenyojo.—Lo 15:19.

• Inzo ya kufundisa; Kyônge.

  Inzo yadikota ya kufundisa ya Jijudé, yakexile mu Jeluzaleme. Mu izuwa ya Jezú, makwinyi a sambwadi a athu atokalele mu kyônge kiki, kala o mukunji wabetakota, ni yó kexile mu kalakala dingi kala akunji a betakota, athu a tokalele ku miji ya akunji a betakota, tufunga, atwameni a miji ni jimesene ja kulonga o Kijila.—Mál 15:1; Ik 5:34; 23:1, 6.

• Iteka; Ubhezelu wa iteka.

  Kiteka fikula ya kima kimoneka ku mesu mba kima ki kimoneka ku mesu, atena kukibheza. Ubhezelu wa iteka ulombolola kuxila kyavulu kima, kuzola, mba kubheza kiteka kyoso kyoso.—Jis 115:4; Ik 17:16; 1Ko 10:14.

• Izalayele.

  Dijina dyabhana Nzambi kwa Jakobo. Mu kubhita thembu, o mbutu yê yoso exile mwa exana mu dijina didi. O mwiji wa kwinyi ni kiyadi kya ana a Jakobo, exile mwa exana an’â Izalayele, inzo ya Izalayele, kifuxi kya Izalayele, mayala a Izalayele mba akwa Izalayele. O dikwinyi dya miji ku mbandu ya thunda adisandwile ku utuminu wa Judá ku mbandu ya lwiji, exile mwa exana we mu dijina dya Izalayele. Mu kubhita thembu, o dijina didi adixana we ku Jikidistá a undu, o “Izalayele ya Nzambi.”—Ng 6:16; Di 32:28; Ik 4:10; Lo 9:6.

• Izuwa isukidilaku.

  O kizwelu kiki ni kizwelu ‘disukilu dya izuwa isukidilaku’ a kitumbula phala kulombolola o kithangana kyeji dikumbidila kima kyo kanene. (Ize 38:16; Da 10:14; Ik 2:17) Kabasa o kikanenu kyobhange, kitena kukala kithangana kyofele mba kithangana kyavulu. O Bibidya itumbula o kizwelu kiki  phala kulombolola o “izuwa isukidilaku” ya mundu yú, mu kithangana kya kutukuluka kwa Jezú.—2Ti 3:1; Tiy 5:3; 2Ph 3:3.

• Izwatu ya jisaku.

  Yexile izwatu yakolo phala kubhanga jisaku ni kutamu o idima. O izwatu yiyi akexile mu ibhanga ni kibha kya hombo, yexile ya kolo ya xiketela. Kyoso o athu kyexile ni thambi exile muta o izwatu yiyi.—Di 37:34; Lu 10:13.

J

• Jakobo.

  Mona a Izake ni Bebeka. Kupholo dya kwenda Nzambi wa mubhana o dijina dya Izalayele, mwene wa kituka o mutwameni wa kifuxi kya akwa Izalayele (akexile mwa exana akwa Izalayele ni Jijudé). Jakobo mwene wexile o tata ya kwinyi ni kiyadi kya ana. Ene kumoxi ni mbutu yâ exile o kifuxi kya 12 kya miji kya Izalayele. O kifuxi kya akwa Izalayele asuluka ni kwa exana mu dijina dya Jakobo.—Di 32:28; Mat 22:32.

• Jianju.

  O kizwelu malakh, mu dimi dya Hebalayiku ni kizwelu aggelos mu dimi dya Ngeleku kilombolola “mukunji.” Maji kyoso kya itumbula phala kulombolola o akunji a Nzambi ku dyulu, a ilungulula mu kizwelu “anju.” (Di 16:7; 32:3; Tiy 2:25; Dij 22:8) O jianju a jibhange kwa Nzambi, ande dya kubhanga o athu, jene jala ni kutena kwavulu. Mu Bibidya a jixana we ‘kwinyi dya midi akôla,’ “an’â Nzambi,” ni “jithethémbwa ja kimene.” (Mate 33:2; Job 1:6; 38:7; Ju 14) O jianju ka jibhange ni kutena kwa kudivwalula, maji a jibhange mu imoxi imoxi. Kwene hama ya mazunda ya jianju ndenge. (Da 7:10) O Bibidya yamba kwila, kala anju yala ni dijina dyê ni ukexilu ki udifu. Ni kulenduka kwoso ene adituna kwa bheza. Jianju javulu ka xikina kutumbula o majina mâ. (Di 32:29; Lu 1:26; Dij 22:8, 9) Ene ala mu ibuka ibuka, atambula ikalakalu yavulu. Mu kifika, asidivila bhu kyandu kya Jihova, a atumikisa kala akunji, asidivila kala akunji akwatekesa o jiselevende ja Jihova mu ixi, akumbidila o vondadi ya Nzambi, akwatekesa o kikalakalu kya kuboka o njimbu yambote. (2Ji 19:35; Jis 34:7; Mat 4:11; Lu 1:30, 31; Dij 5:11; 14:6) Ku hádya ene anda kwatekesa Jezú phala kubhânga mu ita ya Alumajedone.—Dij 19:14, 15.

• Jifalizewu.

  Kibuka kya ngeleja ya Jijudé kyexile ni fuma yavulu mu hama ya dyanga, K.K. Ene ka tokalele ku mwiji wa akunji, maji exile mu kayela o Ijila katé mwene mu ima yofele. (Mat 23:23) O jifalizewu kexile mu xikina ku a funyisa ku ijila ya akwa Ngelexya. Kuma ene adilongele kyavulu o kitumu ni ijila yâ, exile ni ungana wa kutumina o mundu. (Mat 23:2-6) Sayi jifalizewu abhangele mbandu ku Inzo ya Kufundisa. Ene azoko ni Jezú muveji javulu, mukonda dya maka alungu ni kubhaka o kizuwa kya Sábhalu, ku kayela o ijila yâ, kudibunda ni akwa ituxi, ni akwa kukobhalala o lubhaku. Amoxi mudyâ akituka Jikidistá, kala Sawulu dya Talusu.—Mat 9:11; 12:14; Mál 7:5; Lu 6:2; Ik 26:5.

• Jihova.

  O Bibidya Tradução do Novo Mundo da Bíblia Sagrada, itumbula o dijina “Jihova” mu 237 a jiveji mu Mikanda ya Ngeleku. Phala kusoneka o dijina dya Nzambi o alunguludi axinganeka o jipondo ja kayela:

  1. O jikopya ja Mikanda ya Hebalayiku mu izuwa ya Jezú ni ya jipoxolo jê, jakexile mu longa naju o athu, jakexile ni Tetragrama (kifwa o dijina adisoneka ni jiletala jiwana mu dimi dya Hebalayiku יהוה).

  2. Mu izuwa ya Jezú ni ya jipoxolo jê, kyoso kyexile mu lungulula o Mikanda ya Hebalayiku mu dimi dya Ngeleku, o Tetragrama yakexile we mu moneka.

  3. O Mikanda ya Ngeleku ilondekesa kwila, Jezú watumbula o dijina dya Nzambi yú wa longo wé o dijina didi ku akwâ.—Nzwá 17:6, 11, 12, 26.

  4. Kuma o Mikanda ya Ngeleku a ibandekesa mu Mikanda ya Hebalayiku  bhukaxi ka nzumbi ikôla, ki ki fwamene o dijina dya Jihova kukamba kumoneka mu mikanda yiyi.

  5. Mu Mikanda ya Ngeleku o dijina dya Nzambi, ka disoneka dya tenena, adibutisa.—Dijingunwinu 19:1, 3, 4, 6.

  6. O Mikanda yokulu ya Jijudé ilondekesa kwila, o Jikidistá Jijudé exile mu tumbula o dijina dya Nzambi mu mikanda yâ.

  7. Sayi athu akwa kutokwesa o Bibidya, ejiya kwila nange o dijina dya Nzambi dyala mu Mikanda ya Hebalayiku, dyexile we mu moneka mu jivelusu ja Mikanda ya Ngeleku.

  8. Sayi alunguludi afuma, mu kulungulula o Bibidya ene asoneka o dijina dya Nzambi mu Mikanda ya Ngeleku.

  Sé phata, sayi ima yavulu ilondekesa kwila o dijina dya Nzambi, Jihova atokala mwene kudisoneka mu Mikanda ya Ngeleku. Kiki kyene kyabhange o alunguludi a Tradução do Novo Mundo. Ene axila kyavulu o dijina dya Nzambi kyenyiki ka xikina kusweka o dijina didi dimoneka mu mikanda yokulu.—Dijingunwinu 22:18, 19.

• Jimbolo ja sata.

  Kwinyi ni kiyadi kya jimbolo exile mu jisokejeka mu mbandu jiyadi, samanu mbandu imoxi, samanu mu mbandu ya mukwa mu Kididi Kikôla kya balaka ni kya tembulu. Exile mu jixana we ‘jimbolo ja minôno,’ mba “jimbolo ja sata.” Mu Jisabhalu joso o jimbolo jiji exile mu ji bhinganesa ni jimbolo ja ubhe, phala ku jisatela kwa Nzambi. O akunji ene ngó exile mudya o jimbolo jexile mu katula mu Kididi Kikôla.—2Mal 2:4; Ma 25:30; Ij 24:5-9; Mat 12:4; Jih 9:2.

• Jimesene ja kulonga o Kijila.

  Athu exile mu soneka o Mikanda ya Hebalayiku. Mu izuwa ya Jezú, o kizwelu kiki exile mu kitumbula phala kulombolola o kibuka kya mayala a dilongele o Kijila kya Mozé. Ene a zukutisile Jezú.—Ej 7:6; Mál 12:38, 39; 14:1.

• Jingela ja kalatódyu.

  O jingela jiji jakexile mukala mu jihota ja kalatódyu.—Ij 8:15; 1Ji 2:28; Dij 9:13.

• Jisabhu.

  Izwelu ya unjimu mba misoso ilonga madisá mba kima kya kidi mu izwelu yofele. Mu Bibidya, o jisabhu jitena kukala mu ukexilu wa kifika. Sayi jixi o jisabhu ja kituka izwelu phala kuxongwena muthu mba kusebhulula.—Nd 12:9; 2Ph 2:22.

• Jisadusewu.

  Kibuka kya ngeleja ya Jijudé, kya yó exile jimvwama ni athu afuma ni akunji akexile ni ungana mu ikalakalu ya tembulu. Ene exile mu dituna o ijila ni ilongesu ya Jifalizewu. Ene we ka xikinine kwila kwene difukunukinu ni jianju. Ene a zoko ni Jezú.—Mat 16:1; Ik 23:8.

• Jisálamu.

  Mimbu ya kuximana Nzambi. Sayi ithangana o jisálamu exile mu ji imba ni jingoma, akexile we mu kwimba o jisálamu mu kubheza Jihova Nzambi mu Jeluzaleme.—Lu 20:42; Ik 13:33; Tiy 5:13.

• Jisata ja kukatula o ituxi.

  Jisata ja kexile mu bhakula mukonda dya ituxi ka ibhange mu lwelu, maji a ibhange mukonda dya ukexilu wa ituxi wa athu. Akexile mu satela yama yavulu, kala o ngombe ni pomba, kala kya sokele o ima yakexile nayu o muthu a mu muloloka o ituxi.—Ij 4:27, 29; Jih 10:8.

• Jisata ja kwoha.

  Sata ya kyama akexile mu yoha kuthandu a kalatódyu ni ku ibhakula yene yoso kwa Nzambi. O athu exile mu bhana o jisata jiji kexile muxala ni mbandu ya sata (ngombe, kambudi, hombo, dyembe mba pomba).—Ma 29:18; Ij 6:9; Mál 12:33; Jih 10:6.

• Jisólote.

  Tumatadi mba tumbandu twa mabaya twexile mu kalakala natu phala kubatula maka. Exile mu tutula mu jimbandu ja izwatu mba kukitutu anga a tu nyukwisa. Koso keji bwa mba keji katula kene kosole. Ande dya kubhanga kiki ene exile mubhanga musambu.—Mat 27:35; Ik 1:26.

•  Jistoyiku.

  Kibuka kya jindongixi akwa Ngelexa. Ene axikinine kwila phala muthu kuzediwa watokalele kukala njimu ni kukatula mbote ku ima ya mu kondoloka. Ene axikinine we kwila o njimu yó kene muswa o ndolo mba o kusanguluka.—Ik 17:18.

• Jixelube.

  Jianju ja katunda jala ni maujitu akatunda. Jene ki jidifu ni jiselafí.—Di 3:24; Ma 25:20; Iz 37:16; Jih 9:5.

• Judá.

  O mona wa kawana wa Jakobo ni muhatu wê Liya. Ande dya kufwa, Jakobo wa kanena kwila ku mwiji wa Judá kweji kwiza sobha ya katunda, yeji nangenena. Kyoso kyexile mu ixi Jezú watokalele ku mwiji wa Judá. O dijina didi adixana we ku mwiji wa Judá, mu kubhita thembu akexile mu dixana we ku utuminu wa Judá.—Di 29:35; 49:10; Jih 7:14.

• Judé.

  Kizwelu kiki akitumbula kwa yó atokala ku mwiji wa Judá, kyoso kyabhu o utuminu wa dikwinyi dya ifuxi ya Izalayele. (2Ji 16:6) Kyoso akwa Izalayele kyatundu mu ixi ya Babilonya anga avutuka mu ixi yâ, athu avulu akwa Izalayele exile mu a exana Jijudé. (Ej 4:12) Mivu kupholo exile mu tumbula o dijina didi phala kutungula akwa Izalayele ku ifuxi ya mukwâ. (Est 3:6) O poxolo Phawulu watumbula o dijina didi phala kulondekesa kwila mu kilunga kya Jikidistá, o ixi mwavwalela o muthu ki kima kyala ni valolo yavulu.—Lo 2:28, 29; Ng 3:28.

K

• Kadya-phemba.

  Dijina dya tokala kwa Satanaji o Dyabhu, o nguma ya Nzambi, wazembe o itumu yê ya yuka.—Mat 6:13; 1Nz 5:19.

• Kafunga; Mwadyakime.

  Diyala dyakulu kyá. Mu Mikanda Ikôla o kizwelu kiki, akitumbula phala kulombolola muthu wala ni ungana mu sanzala mba mu ixi. Mu divulu dya Dijingunwinu, o kizwelu “tufunga” akitumbula we phala kulombolola o jianju ku dyulu. O kizwelu presbýteros mu dimi dya Ngeleku, a ki lungulula “kafunga” phala kulombolola yó exile kupholo mukwendesa o kilunga.—Ma 4:29; Ji 31:23; 1Ti 5:17; Dij 4:4.

• Kalatódyu.

  Kididi kyadileka kyo yudike ni mavu, matadi, jindobi ja matadi mba mabaya ni felu. Ku thandu a kalatódyu exile mu bhakula-ku jisata mba wasu wa mazumba phala o ubhezelu. Mu mbandu ya dyanga ya balaka ni ya tembulu, mwakexile “kalatódyu kofele ka ulu,” a kabhange ni mabaya, ko umbe ni ulu. Mwenyomo mwene mwexile mu satela o wasu wa dizumba. Mu kithádi mwakexile o “kalatódyu ka ngondo,” kalatódyu kadikota mwexile mubhakula o jisata ja kwoha.—Ma 39:38, 39; 1Ji 6:20; Mat 5:23, 24; Lu 1:11; Ik 17:23.

• Kibhakatu.

  Kizwatu kyakexile muta o masoladi phala kudifikidila mu ita, kyakexile ni kapasete, kivungatulu, phonda, kifikidilu kya inama ni ngubu.—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.

• Kibuka.

  Athu akayela ilongesu imoxi mba ya mutwameni, a sota kukayela o ijila yâ. O Jifalizewu ni Jisadusewu, atokalele ku ngeleja ya Jijudé, a exana we ibuka. O yó kexile Jikidistá exile mu kwixana we o Jikidistá kala “kibuka kya akwa Nazalé,” nange exile mu banza kwila ene atundile mu ngeleja ya Jijudé. Mu kubhita thembu, mu kilunga mwa moneka ibuka yavulu. O divulu dya Dijingunwinu dizwela yalungu ni “kibuka kya Nikolawu.”—Ik 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Dij 2:6; 2Ph 2:1.

• Kididi Kikôla.

  O kididi kya dyanga, kyadikota kya balaka mba kya tembulu, ki kyene kimoxi ni Kididi Kikôla Kinene. Mu Kididi Kikôla kya balaka mwexile o kandeya ka ulu, o kalatódyu ka ulu ka wasu wadizumba, o meza ya jimbolo ja sata, ni imbamba ya kamukwa ya ulu. Mu kididi Kikôla kya tembulu mwexile o kalatódyu ka ulu, o dikwinyi dya tundeya twa ulu, ni dikwinyi dya meza ya jimbolo ja sata.—Ma 26:33; Jih 9:2.

• Kididi Kikôla Kinene.

  Kididi kyakexile mu balaka ni mu tembulu, mwakexile o Alaka  ya Kikutu. Akexile we mu kixana kididi kyabetakota kukôla. Kala kyakexile mu longa o Kijila kya Mozé, o mukunji wa dikota mwene ngó watokalele kubokona mu Kididi Kikôla Kinene lumoxi ku muvu mu kizuwa kya kuloloka o ituxi.—Ma 26:33; Ij 16:2, 17; 1Ji 6:16; Jih 9:3.

• Kididi kya kubheza.

  Kididi kikôla phala o ubhezelu. Muveji javulu o kizwelu kiki kilombolola o kalatódyu mba o tembulu ya kexile mu Jeluzaleme. O kididi kya Nzambi ku dyulu a kixana we mu dijina didi.—Ma 25:8, 9; 2Ji 10:25; 1Mal 28:10; Dij 11:19.

• Kidimbu.

  Falamenda a ita ku kima phala kulondekesa kwila o kima kiki kya tokala ku muthu mba phala kulondekesa kwila o athu adibakanesa kima (ene mu ibhanga ni utuma). Mukulu o idimbu exile mu ibhanga ni ima yakolo. (kala matadi, mazu a nzamba ni mabaya), yene yexile ni jiletala mba jifikula. O kizwelu kiki akitumbula we phala kulombolola kwila o kima kiki kyala ni valolo, kya kidi, mba kima kyosweke.—Mat 27:66; Nz 6:27; Ef 1:13; Dij 5:1; 9:4.

• Kidistá.

  Dijina dya bhana Nzambi ku akayedi a Jezú Kidistu.—Ik 11:26; 26:28.

• Kidistu.

  Dijina dya ujitu dya Jezú. O kizwelu kiki kyatundu mu diba Khristós, mu dimi dya Ngeleku, kya soko ni kizwelu “Mexiya” mba “A mu Undu” mu dimi dya Hebalayiku.—Mat 1:16; Nz 1:41.

• Kidistu ya makutu.

  O kizwelu kiki mu dimi dya Ngeleku, kyala ni ilombolwelu iyadi. Kilombolola woso udituna Kidistu. Kilombolola we muthu udita mu kididi kya Kidistu, muthu woso woso, kisangela mba kibuka, kizwela o makutu kwila akunji a Kidistu mba a Mexiya. O yó ulungulukila Kidistu ni maxibulu mê, atena ku mwixana we Kidistu ya makutu.—1Nz 2:22.

• Kidyanzunga.

  Muhatu wa kazala uzeka ni muthu wengi phala kunganyala kitadi. (O kizwelu “kidyanzunga,” mba porne, mu dimi dya Ngeleku kilombolola “kusumbisa.”) O Bibidya izwela kwila sayi mala exile we ni kifwa kiki, ene exile mwa exana jindumbu. Mu Kijila kya Mozé, kyexile kituxi o kukala kidyanzunga mba ndumbu. Kexile mu xikina kubhakula mu tembulu ya Jihova o kitadi kya undumbu. Maji mu jingeleja ja jipaga exile mu xikina o idyanzunga ni jindumbu ja mala kubhanga o ima yiyi mu jitembulu jâ, phala kunganyala kitadi. (Mate 23:17, 18; 1Ji 14:24) O Bibidya itumbula we o kizwelu kiki phala kulombolola o mundu, ifuxi ni isangela amba kwila a bhezi a Nzambi, maji ene mubheza o iteka. Mu kifika, o kisangela kya “Babilonya ya Dikota” kyo tumbule mu divulu dya Dijingunwinu akixana we kidyanzunga, mukonda dya kudita mu maka a jinguvulu ja mundu yú, phala kukala ni kutena ni maumvwama.—Dij 17:1-5; 18:3; 1Mal 5:25.

• Kijila.

  Kyoso o kizwelu kiki a kisoneka ni letala yadikota, kilombolola o Kijila kya Mozé mba o madivulu atanu adyanga a Bibidya. Se a kisoneka ni letala yofele kitena kulombolola kitumu kyatokala mu Kijila kya Mozé mba kitumu kitusanga mu Kijila.—Dya 15:16; Mate 4:8; Mat 7:12; Ng 3:24.

• Kijila kya Mozé.

  O Kijila kya bhana Jihova bhukaxi ka Mozé mu kikangalakata kya Sinayi ku muvu wa 1513 A.K.K. O madivulu atanu a dyanga a Bibidya ene mu a exana we Kijila.—Mat 5:17; Lu 24:44.

• Kijimbwete.

  Kima, mba kizulukutu kilondekesa kima kyanda bhita kindala mba kyanda bhita ku hádya.—Mat 24:3; Dij 1:1.

• Kikanenu.

  Njimbu ya tundu kwa Nzambi mba yalungu ni vondadi yê. O kikanenu kitena we kukala milongi ya tundu kwa Nzambi, kitumu mba kufundisa kwa Nzambi, mba kuzwela kima kyanda bhita ku hadya.—Mat 13:14; 2Ph 1:20, 21.

• Kikutu.

  Kibakanu ki bhanga athu kiyadi phala kubhanga kima, mba phala  ka kibhange. O kikutu akexile mu kibhanga ni Nzambi mba ni athu. Sayi bhabha muthu umoxi ngó wabhingile ku kumbidila o kikutu (kifwa kikutu kibhanga muthu umoxi, mba kikanenu). Mu ithangana ya mukwa, o kiyadi kyâ atokalele ku kumbidila o kikutu (kikutu kya athu ayadi). O Bibidya ki izwela ngó yalungu ni ikutu yabhange Nzambi ni athu, maji izwela we o ikutu yabhange o athu mudyâ, mwiji ni mwiji, ifuxi ni ifuxi, ni ibuka ya athu. O ikutu ya nangenena dingi, o ikutu ya bhangele Nzambi ni Mbalahamu, Davidi, ni kifuxi kya Izalayele (kikutu kya Kitumu), ni kikutu kyabhangele ni Izalayele ya Nzambi (kikutu kya ubhe).—Di 9:11; 15:18; 21:27; Ma 24:7; 2Mal 21:7; Lu 22:29; Ik 3:25; 2Ko 3:6; Jih 8:6.

• Kilunga.

  Kibuka kya athu kya dyongeka phala kubhanga kima mba kikalakalu. Mu Mikanda ya Hebalayiku o kizwelu kiki kyalungu ni kifuxi kya Izalayele. Mu Mikanda ya Ngeleku, o kizwelu kiki kyalungu ni kilunga kya Jikidistá, maji akitumbula we phala kulombolola kilunga kimoxi.—1Ji 8:22; Ik 9:31; Lo 16:5.

• Kithádi.

  Kididi kya hatu kya kondolokele o balaka. Mu kubhita thembu kyexile o kididi kya kondolokele o sabhalalu ya thembulu. O kalatódyu ka jisata ja kwoha kakexile mu kithádi kya balaka ni mu kithádi kya tembulu. O Bibidya izwela we yalungu ni kithádi kya jinzo jofele ni kya jinzo jamakota.—Ma 8:13; 27:9; 1Ji 7:12; Mat 26:3; Mar 15:16; Dij 11:2.

• Kizanga kya túbhya.

  Kididi kya kifika “kya wama túbhya ni xôfidi,” akixana we “kufwa kwa kayadi.” O athu ka dyela o ituxi yâ, ni Dyabhu, katé mwene ni kalunga ni Mbila (mba Hades) a atakula mu kizanga kiki. Kuma o muthu mu nzumbi, o kalunga ni hades katena kwa jokotesa ni túbhya, o kididi kiki kya kifika ngó, ki kididi kya ku kaxtikala jinga o athu, kana, maji kilombolola o kibwika kya kalelaku.—Dij 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Kizuwa kya kudiyudika.

  Kyexile o kizuwa ande dya Sábhalu. Mu kizuwa kyenyiki o Jijudé exile mu sokejeka o ima yoso phala o kizuwa kya Sábhalu. Lelu o kizuwa kiki akixana kya Sesa, kyene kyexile mu bhwa kyoso kiboba o dikumbi. O Jijudé exile mu kondala o izuwa tundé kufwila o dikumbi dya kizuwa katé kufwila o dikumbi dya kizuwa kya ka mukwá.—Mál 15:42; Lu 23:54.

• Kizuwa kya Kufundisa.

  Kizuwa mba kithangana, kyoso o athu oso mu ngongo kyanda bhakula jikonda kwa Nzambi. Kithangana kya kubwikisa yó abhukumuka, maji kitena we kukala kithangana phala athu amukwa kubhuluka ni kutambula o mwenyu wa kalelaku. Jezú Kidistu ni jipoxolo jê azwela kwila ku hádya kwandakala “Kizuwa kya Kufundisa” yó ala ku mwenyu ni yó afu kyá.—Mat 12:36.

• Kizuwa kya kuloloka o ituxi.

  Kyexile o kizuwa kikôla kyabetele kota phala akwa Izalayele, akexile mu kixana we Yom Kippur (kizwelu kya tundu mu dimi dya Hebalayiku yohm hakkippurim, “kizuwa kya kuvungina”), kyexile mu bhita mu kizuwa kya 10 kya Etanim. Mu Mikanda ya Hebalayiku o kizuwa kiki, akixana Kizuwa kya Kuloloka o ituxi. Kiki kyene ngó o kizuwa kimoxi ku muvu, o mukunji wa dikota wexile mu bokona mu Kididi Kikôla Kinene kya balaka mba kya tembulu. Mwenyómo mwene wexile mu bhakula o manyinga a jisata phala o ituxi ya mwene ni ituxi ya jilevita ja mukwa ni ya mundu. O jisata jiji, jexile mu lombolola o sata ya Jezú ya katula o ituxi ya mundu woso katé ku hádya ni hádya, ni kubhangesa o athu kukala dingi ni ukamba ni Jihova. Kyexile kithangana kya katunda, kikôla, kithangana kya kujejuwala ni sábhalu. kifwa mu kithangana kyenyókyo o athu ka tokalele kulanduka ni ikalakalu ya kizuwa ni kizuwa.—Ij 23:27, 28; Ik 27:9; Ko 1:20; Jih 9:12.

• Koloneta.

  Falamenda ya kubhusa, yexile mu kalakala nayu phala kubhana ijimbwete  ni kuxika mimbu. Muveji javulu o kuxika kwa koloneta kulombolola kutula o njimbu ya kufundisa ya Jihova mba kubhana o ngolokela ya izulukutu yengi itunda kwa Nzambi.—1Ko 15:52; Dij 8:7–11:15.

• Kolu.

  Kizongelu phala o ima ya kukuta, ni menya, máji, ni ima ya mukwa dingi. Ya sokele ni 220 a jilitulu.—1Ji 5:11; Lu 16:7.

• Kóvadu.

  Kizongelu kitunda tundé ku phuna ya lukwaku ndu ku mulembu wa kaxi. O akwa Izalayele exile mu zongela ni kóvadu ya 44.5 a jisentímetulu. Maji exile we mu zonga ni kóvadu yadikota, yexile ni 51.8 a jisentímetulu.—Di 6:15; Mat 6:27; Lu 12:25; Dij 21:17.

• Kubatizala; Batizu.

  O kizwelu kubatizala mu dimi dya Ngeleku kilombolola “kubonda” mu menya. Jezú watumu kwila o maxibulu mê atokalele ku abatizala. O Mikanda Ikôla izwela we yalungu ni batizu ya Nzwá, batizu bhukaxi ka nzumbi ikôla, batizu ni túbhya ni jibatizu ja mukwá dingi.—Mat 3:11, 16; 28:19; Nz 3:23; 1Ph 3:21.

• Kubeta ni jixikote.

  Mu Mikanda ya Ngeleku, o kizwelu kiki kimbolola kubeta muthu ni jixikote jala ni minya ku jisungu.—Nz 19:1.

• Kubhubhidila mba kuloka.

  Kukwatesa wôma ku muthu. O kubhubhidila kutumbula izwelu yayibha mba ku kanena kima kyayibha. Se Nzambi mba o mukuji we ulbhubhidila, kwasoko ni kikanenu.—Di 12:3; Dya 22:12; Mál 11:21; Ik 23:12; Lo 12:14; Ng 3:10.

• Kubhukumuka; Kubhukumukina.

  Kubhukumukina kijila kyo xinde; mba kuxibhaka kitumu. Mu Bibidya o kubhukumuka kyene kimoxi ni kuta “kituxi.”—Jis 51:3; Lo 5:14.

• Kudizelesa.

  Kidifwa kyala nakyu Jihova. Kukala muthu ukôla, kuzela mu maukexilu oso. (Ma 28:36; 1Sa 2:2; Nz 17:11) Kyoso o kizwelu kiki kyalungu ni athu (Mál 6:20; Ik 3:21), ima (Lo 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), ididi (Mat 4:5; Ik 7:33; Jih 9:1), ni ikalakalu (Ma 36:4). O izwelu mu dimi dya Hebalayiku ni Ngeleku kilombolola kukala ku mbandu phala o Nzambi ukôla, ni kubhanga o sidivisu ya Jihova. Mu Mikanda ya Ngeleku, o kizwelu “kudizelesa” kilombolola we kukala ni wendelu wazele.—2Ko 7:1; 1Ph 1:15, 16.

• Kudyela.

  Mu Bibidya o kizwelu kudyela, kilombolola kukala ni ukexilu wa ubhe, ni kuluwala kyavulu mukonda dya wendelu wokulu, itondalu mba ima yeji bhanga o muthu maji ka ibhange. O kudyela kwa kidi kubhekela ibundu ya fwama ni ukexilu wa ubhe.—Mat 3:8; Ik 3:19; 2Ph 3:9.

• Kujejuwala.

  Kufula kudya mu kithangana kyofele. O akwa Izalayele exile mu jejuwala mu Kizuwa Kya Kuloloka o Ituxi, mu ithangana ya jiphaxi ni kyoso kyabhindamene o kikwatekesu kya Nzambi. O Jijudé asolo ithangana iwana ku muvu ya kujejuwala phala kulembalala o ibhidi yabhitile ni kifuxi kyâ. O Jikidistá ka bhingi kubelesela o kijila kya kujejuwala.—Ej 8:21; Iz 58:6; Mat 4:2; 9:14; Lu 18:12; Ik 13:2, 3; 27:9.

• Kukúla.

  O futu phala kubhulula muthu ku ubhika, ku kaxtiku, ku jiphaxi, ku kituxi mba ku kima kyoso-kyoso. Sayi bhabha phala kukúla muthu ki kwabhingile kufuta kitadi. (Iz 43:3) Muveji javulu kwa bhingile kukúla muthu mba kima. Mu kifika, o twana twoso twa phande kumbi atokalele kwa Jihova, ni jindumbe joso ja dyanga ja ibhaku ja tokalele we kwa Jihova. Se muthu ka mesenene kwila kibhaku kyê mba monê a mu bhakula mu kusidivila Jihova, wa tokalele ku mu kula. (Dya 3:45, 46; 18:15, 16) Se muthu wexile ni ngombe yene anga ijibha muthu o ngana ya ngombe watokalele kufuta kima phala mwene ka mujibhe we. (Ma 21:29, 30) Maji kakexile mu xikina o kukula kwa muthu wajibha mu  lwelu. (Dya 35:31) O Bibidya izwela dingi yalungu ni kukúla kwa Kidistu phala kubhulula o athu yó a belesela ku kituxi ni kalunga.—Jis 49:7, 8; Mat 20:28; Ef 1:7.

• Kuloka.

  O muthu uloka phala kulondekesa kwila o maka a muzwela a kidi. Kuloka kikanenu kibhanga o muthu kwila, wanda kumbidila o kima kya muzwela mba kanda ki kumbidila. Sayi bhabha o kuloka kwa lungu ni kuta kikutu ni muthu wala ni ungana, bengebenge kwa Nzambi. Jihova wa loko phala kukolesa o kikutu kyê kyabhangele ni Mbalahamu.—Di 14:22; Jih 6:16, 17.

• Kulula mba Mululu.

  Mixi mba isasa yalulu, inuha kyavulu. Mu divulu dya Dijingunwinu 8:11, o kizwelu “kulula” kilombolola kima kya lulu mba kijibhisa.

• Kulungulukila mba kubalukila.

  O kizwelu (kubalukila) mu dimi dya Ngeleku kilombolola “kudisandula.” Kilombolola we “kulenga, kuxisa mba kubhukumukina.” Mu Mikanda ya Ngeleku, o kizwelu kiki akitumbula bengebenge kwa yó axisa o ubhezelu wa kidi.—Ji 11:9; Ik 21:21; 2Te 2:3.

• Kulutina.

  Kikale mu balaka ni mu tembulu mwexile kulutina yexile mu wanuna o Kididi Kikôla ni Kididi Kikôla Kinene. O kulutina yiyi ya fwamene kyavulu yexile ni jifikula ja jixelube. Mu dibokwenu dya balaka ni dya kithádi, mwexile we kulutina.—Ma 26:31; 2Mal 3:14; Mat 27:51; Jih 9:3.

• Kusaya.

  Kubatula mba kukatula o xitu ya uyala wa diyala. O kusaya kwexile kijila phala Mbalahamu ni mbutu yê yoso, maji o Jikidistá ka bhingi kukayela o kijila kiki. Mu jivelusu jamukwa, o kizwelu kiki kyala ni dilombolwelu dyengi.—Di 17:10; 1Ko 7:19; Fi 3:3.

• Kuta kikutu.

  O muthu ukanena kwa Nzambi kwila wanda bhanga kima, kubhakula kima mba kudibhakula mu sidivisu yoso-yoso, mba kukamba kubhanga kima né mwene se kyene ki kituxi. Kuta kikutu kwa difwile ni kuloka.—Mat 5:33.

• Kutitidila.

  Kikalakalu kya kutungula o jimbundu ku ibhyate. O kikalakalu kya kutitidila exile mu kibhanga ni mbangala, maji se o jimbundu javudile exile mu kibhanga ni jifalamenda jengi, kala jimakina mba mikolo exile mu ikuta ni ku isunga ku yama. O falamenda yiyi yakexile mu titidila o jimbundu jexile mu kala bhoxi.—Ij 26:5; Iz 41:15; Mat 3:12.

• Kutukuluka.

  Mu Mikanda ya Ngeleku, sayi bhabha o kizwelu kiki kilombolola o kutukuluka kwa Jezú Kidistu kala Mexiya, o Sobha. O kutukuluka kuku kwamateka kyoso kya mu tumbika kala Sobha ku dyulu, anga kwa suluka katé mu izuwa yiyi isukidilaku ya mundu yú. O kutukuluka kwa Kidistu ki kulombolola ngó kumoneka kakithangana ni kuvutuka ni lusolo, maji kulombolola kithangana kyavulu.—Mat 24:3.

• Kutula o maku ku thandu.

  Akexile mutula o maku ku thandu dya muthu phala ku mubhana kikalakalu kya katunda, kumubesowala, kumusaka, mba kumubhana o ujitu wa nzumbi ikôla.—Dya 27:18; Ik 19:6; 1Ti 5:22.

• Ku unda.

  O kizwelu kiki mu dimi dya Hebalayiku kilombolola “ku unda ni máji.” Mukulu akexile mu lundulula máji ku muthu mba kukima phala kulondekesa kwila, o muthu mba o kima kyo bhakule phala o sidivisu ya katunda. Mu Mikanda ya Ngeleku, o kizwelu kiki akitumbula we phala kulombolola o kulundulula o nzumbi ikôla kwa yó ala ni kidyelelu kya kuya kudyulu.—Ma 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Ik 10:38; 2Ko 1:21.

• Kuxila Nzambi.

  Kubhana kijingu, kubheza, ni kusidivila Jihova Nzambi ni ufiyele woso ku ungana wê.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Kuyuka.

  Mu Mikanda Ikôla, kulombolola o kima kyatokala, kala kyamba o itumu ya Nzambi yalungu ni kyawabha ni kyayibha.—Di 15:6; Mate 6:25; So 2:3; Mat 6:33.

• Kuzela.

  Mu Bibidya o kizwelu kiki, ki kilombolola ngó kuzela mu xitu, maji kilombolola  we kukala ni wendelu wazele, sé dixaka, sé kima kyoso-kyoso kixidisa, mba kibhangesa o muthu kukala ni wendelu wayibha. Mu Kijila kya Mozé, o kizwelu kiki kya kexile mulombolola kudizelesa mu xitu.—Ij 10:10; Jis 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Kyandu kya kufundisa.

  Kididi kyadileka kyexile ni jixikata, mwene mwexile mu xikama o athu exile ni ungana phala kuzwelela o mundu mba kubhana jingolokela. O izwelu “kyandu kya Nzambi” ni “kyandu kya Kidistu” ilombolola kyebhi Jihova kyanda fundisa o athu oso mu ngongo.—Lo 14:10; 2Ko 5:10; Nz 19:13.

• Kyaxidi; kuxila.

  O kizwelu kiki a kitumbula phala kulombolola muthu waxidi muxitu, mba muthu ubhanga ima yayibha mba ya ufusa. Mu Bibidya o kizwelu kiki, akitumbula phala kulombolola kima kakixikina ku athu, mba kima kyaxidi, kala kya kisoneka mu Kijila kya Mozé. (Ij 5:2; 13:45; Mat 10:1; Ik 10:14; Ef 5:5)—Tala o kizwelu, KUZELA.

• Kyenga.

  Kitutu kyobhange ni ulu, phalata mba ngondo, exile mukalakala nakyu mubalaka ni mutembulu phala kwoha o wasu wa dizumba.—Ma 37:23; 2Mal 26:19; Jih 9:4.

L

• Lepta.

  Mu Mikanda ya Ngeleku, lepta yexile tumabele twofele, twobhange ni kobidi ni ngondo. Mu ji Bibidya jamukwá a ilungulula kala “óbolo.”—Mál 12:42; Lu 21:2; jinota.

• Leví; Levita.

  O mona wa katatu wa Jakobo ni muhatwê Liya. O mwiji wê watambwile we o dijina didi. O ana atatu a Leví ene o atwameni a ibuka itatu ya Jilevita. Sayi bhabha o kizwelu “jilevita” akitumbula phala kulomolola o mwiji woso wa Levi, maji o kibuka kya akunji kya mwiji wa Alá, kana. Kyoso kya kexile mu wana o ixi ya a Kanene, o akwa Levi katambula mbandu maji atambula 48 ajisanzala, mu jimbanza jamiji yengi.—Mate 10:8; 1Mal 6:1; Jih 7:11.

• Lubhaku.

  Mu Mikanda ya Ngeleku, o kizwelu kiki kyalungu ni lubhaku lubhana o muthu.—Ne 5:4; Lo 13:7.

• Lungela.

  O kizwelu kiki kya lungu ni jingela ja yama, exile mu kalakala naju kala jikopho, ni ididi ya kutula máji, tinda ni máji amazumba. (1Sa 16:1, 13; 1Ji 1:39; Ize 9:2) O “Lungela” lwexile we kidimbu kya kutena, kutolola ni kikôwe.—Mate 33:17; Mi 4:13; Lu 1:69.

M

• Mabhebhu.

  Uhaxi woso-woso udimwanga ni lusolo ni kujibha athu.—Lu 21:11.

• Madimonyo.

  Athu ayibha ala ni mikutu ya nzumbi. Ene abetakota kukala ni kutena o athu muxitu ndenge. Mu divulu dya Dimatekenu 6:2, a exana “an’a Nzambi,” mu divulu dya Juda 6, a exana jianju. O jianju jiji ka abhange madimonyo. Ene akituka jinguma ja Nzambi, mukonda mu izuwa ya Nowé abhukumukina Nzambi, ya adibundu kwa Satanaji mu kuxibhaka Jihova.—Mate 32:17; Lu 8:30; Ik 16:16; Tiy 2:19.

• Madiwanu; Isumwa.

  Ima ya isunji ibhita. O muthu muxitu katena ku ibhanga mu kutena kwê, abhanga dingi o ima yiyi yó ala ni mikutu ya nzumbi. Sayi bhabha o Bibidya itumbula we izwelu yengi kala “ijimbwete,” “madiwanu” ni “isunji.”—Mat 11:20; Ik 4:22; Jih 2:4.

• Mahoho.

  Tubamba twene mutuka mu ibuka yamakota, anga tuya mu ididi yengi. O Kijila kya Mozé kikyafidisile kudya o mahoho. Kyoso kyexile mumoneka ibuka yamakota yamahoho yexile mudya o ima yoso ni kuzanga o idima, kiki kyexile dibhebhu.—Ma 10:14; Mat 3:4.

• Maná.

  Kwexile kudya kwa akwa Izalayele kyoso kyexile mukikangalakata mu 40 amivu. Jihova mwene wa abhanene o kudya kuku. O maná yexile mumoneka bhoxi bhukaxi kamadiwanu. Yexile mumoneka izuwa yoso mukamene, maji mu Jisábhalu kana. Muveji ya dyanga kyoso akwa Izalayele kya imono ambe, exi: “Kiki kima kyahi?” mba,  mu Hebalayiku, “man huʼ?” (Ma 16:13-15, 35) Jezú wazwela we yalungu ni maná phala kulombolola kima kyengi.—Nz 6:49, 50.

• Masedonya.

  Mbanza yexile kumbandu ya thunda ya Ngelexa, yexile ni fuma kyoso Xandele ya Dikota kyexile mutumina. O mbanza yiyi yexile ni ufolo, maji mukubhita kithangana amateka ku atumina ku akwa Loma. Kyoso Phawulu kya kundu o kibatu kya Europa muveji yadyanga, Masedonya yexile mbanza ya tokalele ku ixi ya Loma. Phawulu wa kundu o mbanza yiyi muveji jitatu.—Ik 16:9.

• Mbalale.

  Kididi kwene mufunda o athu kyoso kya fwa. O kizwelu kiki kya tundu mu dimi dya Ngeleku mnemeíon, kilombolola “kulembalala”, kilondekesa kwila o muthu wafu anda mu lembalala.—Nz 5:28, 29.

• Mbalanda ya Solomá.

  Mu izuwa ya Jezú yexile kididi kyo vungine kyexile mu mbalanda ya kanga ya tembulu. O athu axikinine kwila, o kididi kiki kyexile kya mu tembulu ya Solomá. Jezú wabhitile we mu mbalanda yiyi mu “kithangana kya mbambi,” o Jikidistá jadyanga, exile mudyongeka we mu mbalanda yiyi phala kubheza Nzambi.—Nz 10:22, 23; Ik 5:12.

• Mbangala yatu.

  Mbangala yatu, ikwata o mubhidi phala kwendesa o ibhaku. O izwelu ya muthu wala njimu iswinisa o muthu kukayela o itendelesu yé, a isokesa ni mbangala yatu. O kizwelu kiki akexile mukitumbula we phala kulombolola o ngombe ki yakexile mubelesela ngana yé; mu kyenyiki yexile mu dikwama mudyé mwene ku mbangala yatu.—Ik 26:14; Af 3:31.

• Mbasá.

  Mbangala yexile mukala nayu o nguvulu mba sobha, yene yexile mulombolola o ungana wexile nawu o muthu.—Di 49:10; Jih 1:8.

• Mbeji ya thethama.

  O kizuwa kya dyanga mu jimbeji joso mu kalendáriu ka Jijudé. Kyexile kizuwa kya kudyongeka, kubhanga jifesa ni kubhana jisata ja katunda. Mu kubhita thembu, athu oso mu ixi exile mubhanga o fesa yiyi. Mu ithangana ya fesa yiyi o athu kexile muya mukalakala.—Dya 10:10; 2Mal 8:13; Ko 2:16.

• Mbila.

  Kyoso o kizwelu kiki akisoneka ni letala yofele, kilombolola o kididi mwafundu o muthu. Kyoso kya kisoneka ni letala yadikota kilombolola mwalunga. O kizwelu kiki mu dimi dya Hebalayiku akixana “Seol” mu dimi dya Ngeleku “Hades.” Mu Bibidya o kizwelu kiki akitumbula phala kulombolola kididi kimwala dingi ikalakalu yoso-yoso mba ixinganeku.—Di 47:30; Nd 9:10; Mat 27:61; Ik 2:31.

• Mbinda mba kididi kya kubhaka vinyu.

  O jimbinda jiji akexile mu jibhanga ni ibha ya yama, kala hombo, mba mbudi. Yatokalele phala kubhaka-mu vinyu. O vinyu ya ubhe exile mu ibhaka mu jimbinda ja ubhe, mukonda kyoso o vinyu ki ya mu nana, ikala ni kima a kixana dyóxido de carbono, yene ibhangesa we o jimbinda jobhange ni ibha kunana. O jimbinda ja ubhe jexile ngó mu nana, maji o jimbinda jokulu jexile mubaza mukonda dya kunana kyavulu.—Jos 9:4; Mat 9:17.

• Medya.

  Kifuxi kya tundu kwa Medayi, mona Jafete. Ene a tungile ku mulundu wa ixi ya Irão, yene ya kituka ixi ya akwa Medya. Mu Pendekoxi ya 33 K.K. yabhitile mu mbanza ya Jeluzaleme mwakexile we akwa Medya.—Ik 2:9.

• Mexiya.

  Kizwelu kya tundu mu dimi dya Hebalayiku kilombolola “a mu undu” mba “yó a mu undu”. Mu dimi dya Ngeleku o kizwelu kiki kilombolola “Kidistu.”—Da 9:25; Nz 1:41.

• Mikanda Ikôla.

  O Mak’â Nzambi. O kizwelu kiki kimoneka ngó mu Mikanda ya Ngeleku.—Lu 24:27; 2Ti 3:16.

• Mikanda ya malânda.

  Kibha kya mbundi, kya hombo mba kya kangombe, kyo yudike  kala mukanda wa kusoneka. Yene yakolele dingi o jipapiru ndenge; a kalakala nayu phala kusoneka o mikanda ya Bibidya. O mikanda ya malânda ya tumu Phawulu kwa Timóte nange yexile mbandu ya Mikanda ya Hebalayiku. Sayi mikanda ya Mar Morto a isoneka mu malânda.—2Ti 4:13.

• Mila.

  Wasu wala ni dizumba dyambote, utunda ku mixi yala ni minya ni ku mixi a ixana Commiphora. Mu máji a ku undila nawu exile mu tamu we o mila. Exile mu waya o mila ku izwatu, ku jihama, ni ku ifunga ni máji phala kudiwaya mu mukutu. Exile mu ifungisa we ni vinyu phala kubhanga uhôlwa mba jidroga. Mu kithangana kya ku pelepalala o imbi exile mu iwayesa we o mila.—Ma 30:23; Ji 7:17; Mál 15:23; Nz 19:39.

• Mina.

  Mu Mikanda ya Ngeleku, mina imoxi yexile mu valolo ya 100 ya dalákama. Yexile mu pezala 340 a jigrama.—Lu 19:13.

• Moloko.

  Yiyi o nzambi ya akwa Amone; nange mwene we Malakam, Milekom, ni Moleko.—Ik 7:43.

• Mon’a Davidi.

  Kizwelu kyatokala kwa Jezú, akitumbula phala kulombolola kwila o muthu watokala ku mwiji wa Davidi weji lundula o kikutu kya Utuminu, Jezú.—Mat 12:23; 21:9.

• Mon’a muthu.

  O kizwelu kiki kimoneka makwinyi a nake a jiveji mu madivulu a Matesu, Máluku, Luka ni Nzwá. O kizwelu kiki kyatokala kwa Jezú, phala ku idikisa kwila mu ku mu vwala mu ixi mwene wa kituka muthu mu xitu, kana muthu mu nzumbi ni mukutu wa xitu. O kizwelu kiki kilombolola we kwila, Jezú weji kumbidila o kikanenu kyala mu divulu dya Daniyele 7:13, 14. Mu Mikanda ya Hebalayiku, Ezekiyele ni Daniyele a exana we mu dijina didi phala kulondekesa kwila o akunji yâ, exile athu mu xitu ka sokele ni Yó wexile mu abhana o njimbu.—Ize 3:17; Da 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mubhidi.

  Diyala wala ni kikalakalu kya kulanga ni ku inga o kilunga. O kizwelu epískopos mu dimi dya Ngeleku kilombolola kulangidila. Mu kilunga kya Jikidistá o “mubhidi” amwixana we “kafunga” (presbýteros). O kizwelu “kafunga,” kidikisa dingi o idifwa yambote yala nayu o muthu, o kizwelu “mubhidi,” kidikisa o ikalakalu itambula o muthu amusolo.—Ik 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Ph 5:2.

• Muhamba.

  Muxi exile mu uta bhu kisuxi kya muthu ni imbamba mu jimbandu jiyadi ja muxi. Exile we muta o muxi yú ku yama benge-benge o jingombe phala kusunga o makalu a kudima nawu o mábhya. O abhika exile mu kalakala ni muhamba phala kwambata imbamba yaneme. Mukonda dya kiki, o muhamba wexile kijimbwete kya ubhika, kya hadi ni jiphaxi. Kukatula mba kubula o muhamba kwexile mu lombolola kwila, o muthu wala ni ufolo ku ubhika ni ku hadi.—Ij 26:13; Mat 11:29, 30.

• Mukanda.

  Difwe dya lebha dya malânda mba dya papiru, dyosoneke ngó ku mbandu imoxi, dyovungine ku mbangala. O Mak’â Nzambi a asoneka ni ku a kopiyala mu mikanda yiyi. Yú wene o ukexilu wakexile musoneka o madivulu mu kithangana kya soneka o Bibidya.—Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Mukôndo.

  Kulondekesa kuluwala mukonda dya kufunda muthu, mba mukonda dya maka engi abhiti. Mukulu o athu akexile ni kifwa kya kukala ithangana ni mukôndo mba ni kikote ku muxima. O athu exile mudila ni dizwí dya swína, kuta izwatu ya thambi, kuta uthokwa ku mutwe, kutandujula o izwatu ni kudibeta ku thulu. Sayi ithangana exile mu kwixana athu ala ni uhete wa kudila mu jithambi.—Est 4:3; Mat 11:17; Mál 5:38; Nz 11:33; Dij 21:4.

• Mukunji.

  Diyala wexile mukunji wa Nzambi bhu pholo ya mundu, wakexile mulonga o mundu o ijila ya Nzambi. O akunji exile o atwameni a mundu mu  kubheza Nzambi, mu kubhakula jisata, ni ku adyondela. Ande dya kubhana o Kijila kya Mozé, o atwameni a miji ene exile o akunji a miji yâ. Kyoso kya bhana o Kijila kya Mozé, o ana a Alá, ene exile o akunji. O Jilevita ja mukwa exile akwatekexi’â. Kyoso kyate o kikutu kya ubhe, o Izalayele ya Nzambi ya kituka kifuxi kya a kunji, kumoxi ni Jezú Kidistu kala Mukunji wa Betakota.—Ma 28:41; Jih 9:24; Dij 5:10.

• Mukunji wabetakota.

  Mu Kijila kya Mozé, mwene wexile kupholo dya mundu mu ubhezelu kwa Nzambi. Mwene wexile o mutwameni wa akunji amukwá. Exile we mu mwixana “mukunji wa katunda.” Mwene ngó wafwamene kubokona mu Kididi Kikôla Kinene, kya balaka ni kya tembulu. Mwene wexile mu bokona ngó mu kididi kiki mu kizuwa kya kuloloka o ituxi. Jezú amwixana we “mukunji wabetakota.”—Ij 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Jih 4:14.

• Mukunji wadikota.

  Mu Mikanda ya Hebalayiku, o kizwelu kiki exile we mu kitumbula phala o “mukunji wabetakota.” Mu Mikanda ya Ngeleku o kizwelu “Akunji amakota” kyexile mu lombolola o athu a betelekota mu kikalakalu kya ukunji. Nange kyalungile ni yó kexile dingi ni ujitu wa kukala akunji abetakota ni atwameni a 24 kya ibuka ya akunji.—2Mal 26:20; Ej 7:5; Mat 2:4; Mál 8:31.

• Mukwa dibhute; Dibhute.

  Uhaxi wabhonzo ukwata o kibha kya muthu. Mu Mikanda Ikôla o uhaxi yú ki walungu ngó ni dibhute di twejiya mu izuwa ya lelu, mukonda o uhaxi yú ki wexile mukwata ngó o athu, maji wexile mu kala we ku izwatu ni mu jinzo. Woso ukala ni uhaxi yú amwixana mukwa dibhute.—Ij 14:54; Lu 5:12.

• Mukwa Itiyopya.

  Muthu watokala ku ixi ya Itiyopya, kifuxi kyexile ku mbandu ya lwiji ya Ijitu, o mbandu ya lwiji ya Ijitu mu izuwa yetu ni mbandu ya thunda ya Sudão yatokalele ku Itiyopya.—Ik 8:27.

• Mukwa kuzambula.

  Muthu wamba kwila utena kwijiya o ima yanda bhita ku hádya. O Bibidya idikisa kwila o akwa kuzambula bhukaxi ka jithéthembwa ni imbanda ni athu akamukwa amba we kiki.—Ij 19:31; Mate 18:11; Ik 16:16.

• Mukwa kuzambula bhukaxi ka jithéthembwa.

  Muthu udilonga o kunyunga kwa dikumbi, kwa mbeji ni kwa jithéthembwa phala kuzwela se ihi yanda bhita ku hádya.—Mat 2:1.

• Mukwa Nazalé.

  Dijina dya luku kwa Jezú mukonda mwene watokalele mu mbanza ya Nazalé. Nange kizwelu kya tundu mu dimi dya Hebalayiku, kilombolola “luthangu,” kala kya kisoneka mu divulu dya Izaya 11:1. Mu kubhita thembu o akayedi a Jezú akexile mu a exana we mu dijina didi.—Mat 2:23; Ik 24:5.

• Mukwatekexi.

  Muthu ukwatekesa kubheka o kutululuka mwaxaxi ka ibuka iyadi. Mu Mikanda Ikôla, Mozé a mutumbula kala mukwatekexi wa kikutu kya Kijila, Jezú a mutumbula kala mukwatekexi wa kikutu kya ubhe.—Ng 3:19; 1Ti 2:5; Jih 12:24.

• Mulangidi.

  Muthu ulangidila bengebenge mu usuku phala kulanga o athu mba ima yengi. Kyoso ki kumoneka kilwezu mwene nange uxika koloneta mba udikola. Mu ithangana yavulu o alangidi akexile mukala mu ilumbu, ni mu jisabhalalu phala kumona kya dikanga yó akexile mu kwiza mu mbanza ande mwene dya kuzukama. O ibuka ya masoladi yexile we ni milangidi.—Mat 27:65; 28:4.

• Muloji.

  Muthu wala ni kutena kutunda ku madimonyo mba ku jinzumbi jayibha.—Ik 13:6

• Mundu yú.

  Kizwelu kyolungulule mu dimi dya Ngeleku aión, kyoso ki zwela yalungu ni izulukutu ya mu bhita, kithangana mba thembu. O Bibidya izwela  yalungu ni “mundu yú” mu kuzwela o izulukutu yene mu bhita mu ngongo, ni ukexilu wa mwenyu wa athu. (2Ti 4:10) Mukonda dya kikutu kya Kijila kya bhana Nzambi ku akwa Izalayele, o kithangana kyenyokyo akexile mu kixana thembu ya kwa Izalayele mba ya Jijudé. Bhukaxi ka sata ya kukúla ya Jezú Kidistu, Nzambi wabhangesa kwila kukala thembu yengi, o adyanga kubhanga mbandu ya thembu yiyi o kilunga kya Jikidistá a undu. Kiki kyabheka kithangana kya ubhe kyalungu ni milongi ya kidi yotumbule mu Kijila kya Mozé. Sayi bhabha o kizwelu kiki kyalungu ni jithembu javulu, mba kizulukutu kyabhiti mba kyanda bhita.—Mat 24:3; Mál 4:19; Lo 12:2; 1Ko 10:11.

• Mutwameni Wabetakota.

  O Kizwelu kiki mu dimi dya Ngeleku kilombolola “Mutwameni wa Katunda.” O kizwelu kiki kya lungu ni kikalakalu kya Jezú Kidistu kya kubhulula o athu afiyele mu kituxi ni ku kalunga, ni ku abhana o mwenyu wa kalelaku.—Ik 3:15; 5:31; Jih 2:10; 12:2.

• Muxi.

  Muxi exile mu phaphela-mu o athu akexile ni kikuma. Sayi jixi exile mu jibha o athu ku muxi mba taka. Akexile mu tula-ku imbi phala kukala kidimwinu, mba phala kuxongwena o mukwa kituxi. O akwa Asídya exile mu bhanga o ita ni undanda, exile mu kwata o jinguma ni ku atubula jisosa tundé mu mala katé ku phetu. Mu kijila kya Jijudé o yó exile muta ituxi ya makota, kala o kituxi kya kuxinga Nzambi, mba kubheza iteka, kya dyanga exile mu ajibha mu ku abuba ni matadi mba ku ajibha mu ukexilu wengi, mukusuluka, exile mu phaphela o imbi ku mixi, phala kudimuna o mundu. (Mate 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) O akwa Loma, exile mu kuta o muthu ku muxi. Sayi bhabha o muthu wakexile mu kala kwenyoko ni mwenyu izuwa yavulu, ande dya kufwa ni ndolo, dinyota, nzala, ni mwanya watu. Mu ithangana ya mukwa kala kya bhiti ni Jezú, ene exile mu phaphela o maku ni inama ya muthu ku muxi. (Lu 24:20; Nz 19:14-16; 20:25; Ik 2:23, 36)—Tala o kizwelu TAKA.

• Muxi wa mwenyu.

  Muxi wexile mu njaludim ya Edene. O Bibidya ki izwela kwila o muxi yú wexile ni kutena kwa kubhana mwenyu. Mu kidi o muxi wexile mu lombolola o kikanenu kya Nzambi kya kubhana o mwenyu kwa yó weji kwa ehela kudya ku kibundu kiki. Mu divulu dya Dijingunwinu o muxi yú ulombolola o kutena kwa Nzambi kwa kulanga o mwenyu.—Di 2:9; 3:22; Dij 2:7; 22:19.

N

• Náladu.

  Máji a mazumba atele kalu yavulu, akusukile, atundile ku muxi wala we ni dijina didi (Nardostachys jatamansi). Mukonda dya ku ta kalu yavulu, o náladu exile mu i fungisa ni máji amukwa ka fwamene kyavulu. Maji Máluku ni Nzwá ambe kwila o náladu ya lundulwila kwa Jezú, “ka ifungisa ni kima kyoso-kyoso.”—Mál 14:3; Nz 12:3.

• Ngalasa.

  Mu dimi dya Ngeleku o kizwelu kiki kilombolola kima kyambote mba kyawabha. Muveji javulu ene mu kitumbula phala kulombolola ujitu wambote watambula o muthu, mba o ukexilu wa kubhana ni henda. Se a kitumbula phala kuzwela yalungu ni ngalasa ya Nzambi, kilombolola ujitu wa henda wabhana Nzambi, sé kukingila ku mu vutwila kima. Kyenyiki, yú ukexilu wa Nzambi kulondekesa o henda yê yadikota ku athu, ni ukexilu wê wa kukala mukwa kubhana. O kizwelu kiki ene mu kilungulula we “favolo” ni “ujitu wa henda.” Ujitu a ubhana ni ngalasa yoso, mukonda o muthu wabhana wala ni ukexilu wa kubhana.—2Ko 6:1; Ef 1:7.

• Ngeleku.

  O dimi dyene mu zwela akwa Ngelexa. O kizwelu kiki kya tokala ku muthu mukwa Ngelexa mba watokala ku mwiji wa akwa Ngelexa. Mu Mikanda ya Ngeleku, o kizwelu kiki, kilombolola we kima kyengi. Kifwa kilombolola athu oso ki  Jijudé mba yó akayela o ijila ni dimi dya akwa Ngelexa.—Jow 3:6; Nz 12:20.

• Ngumbi.

  Muthu ubhanga jimbya, malonga ni itutu ya mukwá ya mavu. Mu dimi dya Hebalayiku o kizwelu kiki kilombolola “mubhangi.” O kutena kwala naku o ngumbi ku mavu, muveji javulu ene mu kusokesa ni ungana wala nawu Jihova ku athu ni ku ifuxi.—Iz 64:8; Lo 9:21.

• Nizá.

  O dijina dya mbeji ya dyanga mu kalendáriu ka Jijudé kyoso ene kya tundu ku ixi ya Babilonya, ni ya mbeji ya kasambwadi mu kalendáriu ka ixi. Kya dyanga, akexile mu ixana “abibe”. O mbeji ya Nizá ya kexile mu mateka mu kaxaxi ka mbeji ya Katanu katé mu kaxaxi ka mbeji ya Kasamanu. (Ne 2:1) O fesa ya Phasu ya Jijudé exile mu ibhanga mu kizuwa kya 14 kya mbeji ya Nizá. Jezú Kidistu wabhange o Seyalu ya Ngana mu kizuwa kyenyokyo. (Lu 22:15, 19, 20) Jezú a mu phaphela we ku taka mu kizuwa kyonyokyo.—Lu 23:44-46.

• Njena.

  Dijina mu dimi dya Ngeleku, dilombolola honga ya Hinome, yexile ku mbandu ya lwiji ni kutundila o dikumbi mu Jeluzaleme yokulu. (Je 7:31) O Mikanda Ikôla ya kanene kwila kyeji kala kididi mweji takula o imbi. (Je 7:32; 19:6) Seku kima kilondekesa kwila, o yama ni athu exile mu atakula mu Njena phala kwa toka ni mwenyu, mba ku atalesa hadi. Kyenyiki, o Njena ki ilombolola kididi akambe ku ki mona ku athu, mwene mu takula o athu ni ku atalesa hadi katé ku hádya ni hádya mu tubhya. Muveji dya kiki, Jezú ni maxibulu mê atumbula o kizwelu Njena phala kulombolola o kaxtiku ka “kufwa kwa kayadi,” mba o kibwika kya kalelaku.—Dij 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Njila.

  Mu Mikanda Ikôla o kizwelu kiki kilombolola wendelu mba ukexilu uxikina Jihova mba kana. O yó akituka akayedi a Jezú Kidistu, athu a tokala mu “Njila” mba athu axikana Jezú Kidistu anga a kayela o phangu yê.—Ik 19:9.

• Njimbu yambote.

  Mu Mikanda ya Ngeleku o kizwelu kiki kyalungu ni njimbu yambote ya Utuminu wa Nzambi ni ya kubhuluka bhukaxi ka kixikanu mwa Jezú Kidistu.—Lu 4:18, 43; Ik 5:42; Dij 14:6.

• Nzewuji.

  Dijina dya tokala kwa nzambi mukwa Ngelexya. O akwa Listra adinganala anga exana Balanabé mu dijina dya Nzewuji. Sayi isoneku yosange mu jimbandu mwexile o mbanza ya Listra, itumbula o “akunji a Nzewuji” ni “Nzewuji o nzambi ya mwanya.” O naviyu yakatwile Phawulu ku kikolo kya Malta yakexile ni fikula ya an’â Nzewuji ku pholo, o jingongo Castor ni Pólux.— Ik 14:12; 28:11.

• Nzumbi ikôla.

  O kutena kwa Nzambi ki kumoneka ku mesu, kwene mubhanga naku o vondadi yê. O nzumbi yiyi ikôla, mukonda itunda kwa Jihova, o Nzambi yazele, wabetakota mu kuyuka, ni mukonda bhukaxi ka nzumbi yiyi, Nzambi ubhanga o ima yoso ikôla.—Lu 1:35; Ik 1:8.

• Nzumbi.

  O kizwelu ruach mu dimi dya Hebalayiku ni kizwelu pneuma, mu dimi dya Ngeleku ene mu kilungulula “nzumbi.” O izwelu yiyi, yala ni ilombolwelu yavulu. O ilombolwelu yoso yalungu ni kima kikamba kumoneka ku mesu, mba kutena. O kizwelu mu dimi dya Hebalayiku ni mu dimi dya Ngeleku, a kitumbula mu kuzwela yalungu ni (1) kitembu, (2) o muha wa mwenyu utusanga ku ibhangelu mu ngongo, (3) o nguzu ikwatekesa o muthu kuzwela ni kubhanga o ima mu ukexilu watokala, (4) o izwelu yobhuse itunda ku muthu mu nzumbi, (5) o athu ala ni mikutu mu nzumbi, ni (6) kutena kwa Nzambi mba o nzumbi ikôla.—Ma 35:21; Jis 104:29; Mat 12:43; Lu 11:13.

O

• O ditadi dya betakota.

  O ditadi didi dikala ku hota ya phalelu jiyadi, ja sabhalalu  phala jene jikole dingi. O ditadi dya betakota dyexile o ditadi dya dikota dya kaboko. Mukulu exile mu sola ditadi dya kolo phala kutunga o jisabhalalu ni ilumbu ya mbanza. O kizwelu kiki ene we mu kitumbula phala kulombolola o kuzonga kwa ixi. Jezú amwixana kala ‘ditadi dya betakota dya kaboko’ ka kilunga, kyene akisokesa we ni inzo ya Nzambi.—Ef 2:20; Job 38:6.

• O jimbutu ja dyanga.

  O jimbutu ja dyanga ja kithangana kya kubhongolola, mba o ima ya dyanga. Jihova watumine akwa Izalayele ku mu bhakwila o an’â a phande-kumbi, o yama ya dyanga ni jimbutu ja dyanga ku idima yâ. O kifuxi kya Izalayele kyexile mu bhakula kwa Nzambi o jimbutu ja dyanga mu Fesa ya Jimbolo ja Kambe Felemendu ni ya Pendekoxi. O kizwelu “jimbutu ja dyanga,” a kitumbula we phala kulombolola Kidistu ni akayedi yê a a undu.—1Ko 15:23; Dya 15:21; Ji 3:9; Dij 14:4.

P

• Palayizu.

  Njaludim ya yuka. O palayízu ya dyanga yexile o njaludim ya Edene, yabhangele Jihova phala o dikaza dya dyanga. Kyoso Jezú kya mu phaphele ku taka, mwene wedikisa kwila ku hádya o ixi yanda kala dingi palayizu. Mu mukanda wa 2 Kolindu 12:4, o kizwelu kiki kyalungu ni palayizu ku hádya. Mu divulu dya Dijingunwinu 2:7, o kizwelu kiki kyalungu ni palayizu ya dyulu.—Mik 4:13; Lu 23:43.

• Pendekoxi.

  Mu jifesa jitatu ja makota jexile mu bhanga o Jijudé, yiyi yexile o fesa ya kayadi ya betelekota. O mayala oso a Jijudé atokalele kubhanga o fesa yiyi mu mbanza ya Jeluzaleme. O kizwelu Pendekoxi kilombolola “(kizuwa) kya makwinyi atanu.” Mu Mikanda ya Ngeleku, o kizwelu kiki akitumbula phala kulombolola o jifesa jo tumbule mu Mikanda ya Hebalayiku, kala o Fesa ya Kubhongolola ni Fesa ya Jisemana. O fesa yiyi exile mu ibhanga mu kizuwa kya makwinyi atanu mu kumateka kukondala tundé mu kizuwa kya 16 kya mbeji ya Nizá.—Ma 23:16; 34:22; Ik 2:1.

• Phalumu.

  Ukexilu wa kuzonga ni lukwaku. Lukwaku lwa jikuka luzonga tunde ku mulembu wadikota katé ku mulembu wofele. Se o kovadu yexile ni 44.5 a jisendimetulu, o phalamu imoxi yeji zonga 22.2 a jisendimetulu mu kulebha.—Ma 28:16; 1Sa 17:4.

• Phánda.

  O kizwelu kilombolola muthu wakazala uxikina kuzeka ni muthu wengi ki kaza dyê.—Ma 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Phande-kumbi.

  O mona wa dyala wa dyanga wa tata. Mukulu o mona wa dyanga wexile ni ujitu ku mwiji, mwene weji kala kupholo dya mwiji kyoso o tata kyeji fwa. Jezú mwene o mona wa dyanga wa Jihova; mu ibhangelu yoso ya Nzambi mwene o muthu a dyangele ku mu bhanga. Mwene we adyanga ku mu fukununa mwalunga.—Di 25:33; Ma 11:5; Ko 1:15; Dij 1:5.

• Phasu.

  Fesa exile mu ibhanga lumoxi ku muvu, mu kizuwa kya 14 mu mbeji ya Abibe (mu kubhita thembu exile mu ixana Nizá). O fesa yiyi yexile phala kulembalala o ubhulukilu wa akwa Izalayele ku ixi ya Ijitu. Mu kubhanga o fesa yiyi o mundu wexile mu jibha ni kwoha kambudi mba hombo, ya akexile mu idya ni mafe alulu ni jimbolo jakambe felemendu.—Ma 12:27; Nz 6:4; 1Ko 5:7.

• Philadi.

  Ngunji ifikidila kima kyoso-kyoso. Mu tembulu yatungile Solomá ni mu jisábhalalu ja sobha, mwakexile jiphiladi jexile mu fikidila o ididi yiyi. Mu Mikanda ya Ngeleku o kizwelu kiki kilombolola we ngunji (1Ti 3:15) mba kididi kya ungana (Dij 3:12).—Af 16:29; 1Ji 7:21.

• Porneía.

  —Tala o kizwelu UFUSA.

• Poxolo.

  O kizwelu kiki, kilombolola “mukunji mba yó amutumu.” Jezú amwixana mukunji, o yó a atumikisa phala  kusidivila akwâ, a exana we akunji. O kizwelu kiki, akitumbula dingi phala kulombolola o 12 kya jipoxolo a asolele kwa Jezú phala kukala akunjyê.—Mál 3:14; Ik 14:14.

S

• Sábhalu.

  Kizwelu kya tundu mu dimi dya Hebalayiku, kilombolola “kunyoha.” Kiki kyexile o kizuwa kya ka sambwadi mu semana phala o Jijudé (o kizuwa kiki kyakexile mu mateka kya sesa mu kufwa o dikumbi, katé kya sábhalu kyoso we kifwa o dikumbi). Izuwa ya mukwa ya jifesa ku muvu, kala o muvu wa ka sambwadi, ni muvu wa makwinyi atanu, exile mu ixana we Sábhalu. Mu kizuwa kya Sábhalu, o akunji ene ngó atokalele kubhanga o kikalakalu kyâ mu tembulu. Mu mivu ya Jisabhalu, o athu ka tokalele kudima o mavu, o mukwa Izalayele ka tokalele kujijidika phangyê kufuta o dikongo. Mu Kijila kya Mozé, o ima yexile mu fidisa mu kizuwa kya Sábhalu ki ya bhonzele ku ibelesela, maji o atwameni a jingeleja exile mu bhonzesa o ima. Mu izuwa ya Jezú ene exile mu xinaxina o mundu ni ijila yiyi.—Ma 20:8; Ij 25:4; Lu 13:14-16; Ko 2:16.

• Samadiya.

  Yexile mbanza ya dikwinyi dya miji ya Izalayele mu hama jiyadi ja mivu. O mbanza yiyi a itungile ku mulundu wexile we ni dijina didi. Mu izuwa ya Jezú Samadiya yexile dijina dya kibatu kyexile mu kaxi ka jimbanza ja Ngalileya ku thunda, ni ya Judeya ku lwiji. Mu ukunji wê Jezú kexile mu boka mu mbanza yiyi. Maji sayi ithangana mwene wabhitile mu mbanza yiyi anga wazwela ni athu akwa mbanza. Phetele wakalakala ni sabhi ya kayadi ya Utuminu, kyoso o akwa Samadiya kya tambula o nzumbi ikôla.—1Ji 16:24; Nz 4:7; Ik 8:14.

• Sata.

  Sata ibhana o muthu kwa Nzambi phala kulombolola kisakidilu, kuxikina o itondalu, ni kukolesa o ukamba wambote ni mwene. Mu ku mateka ni Abele, o athu a bhakula jisata javulu mu vondadi yâ, kala o jisata ja yama. Mu Kijila kya Mozé, o kubhana o jisata kyexile kitumu. Kyoso Jezú kyabhana o mwenyu wê wayuka kala sata, ki kwabhingile dingi kubhana o jisata ja yama. Maji o Jikidistá ene mu bhana kya jisata jengi kwa Nzambi.—Di 4:4; Jih 13:15, 16; 1Nz 4:10.

• Satanaji.

  Kizwelu mu dimi dya Hebalayiku kilombolola “Nguma.” Muveji javulu o kizwelu kiki mu dimi dya Hebalayiku kya lungu ni Satanaji o Dyabhu, o nguma ya dikota ya Nzambi.—Job 1:6; Mat 4:10; Dij 12:9.

• Sata ya uholwa.

  Sata ya vinyu exile mu izunzumuna ku thandu dya kalatódyu, akexile mu ibhakula kumoxi ni jisata já kamukwa. Phawulu watumbula o kizwelu kiki, phala kulombolola o kudibhakula kwê mu ku kwatekesa o jiphange jê, o Jikidistá.—Dya 15:5, 7; Fi 2:17.

• Seyalu ya Ngana.

  Mu seyalu yiyi mu kala mbolo yakambe felemendu ni vinyu, ilombolola o mukutu ni manyinga a Kidistu, mu kulembalala o kufwa kwa Jezú. O Mikanda Ikôla ituma o Jikidistá kulembalala o fesa yiyi, mukonda dyakiki a ixana ‘Lembalasa.’—1Ko 11:20, 23-26.

• Sézalu.

  Dijina dya mwiji wa akwa Loma, dya kituka dijina dya ujitu dya atwameni a Loma. O Bibidya itumbula o majina a atwameni, Nguxi, Tibéliyu, ni Kilawudyu. Nelu amwixana we mu dijina didi dya ujitu, sumbala ka mu tumbula o dijina dyê mu Bibidya. Mu Mikanda ya Ngeleku o dijina “Sézalu” aditumbula we phala kulombolola jinguvulu mba yó ala mu ididi ya maungana.—Mál 12:17; Ik 25:12.

• Sidivisu Ikôla.

  Ukunji mba kikalakalu kibhanga o muthu mu ubezelu wê kwa Nzambi.—Lo 12:1; Dij 7:15.

• Sídya; akwa Sídya.

  Mu Mikanda ya Ngeleku, Sidya mbanza ya tokalele ku ixi ya Loma, o mbonge ya mbanza yiyi yexile Andyokya. Kwexile jimbanza javulu ja  Sídya ja tokalele ku kibatu kiki. Mu dimi dya Habalayiku (exile mu ixana Alá). O nguvulu ya ixi ya Sídya mwene wexile mutumina o jimbanza joso ja Palestina.—Lu 2:2; Ik 18:18; Ng 1:21.

• Silite.

  Musanza wa kalunga ku ixi ya Libya ku mbandu ya thunda ya Afrika. O a endexi a jinavyu ka wabhelele kwendela mu jimbandu jiji mukonda dya ibumu ya museke, yavudile mu musanza wa kalunga.—Ik 27:17.

T

• Taka.

  O kizwelu kiki kya tundu mu kizwelu staurós, mu dimi dya Ngeleku. Kilombolola muxi, kala kwa phaphele Jezú. Seku kima kilondekesa kwila o kizwelu kiki kilombolola dikulusu, kala o kidimbu kyene nakyu o jipagá tundé ukulu ande dya Jezú. O kizwelu “taka” kilombolola kyambote o kizwelu kiki mu dimi dya ngeleku, mukonda o kizwelu staurós akitumbula phala kulombolola o jiphaxi, o hadi, ni lusebhu lweji bhita nalu o akayedi a Kidistu. (Mat 16:24; Jih 12:2)—Tala o kizwelu MUXI.

• Talátalu.

  Mu Mikanda ya Ngeleku, kilombolola o ukexilu wa kutolesa muthu kala a mukutu mu kaleya, o jianju ja bhukumuka mu izuwa ya Nowé ala mu ukexilu yú. Mu mukanda wa 2 Phetele 2:4, o kizwelu tartaóo (“ku atakula mu talátalu”) kiki ki kilombolola kwila o “jianju jatele kituxi” a jitakula mu talátalu ilonga o akwa jipagá (mba kaleya kala koxi a mavu phala o jinzambi kijala ni valolo). Maji o jianju jiji, Nzambi wa akatula o ujitu wexile nawu ku dyulu, anga wa akayeku, yu wa ate mwavundu, katena dingi kumona o kubhenya kwa lungu ni vondadi ya Nzambi. Kala kilondekesa o Mikanda Ikôla, o kuvunda kuku kulombolola kwila ene anda kwa bwikisa katé ku hádya ni hádya, kumoxi ni mutwameni wâ Satanaji o Dyabhu. Kyenyiki, o kizwelu Talátalu kilombolola o ukexilu wa tolesa o jianju jojo ja bhukumuka. Ki kyene kimoxi ni “dikungu dya zongo,” dyotumbule mu divulu dya Dijingunwinu 20:1-3.

• Talendu.

  O kizongelu ni kitadi kya betelekota kya akwa Jihebelewu. Kyexile mu pezala 34.2 a jikilu. O talendu ya akwa Ngelexa ya tolele dingi, nange yexile mu pezala 20.4 a jikilu.—1Mal 22:14; Mat 18:24.

• Tembulu.

  Sabhalalu yexile mu Jeluzaleme, yabhinganesa o balaka, kala kididi kya ubhezelu phala akwa Izalayele. O tembulu ya dyanga a itungile kwa Solomá anga a ibulu ku akwa Babilonya. O tembulu ya kayadi a itungile kwa Nzolobabele kyoso akwa izalayele kya tundu ku ubhika ku Babilonya, anga a itungulula kwa Helode Yadikota. Mukulu o tembulu exile mu ixana ‘inzo ya Jihova.’—Mat 21:13; Lu 11:51; 1Mal 29:1; 2Mal 2:4; Mat 24:1.

• Thamba ya álaka.

  Thamba mba kivunginu kya Alaka ya Kikutu. O mukunji wadikota wakexile mu zunzumuna o manyinga a jisata mu Kizuwa kya Kuloloka o Ituxi. Mu dimi dya Hebalayiku o kizwelu kiki kilombolola “kufuta” mba “kujima kituxi.” O thamba yiyi exile mu ibhanga ni ulu. Mu jihota ja thamba mwexile jixilube. Sayi bhabha o kizwelu kiki a kixana ngó “thamba.”—Ma 25:17-22; 1Mal 28:11; Jih 9:5.

• Thethémbwa ya kamene.

  O Thethémbwa imoneka ku mbandu kutundila o dikumbi, ande dya kumoneka o dikumbi mu ku idikisa kwila o kuma kwanda kukya.—Dij 22:16; 2Ph 1:19.

U

• Ufusa.

  Mu dimi dya Ngeleku o kizwelu kiki kilombolola porneia. Kizwelu phala kulombolola o maukexilu oso a maufusa. Kala o undumbu, udyanzunga, athu ka kazala azeka kumoxi, diyala uzeka ni diyala ni mukwâ, mba muhatu uzeka ni muhatu ni mukwâ, ni muthu uzeka ni yama. Mu divulu dya Dinjingunwinu o  kizwelu undumbu akitumbula phala kulombolola o ibhangelu ya “Babilonya ya Dikota.” O Babilonya ya dikota a isokesa ni kidyanzunga mukonda dya kudita ni jinguvulu ja mundu yú phala kunganyala kutena ni maumvwama. (Dij 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Ik 15:29; Ng 5:19)—Tala o kizwelu KIDYANZUNGA.

• Uhabu.

  Mu dimi dya Ngeleku asélgeia, kifwa kubhukumukina o itumu ya Nzambi. O muthu ulondekesa ukexilu wayibha ni kukamba kuxila. Kuxongwena yó wala ni ungana, ni kubhukumukina o itumu ni ijila. O kizwelu kiki, ki kyalungu ni itondalu yofele.—Ng 5:19; 2Ph 2:7.

• Ujitu wa henda.

  Ujitu phala kukwatekesa yó wa bhindama. Sumbala o Mikanda ya Hebalayiku ki itumbula o jisata jiji, maji o Kijila kya Mozé kyabhanene itendelesu ku akwa Izalayele yalungu ni kukwatekesa o jingadyama.—Mat 6:2.

• Uloji; Wanga.

  O kuxikina kwila o athu ala ni nzumbi ikala hanji ku mwenyu kyoso o muthu kyafwa, ni kwila o muthu wafu utena hanji kudizwelesa ni yó ala ku mwenyu, bengebenge bhukaxi ka muthu wengi (kimbanda), utena ku mu funyisa. O kizwelu ‘wanga’ mu dimi dya Ngeleku akixana farmakía, kilombolola “drogaria.” Mukulu kyoso o athu kyexile mu xingila mu kwixana o madimonyo ni kubhanga o wanga, ene exile mu nuwa jidroga. Mukonda dya kiki, mu kuzwela yalungu ni wanga exile mu tumbula o kizwelu kiki mu dimi dya Ngeleku.—Ng 5:20; Dij 21:8.

• Undumbu.

  —Tala o kizwelu UFUSA.

• Utuminu wa Nzambi.

  O kizwelu kiki kyalungu ni ungana mba unguvulu wa Nzambi bhukaxi ka Mon’ê Jezú Kidistu.—Mat 12:28; Lu 4:43; 1Ko 15:50.

W

• Wasu wadizumba.

  Wasu wofunge ni máji a mazumba, uya ni kujokota bhofele-bhofele ni kubhana dizumba dyambote. Mu balaka ni mu tembulu mwexile wasu wakatunda, exile mu ubhanga ni ima iwana inuha kyambote. Exile mu utoka mu kamene ni mu ngoloxi mu kalatódyu kexile mu Kididi Kikôla. Mu Kizuwa kya Kuloloka o Ituxi, wene exile mu utoka mu Kididi Kikôla Kinene. Wexile mu lombolola o misambu yoxikine ya jiselevende ja fiyele ja Nzambi. O Jikidistá ka bhingi dingi kubhanga o wasu wa dizumba.—Ma 30:34, 35; Ij 16:13; Dij 5:8.

• Wasu wa libanu.

  Wasu wa mixi mba wa isasa, wakexile mu tunda mu mixi a ixana Boswellia. Kyoso kyakexile mu toka o wasu wa libanu, wene wakexile mu nuha kyambote. O wasu wa dizumba ukôla wexile mu balaka ni mu tembulu, exile mutamu we libanu. Kyoso akwa Izalayele kyexile mu satela idima, ene exile muta-mu we o wasu wa libanu. Exile mu uta o wasu wa libanu mu jimbolo ja kusatela jexile mu Kididi Kikôla.—Ma 30:34-36; Ij 2:1; 24:7; Mat 2:11.

Y

• Ya kambe o felemendu.

  O kizwelu kiki kyalungu ni jimbolo ja kambe o felemendu.—Mate 16:3; Mál 14:12; 1Ko 5:8.

Z

• Ziyone; Mulundu wa Ziyone.

  Dijina dya Jebuze, o mbanza ya akwa Jebuze ku milundu yexile ku mbandu ya lwiji ya Jeluzaleme. Kyoso Davidi kya tambula o mbanza anga watungu-mu o inzo ya sobha, Ziyone amateka ku ixana “Mbanza ya Davidi.” (2Sa 5:7, 9) Kyoso Davidi kyambata o Alaka mu kididi kiki, Ziyone yakituka mbanza ikôla phala Jihova. Mu kubhita thembu o mulundu wa Modyá mwexile o tembulu akexile mu wixana Ziyone. Sayi bhabha, o mbanza ya Jeluzaleme akexile mu ixana mu dijina dya Ziyone. Muveji javulu mu Mikanda ya Ngeleku o kizwelu Ziyone a kitumbula phala kulombolola ima yengi.—Jis 2:6; 1Ph 2:6; Dij 14:1.