1-3. (a) Kibhidi kyahi kyadibhele nakyu Xitevá, maji ihi yabhange mwene? (b) Ibhwidisu yebhi itwanda dilonga?

 XITEVÁ wala mu inzo yakufundisa. O kididi kiki nange kyazukama ku tembulu ku Jeluzaleme, mwala 71 a mayala axikama. O inzo yiyi yakufundisa yabetakota ya Jijudé, yadyongeka phala kufundisa Xitevá. O afundixi mayala ala ni kutena kwavulu ni fuma, avulu mudyâ kaxila o dixibulu didi dya Jezú. Mu kidi o muthu wongeka o athu yá, o Mukunji Wabetakota Kayafa, yó wongeka o athu mu inzo yiyi phala kubalakala Jezú Kidistu mu kufwa, tumbeji kudima. O kwila Xitevá wala ni woma?

² Mu kithangana kyenyokyo kwexile kima kwa Xitevá kyabhangesa o athu kudiwana. O “afundixi kya mutale swí, amono kwila pholo yê yedile kala pholo ya anju.” (Ika. 6:15) O jianju atula o njimbu ya Jihova Nzambi, mukonda dya kiki ene aswina kala ni woma, atululuka. Kyene we kyabhiti ni Xitevá, kate mwene o afundixi amuzembele kyavulu, amono we kwila watululukile. Nange tudibhwidisa: Kyebhi mwene kyatena kukala ni pholo ya tululuka?

³ Kuma tu Jikidistá, tutena kudilonga kyavulu ni kitambwijilu kya kibhwidisu kiki. Twabhingi we kwijiya se mukonda dyahi Xitevá amwambata mu inzo yakufundisa. Kyebhi mwene kyazokela o kixikanu kyê? Kyebhi kitutena kukayela o phangu yê?

4, 5. (a) Mukonda dyahi Xitevá wakexile ni valolo yavulu mu kilunga? (b) Mu ukexilu webhi Xitevá “wezalele ni ngalasa ni kutena kwa Nzambi”?

⁴ Kala kitwamono, Xitevá, diyala wexile ni valolo yadikota mu kilunga kya ubhe kya Jikidistá. Mu kibatulu kyabhiti twamono kwila, mwene wexile mwaxaxi ka sambwadi a mayala alendukile axikina ni lusolo lwoso o kikalakalu kya abhele o jipoxolo kya kukwatekesa akwâ. Tu diwana dingi mu kulenduka kwê, kyoso ki tulembalala kwila Jihova wamubhele mauhete avulu. Mu Ikalakalu 6:8 tu tangamu  kwila mwene watambwile kutena kwa kubhanga “isumwa ni madiwanu a makota” kala kyakexile mubhanga amoxi ku jipoxolo. Mwene we “wezalele ni ngalasa ni kutena kwa Nzambi.” O kiki kilombolola ihi?

⁵ Xitevá wexile mudibhana ni athu mu ukexilu wambote, ni henda. O athu exile mu mudyelela kyavulu, mukonda dya ukexilu wê wambote wakuzwela. Athu avulu amono kwila mwene wexile mukwa kidi ni kwila o ima yexile mwalonga, yexile mwabhekela mbote. Xitevá wexile ni kutena kwavulu mukonda o nzumbi ikola ya Jihova yexilenê. Ni kulenduka kwoso wexile mu kwehela o nzumbi ikola ku mwendesa. Mu veji dya kudizangeleka mukonda dya mawuhete exile nawu, wexile mu fumanesa Jihova ni kukwatela henda ku athu exile mu zwelanê. Mukonda dya kiki kitudiwana mu kumona kwila o jinguma jê exile ni woma wê!

6-8. (a) Mu ima yebhi Xitevá amutatela ku jinguma jê, ni mukonda dyahi? (b) Mukonda dyahi o phangu ya Xitevá ikwatekesa o Jikidistá lelu?

⁶ Sayi kizuwa mayala avulu amesenene kuzoka ni Xitevá, maji kaditundu kyambote “mukonda dya unjimu wê mu kuzwela ni kwila o nzumbi ikôla yakexile mu mu kwatekesa.” a Ni njinda yoso “mu kaswekele aswinisa athu” phala kutatela makutu ku mukayedi yú wa Kidistu wakambele kikuma. Ene we “afunyisa o mundu ni adyakime a mundu ni jimesene ja kulonga o Kijila,” anga ambata Xitevá ni nguzu yoso mu Inzo ya Kufundisa. (Ika. 6:9-12) O jinguma amutatela kwila, wexile muxongwena Nzambi ni Mozé. Kyebhi mwene kyabhange o ima yiyi?

⁷ O jimbangi jamakutu azwela kwila Xitevá waxongwena Nzambi mu kuzwela ima yayibha yalungu ni “kididi . . . kikôla”—o tembulu ya Jeluzaleme. (Ika. 6:13) Ene azwela kwila mwene wexile muxongwena Mozé mu kuzwela ima ki yatokalele mu kitumu kya Mozé, ni kulungulula o ijila ya Mozé. Kiki kyexile kitatelu kya katunda, mukonda o Jijudé abhanene valolo yavulu ku tembulu, ku ijila ya Mozé ni ku ijila yengi yakexile mubandekesa mu kitumu kiki. O kitatelu kiki kyalombolola kwila Xitevá atokalele ku mujibha.

⁸ Kala kyabhiti ni Xitevá, lelu o akwa jingeleja ja makutu ene muta mibhetu phala kutalesa hadi ku jiselevende ja Nzambi. Sayi bhabha afunyisa o jinguvulu phala kuzukutisa o Jimbangi ja Jihova. Ihi itwatokala o kubhanga kyoso kyatutalela makutu? Tutena kudilonga ima yavulu ku phangu ya Xitevá.

9, 10. Ihi yene mu kwamba o athu ene mulolakala o Bibidya yalungu ni diskulusu dya Xitevá? Ihi itwatokala o kuxinganeka?

⁹ Kala ki twamono kudimatekenu dya kibatulu kiki, kyoso kyamutatela makutu, Xitevá watululukile kyavulu, o pholo yê yexile kala o pholo ya anju. Kayafa wabiluka kwa mwene yu wamwibhwidisa: “O kwila o ima yiyi ya kidi mwene?” (Ika. 7:1) Kyokyo kyexile o kithangana kya Xitevá phala kuzwela. Kyene mwene kyabhange!

¹⁰ O athu ene mulokalala o Bibidya ene mu kwamba kwila, sumbala o diskulusu dya Xitevá dya dikota maji mwene katambwijila o itatelu yazwela kwa mwene. Maji mu kidi Xitevá watubhana phangu yambote ya “kuzokela o kixikanu” kyetu. (1 Ph. 3:15) Xitevá amutatela kwila waxongwena Nzambi mu kuzwela kyayibha yalungu ni tembulu, waxongwena Mozé mu kuzwela kyayibha yalungu ni Kijila. O diskulusu dya Xitevá dizwela yalungu ni ithangana itatu ya musoso wa akwa Izalayele, dilondekesa we ima yalungu ni kitatelu kyazwela kwa mwene. Twanda mona o ithangana itatu yiyi.

11, 12. (a) Mukonda dyahi twamba kwila Xitevá wajimbulula kyambote o phangu ya Mbalahamu mu diskulusu dyê? (b) Mukonda dyahi Xitevá wabhange kyambote mu kutumbula o phangu ya Zuze?

¹¹ Kithangana kya Mbalahamu, Izake ni Jakobo. (Ika. 7:1-16) Xitevá wamateka kuzwela yalungu ni Mbalahamu, o akwa Jijudé exile mu muxila kyavulu mukonda dya kixikanu kyê. Mu kuzwela yalungu ni maka enyá, Xitevá wambe kwila Jihova, “o Nzambi yafuma watukulukila” Mbalahamu muveji yadyanga kyoso “kyatungile ku Mezopotâmya.” (Ika. 7:2) Mu kidi o diyala dyodyo wexile nzwangiza mu Ixi Yokanene. Mu izuwa ya Mbalahamu kimwexile tembulu né o Kijila Kya Mozé. Kyebhiphe muthu wejizwela kuma phala kubheza Nzambi kubhinga ngó kukala ni ima yiyi?

¹² Zuze watundu ku mwiji wa Mbalahamu, amuximanene kyavulu ku jingivwidi ja Xitevá, maji Xitevá wa alembalesa kwila o jiphange ja Zuze o jitata ja miji ya Izalayele, azukutisa o diyala didi wasidivila Nzambi ni kuyuka kwoso, anga amusumbisa kala mubhika. Né kiki Nzambi wabhulula o akwa Izalayele ku nzala bhukaxi ka Zuze. Sé phata Xitevá wamono kwila kwexile ima yavulu yadifwanganene kwa Zuze ni kwa Jezú Kidistu, maji mwene ka asokesa kudimatekenu phala o jingivwidi na suluke mu kumwivwa dingi.

13. Kyebhi o kutumbula o phangu ya Mozé kya kwatekesa kutambwijila o kima kyatatela kwa Xitevá? Mu kubhanga kiki Xitevá watumbula diba dyebhi dya dikota?

¹³ O kithangana kya Mozé. (Ika. 7:17-43) Xitevá wazwela kyavulu yalungu ni Mozé. Mu kubhanga kiki walondekesa unjimu mukonda  athu avulu atokalele mu Inzo Yabetakota ya Kufundisa ya Jijudé exile Jisadusewu, exile ngó muxikina o madivulu a Bibidya osoneke kwala Mozé, o madivulu amukwa kana. Lembalala kwila Xitevá amutatele kuma wexile muxongwena Mozé. O izwelu ya Xitevá yabhana mwene kitambwijilu kyambote ku kitatelu kiki, mukonda yene yexile mulondekesa kwila wexile muxila kyavulu Mozé ni Kitumu kyê. (Ika. 7:38) Xitevá watongolola kwila Mozé wabhiti mu ibhidi yavulu phala natene kubhulula o mundu. O athu aditunu Mozé mu veji ya dyanga kyoso kyexile ni 40 a mivu. Kyoso kyatenesa 80 a mivu o akwa Izalayele amubhukumukina mu veji javulu mu 40 a mivu dingi. b Mu kubhanga kiki Xitevá watumbula diba dya dikota: kwila muveji javulu o mundu wa Nzambi waditunu yo a asolo kwala Jihova phala kukala kupholo ni kwendesa o mundu wê.

14. Kyebhi o phangu ya Mozé yakwatekesa Xitevá mu diskulusu dyê?

¹⁴ Xitevá walembalesa o jingivwidi jé o ima yazwelele Mozé kwila Nzambi wanda mi bhana mwaxaxi ka jiphange jenu polofeta wasokela ni Mozé. Nanyi wejikala kala o polofeta yiyi, ni kyebhi kyeji mutambulula? Xitevá waxisa o itambwijilu ya ibhwidisu yiyi ku disukilu dya diskulusu dyê. Maji ande dya kuzwela kiki mwene wambe kima kyamukwa kyadikota: Mozé wadilongele kwila ididi yoso itena kukala ididi ikôla, kala kyabhiti mu kididi kyakexile o kisasa kyawamene túbhya, Jihova wazwelane mu kididi kyenyokyo. Kyebhi o athu kyejizwela kwila Jihova atokalele ngó ku mubheza mu kididi kimoxi kala mu tembulu mu Jeluzaleme?

15, 16. (a) Mukonda dyahi Xitevá wabhange kyambote mu kutumbula yalungu ni kalatódyu? (b) Mukonda dyahi Xitevá watumbula o tembulu ya Solomá mu diskulusu dyê?

¹⁵ O kalatódyu ni tembulu. (Ika. 7:44-50) Xitevá walembalesa o athu exile mu  inzo yakufundisa kwila, ande dya kukala tembulu mu Jeluzaleme Nzambi wabhele kitumu kwa Mozé phala kutunga kalatódyu kididi mwakexile mubhezamu Jihova, kyadifwanganene ni balaka. Nanyi weji zwela kwila o tembulu yexile dingi ni valolo o kalatódyu ndenge se Mozé wabhezele we Jihova mu kalatódyu?

¹⁶ Mu kubhita kithangana kyoso Solomá kya tungu o tembulu mu Jeluzaleme, bhukaxi ka nzumbi ikôla mwene wambe disá dyakatunda. Mu kutumbula o izwelu ya Solomá Xitevá wajimbulula kwila “o Sukeku katungu mu jinzo jobhange ku athu.” (Ika. 7:48; 2 Mal. 6:18) Jihova utena kukumbidila o vondadi yê bhukaxi ka tembulu, maji phala kubhanga kiki kadikwatenena mu tembulu. Mukonda dyahiphe o abhezi’ê eji xinganeka kwila o ubhezelu wa kidi wijila mu kididi kyotunge ku athu? Xitevá wazubha o diskulusu dyê ni izwelu yala ni kutena kwavulu, watumbula o izwelu yala mu divulu dya Izaya, yamba: “O dyulu dyene o kyandu kyami, o ixi yene o kididi kyami kyakutula o inama. Inzo ya kidifwa kyahi i mwanda ngi tungila? Mba kwebhi kweji kala o kididi kyami kya kunyoha? O maku mami kene abhange o ima yoso yiyi?”—Ika. 7:49, 50; Iza. 66:1, 2.

17. Kyebhi o diskulusu dya Xitevá (a) dyalondekesa o ukexilu wayibha wa jingivwidi jê (b) dyabhana o kitambwijilu ku ima yakexile mu mutatela?

¹⁷ Katé bhabha mu kutonginina o diskulusu dya Xitevá, twamono kwila mwene watungununa ni uhete woso o ukexilu wayibha wa athu exile mu mutatela. Mwene walondekesa kwila Jihova kadikwatenena ku ijila, maji mu kubhita kithangana utena kulungulula o ima phala kukumbidila o vondadi yê. O yó exile mubhana valolo yavulu ku tembulu yoyo yafwama mu Jeluzaleme ni ku Kijila kya Mozé, kejidile se mukonda dyahi Jihova wabhele o Kijila kwa Mozé ni mukonda dyahi watumu kutunga o tembulu. O diskulusu dya Xitevá dyalondekesa o kidi kiki kyakatunda: O ukexilu wabeta kota wa kuxila o kitumu ni tembulu, o kubelesela Jihova. Bhukaxi ka ibhangelu yê Xitevá walondekesa kwila wexile mukumbidila yoso yakexile muzwela, mukonda wabelesela Jihova mu ukexilu wakatunda.

18. Kyebhi kitutena kukayela o phangu ya Xitevá?

¹⁸ Ihi itudilonga ku diskulusu dya Xitevá? Tudilonga kwila, mwene wejidile kyambote o Mikanda Ikôla. Kyene kimoxi, etu twabhingi we kudilonga kyambote o Mak’â Nzambi se twamesena kulonga “kyambote o kidi kya Nzambi.” (2 Ti. 2:15) Tutena we kudilonga mu ukexilu wa Xitevá wakutalatala o athu, mwene wexile mukwa henda kexile mwaxinga. Sumbala o jingivwidi jê exile mu mu zukutisa kyavulu, mwene wabhange yoso phala kwatudila o njimbu yambote ni kuxila kwoso, mu kuzwela o ima yexile mubhana valolo ku athu enyó. Xitevá wazwela  ni kuxila kwoso ni athu exile mu kididi kya ungana, wa exana kala “jitata.” (Ika. 7:2) Etu we twabhingi kuzwela o kidi kya Nzambi “ni kubatama ni kuxila kwoso.”—1 Ph. 3:15.

19. Kyebhi Xitevá kyazwela ni kuswina kwoso o njimbu yalungu ni kifundisu kya Jihova?

¹⁹ Maji, ki twehe kuzwela o kidi kya Mak’â Nzambi mukonda dya woma wa kuxinga o athu mba kusosolola o njimbu ya Jihova yalungu ni kufundisa o athu. Xitevá watubhana phangu yambote ku maka yá. Sé phata mwene wejidile kwila o ima yoso yexile muzwela bhu pholo ya afundixi mu inzo ya kufundisa ki yeji kwa bhangesa kulungulula o ixinganeku yâ. Ni kikwatekesu kya nzumbi ikôla mwene wazubha o diskulusu dyê, mu kulondekesa ni kuswina kwoso kwila o afundixi yó adifwanganene ni jikuku jâ aditunine Zuze, Mozé ni jipolofeta. (Ika. 7:51-53) Mu kidi o athu atokalele mu inzo yoyo ya kufundisa, ajibhile we o Mexiya, yó o wijilu wê wotange kwala Mozé ni jipolofeta joso. Mu kidi ene abhukumukine o Kijila kya Mozé mu ukexilu wayibha kinene!

20, 21. Ihi yabhange o afundixi mu inzo ya kufundisa kyoso kyevu o izwelu ya Xitevá? Kyebhi Jihova kya mu swinisa?

²⁰ O kidi mu izwelu ya Xitevá yabhangesa o afundixi yó kufutuluka. Sé mangonya ene akokota o mazu kwa Xitevá. O diyala dyódyo dya fiyele wejidile kwila kala kyabhitile ni Mesene yê Jezú, mwene we keji mukwatela henda.

²¹ Xitevá wabhingile kulondekesa kuswina mukonda dya kima kyeji bhita kupholo, sé phata mwene waswinine kyavulu ni kisumwa kya mubhele Jihova mu kithangana kyenyókyo. Xitevá wamono o fuma ya Nzambi, wamono we Jezú wemana ku mbandu ya kadilu ya Jihova. Kyoso Xitevá kyexile muzwela o ima yexile mu mona mu kisumwa, o afundixi axiti o matwi mâ. Mukonda dyahi? Ithangana kudima, Jezú watangele o athu atokalele mu inzo yoyo ya kufundisa kwila mwene wexile o Mexiya ni kwila kwa kambele ngó bhofele weji kala ku mbandu yakadilu ka tata yê. (Mál. 14:62) O kisumwa kya Xitevá kyalondekesa kwila Jezú wazwelele o kidi. O afundixi yenyoyo mu kidi alungulukila o Mexiya ya amujibha! Ene oso adilúndula kwa Xitevá mu kithangana kimoxi phala ku mububa ni matadi kate kyafu. c

22, 23. Mu maukexilu ebhi o kufwa kwa Xitevá kwa difwangana ni kufwa kwa mesene yê? Kyebhi o Jikidistá lelu kyatena kukala ni kidyelelu kala kyexile nakyu Xitevá?

 ²² Mu maukexilu avulu Xitevá wafu kala kyafu o Mesene yê: Ni kidyelelu kwa Jihova ni kutululuka kwoso. Ande dya kufwa, wabhingi we kwa Jihova phala kuloloka yó akexile ku mububa ni matadi. Mwene wambe: “Ngana Jezú tambula o nzumbi yami”, nange mwene wexile hanji mutala o Mon’a muthu mu kisumwa kumoxi ni Jihova. Sé phata Xitevá wejidile kyambote o izwelu yiyi ya Jezú: “Éme ngi difukunukinu ni mwenyu.” (Nzw. 11:25) Ku disukilu, Xitevá wasambe kwa Nzambi ni dizwi dya swina: “Jihova, kana kwafundisa mukonda dya kituxi kiki.” Kyazubha o kuzwela kiki, mwene wafu.—Ika. 7:59, 60.

²³ Mu kiki, kala kyalondekesa o Bibidya Xitevá wakituka o muthu wadyanga wafu mukonda dya kukala mukayedi wa Kidistu. (Tala o kaxa “ Mu ukexilu webhi Xitevá wexile mbangi?” mu difwe 54.) Maji tuluwala kyavulu mu kwijiya kwila mwene keji kala o muthu wasukina. Katé mwene mu izuwa yetu, sayi jiselevende ja Jihova ene mwajibha ku akwa jingeleja, ku jinguvulu ni athu amukwá atuzukutisa. Né kiki tutena kukala hanji ni kidyelelu kala kyexile nakyu Xitevá. Jezú wakituka kyá Sobha, wamutumina ni kutena kwa dikota kwa mubhana Tat’ê. Seku kima kyanda mu fidisa kufukununa o akayedi’ê afiyele.—Nzw. 5:28, 29.

24. Ihi yabhange Sawúlu kyoso kyajibha Xitevá? Ihi ilondekesa kwila mwene wasuluka mu kuxinganeka mu kufwa kwa Xitevá?

²⁴ Kwexileku diyala dimoxi amwixanene Sawúlu, wexile mumona o ima yoso yexile mubhita. Mwene wamono kwila kima kyambote kujibha Xitevá, katé mwene wexile mulanga o izwatu ya athu exile mububa Xitevá ni matadi. Mwene anga wakexile kupholo mu kuzukutisa o Jikidistá. Maji o kufwa kwa Xitevá kweji kala mu kilunji kyê mu ithangana yavulu. O phangu yê yeji swinisa o Jikidistá jamukwa kukolokota fiyele ni kutolola ibhidi yosoyoso yeji dibhana nayu. Kupholo dya kwenda, Sawúlu amwijidile kala Phawulu waluwalele kyavulu mukonda dya kukala mu kithangana kyoso kyajibha Xitevá. (Ika. 22:20) Kuma wakwatekesa kujibha Xitevá, kupholo dya kwenda wambe: “Ngexile mu xinga Nzambi, ngexile ngi mukwa kuzukutisa, nga kakele kyavulu.” (1 Ti. 1:13) Mu kidi Phawulu nuka wajimbile Xitevá né o diskulusu dyabhange mu kizuwa kyenyokyo. Sayi madiskulusu ni ima yasoneka Phawulu, watumbula o maka azwela Xitevá mu diskulusu dyê. (Ika. 7:48; 17:24; Jih. 9:24) Mu kubhita kithangana poxolo Phawulu wakayela o phangu ya kixikanu ni kuswina kwa Xitevá, o diyala wezalele “ni ngalasa ni kutena kwa Nzambi.” Kindala twabhingi kudibhwidisa: ‘O kwila twandakayela o phangu ya Xitevá?’