Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

Musoso Ua Kidi

Nga Mono Kuila, o Kukuatekesa Akuetu Kubheka Kisangusangu

Nga Mono Kuila, o Kukuatekesa Akuetu Kubheka Kisangusangu

KIOSO ki nga kexile ni 12 kia mivu, nga mono kuila, ngexile ni kima kia valolo phala kubhana ku akuetu. Mu kiônge kionene, saí phange ua ng’ixana phala kuia kuboka kumoxi ni muéne. Sumbala nuka nga bokele, maji nga xikina. Tuai mu mbambe phala kuboka, muéne ua ngi bhana tumikanda tua kexile mu zuela ia lungu ni Utuminu ua Nzambi. Mu kusuluka, muéne uambe: “Eie u phupha o mabhitu ala ku mbandu ioio, eme nga-nda phupha o mabhitu ala ku mbandu íii ia kikoka.” Nga kexile ni hele iavulu, maji né kiki, nga mateka kuboka nzo ni inzo. Nga sasumuka mu kumona kuila, mu kithangana kiofele, nga bhanene kiá o tumikanda tuoso. Nga mono kuila, o athu a mesenene kutambula o tumikanda tu nga kexile mu bhana.

A ngi vuala ku muvu ua 1923, mu mbanza ia Chatham, mu ixi ia Inglaterra. Mu kithangana kieniókio, o Ita ia Dianga ku Mundu Uoso, ia bhitile kiá. Mu kiki, o athu a dielele kuila, o ima ku mundu ieji kala kiéngi. Maji o ima ki i lunguluka, mukonda dia kiki, o athu a luuala kiavulu, katé muene ni jitata jami. Ene a luualele ué ni atuameni a ngeleja ia Batista, mukonda a mesenene ngó kukala ni fuma mu ngeleja. Kioso ki nga tenesa dinake dia mivu, mam’etu ua mateka kuia mu iônge ia Jimbangi ja Jihova. Saí phange ia muhatu ua kexile mu longa o misoso ia Bibidia ku tuana. Muéne ua kexile ué mu longa ni divulu A Harpa de Deus. Nga uabhele kiavulu o milongi i nga kexile mu di longa.

NGA DILONGO IMA IAVULU NI ADIAKIMI

Mu unzangala uami, nga uabhele kiavulu kukuatekesa o athu kuijiia o ima iambote io kanene mu Bibidia. Nga kexile mu boka kiavulu ubheka uami, maji kioso ki nga kexile mu boka ni akuetu, nga kexile mu dilonga ima iavulu. Mu kifika, saí kizuua, nga tundile ni phange muadiakimi kiá, tuai mu mbambe phala kuboka. Tua di sange ni mutuameni ua ngeleja, mu kiki, eme nga zuela: “Tala o hombo.” O muadiakimi ua kexile kumoxi n’eme uemana, anga tua xikama. Muéne uambe: “O kuila eie uala ni kutena phala kufundisa muthu ni kuijiia se muéne hombo mba kana? Tua tokala ngó kuboka o njimbu iambote ku athu. Jihova muéne ua-nda fundisa o athu.” Mu izuua ienioió, nga dilongo ima iavulu ia lungu ni kusanguluka kuijila mu kubhana.—Matesu 25:31-33; Ikalakalu 20:35.

Phange ia mukuá, ua ngi longo kuila, phala kumona o kusanguluka kuijila mu kubhana, o muthu ua tokala kukala ni muanhu. O muhatu uê ua zembele o Jimbangi ja Jihova. Saí kizuua, muéne ua ng’ixana phala kudia kubhata diê. O muhatu ua kexile ni njinda iavulu mukonda dia muéne kuia kuboka, mu kiki, ua mateka ku tu takula o jipakote ja xá. Mu veji dia kuzoka nê, muéne ua nona o jipakote joso, anga ua ji tula mu ididi ia tokala. Mu kubhita thembu, Nzambi ua mu besoala, mukonda o muhatu a mu batizala anga ua kituka ué Mbangi ia Jihova.

Mu mbeji ia Katutu ia muvu ua 1939, kioso ki nga kexile ni 16 kia mivu, o akua Grã-Bretanha a mateka kubhanga o ita ni akua Alemanha. Mu mbeji ia Katanu ia muvu ua 1940, eme ni mam’etu a tu batizala mu mbanza ia Dover. Mu mbeji ia Kanake ia muvu ua 1940, nga mono mazunda ni mazunda a masoladi mu makalu, akexile mu bhita bhu muelu uami. Ene a bhulukile mu Ita ia bhitile mu Dunquerque. Nga mono kuila, ene a kexile mu divuua kiaiibha, ene kexile ni kidielelu. Nga mesenene kua tangela ia lungu ni Utuminu ua Nzambi, ni ku a bhana kidielelu kiambote kia lungu ni hádia. Mu kubhita kithangana, o akua Alemanha a mateka kutakula jibomba mu ixi ia Grã-Bretanha. Mausuku oso, tua kexile mu mona o iphululu ia jibomba kubhita mu mbanza ietu. Tua kexile ni uôma uavulu, mu kuívua o jibuia ja jibomba kioso ki ja kexile mu baza. Mu kamene, tua kexile mu sanga jinzo javulu jo buike. O ima ioso íii, ia ngi kuatekesa kumona kuila, o Utuminu ua Nzambi uene ngó ua-nda zubha o maka oso.

NGA MATEKA KUBHANGA KIKALAKALU KIÉNGI

Ku muvu ua 1941, nga mateka kukalakala mu sidivisu ia thembu ioso. O kikalakalu kiki, kia ngi sangulukisa kiavulu. Ande dia kubokona mu sidivisu ia thembu ioso, nga kexile mu kalakala mu ditenda dia kexile mu bhanga jibaluku ja ita. O athu a mesenene kiavulu kukalakala mu ditenda didi, mukonda akexile mu futa kitadi kiavulu. Maji o jiselevende ja Jihova ejidile kiá kuila, o Jikidistá ka tokalele kubhanga ita. Ku muvu ua 1941, tua mateka kutendela kuila, ki tu tokalele kukuatekesa kubhanga mauta. (Nzuá 18:36) Mu kididi mu nga kexile mu kalakala, akexile ué mu bhanga mauta a katunda phala o ita. Mukonda dia kiki, nga mono kuila nga tokalele kuxisa o salu, ni kubokona mu sidivisu ia thembu ioso. A diangele ku ngi tumikisa mu mbanza ia Cirencester, mu ixi ia Inglaterra.

Kioso ki nga tenesa 18 dia mivu, a ngi te mu kaleia mu 9 dia jimbeji, mukonda dia kudituna kuia mu ita. Nga divu kiaiibha, kioso kia jika o dibhitu dia kaleia, anga a ngi xisa ubheka uami. Maji o alangidi ni athu amukuá akexile mu kaleia, a ngi ibhuidisa se mukonda diahi a ngi tele mu kaleia. Ni kisangusangu kioso, nga a tangela ia lungu ni kixikanu kiami.

Kioso ki nga tundu mu kaleia, nga dibundu kumoxi ni Leonard Smith, * anga tua boko mu jimbanza javulu ja Kent, kuene kua ngi vualele. Phala kutakula jibomba mu mbanza ia Londres, o iphululu ia akua Alemanha ia tokalele kubhita mu mbanza ia Kent. Tundé ku muvu ua 1944, midi ja jibomba ndenge, a ji takula mu mbanza ia Kent. Ene exile mu tumikisa iphululu ia jibomba, ki kuexile muthu mu iphululu íii, maji jibomba ngó. Ki tu mona kuila o motolo ki ia mu kalakala dingi, tuejidile kiá kuila o kiphululu kieji baza. Tua kexile ni uôma uavulu. Mu kithangana kieniókio, tua kexile mu longa o Bibidia ku kitanu kia athu a tokalele ku muiji umoxi. Saí ithangana, tua kexile mu xikama koxi a meza ia felu, phala kudilanga. Se o jibomba ji buika o inzo, ki tueji kala mu iluezu iavulu. O athu oso ku muiji a a batizala.

NGA MATEKA KUBOKA O NJIMBU IAMBOTE MU JIXI JÉNGI

Nga kexile mu kuixana o athu phala kuia mu kiônge kia dikota, kioso ki ngexile mu boka mu ixi ia Irlanda (ku luiji)

Kioso kia bhiti o ita, nga kalakala mivu iiadi kala muboki ua thembu ioso mu mbandu ia thunda ia Irlanda. Tuendele nzo ni inzo, ni kuzuela kuila tu akunji, ni kuila, tua kexile mu sota kididi phala kukala-ku. Tua kexile ué mu bhana o madivulu metu mu ikoka. O ixi ia Irlanda ki i sokele ni ixi ia Inglaterra. Kuma o akua ixi exile akua Katolika, athu avulu akexile mu banza kuila, kutobha kuxikina kuila o athu eji tuívua. Saí kizuua, kua moneka diiala uambe kuila, ueji tu beta. Mu kiki, ngai mu zuela ni xiku dia ngoji, maji muéne uambe: “Muéne ua lungu’é.” Ki tuejidile o kutena kuexile na-ku o atuameni a jingeleja mu ixi íii. Se a xikinine kutambula o madivulu metu, eji kua kaia ku salu. Mukonda dia kiki, ene akexile mu tu kaia. Tua tokalele kuia mu tunga kididi kiéngi.

Kioso ki tua kexile múia mu tunga kididi kiéngi, tua kexile ué kuia mu boka mu ididi ka tuejidile kiambote ku atuameni a jingeleja. Mukonda dia kiki, tua diangele kubokela o athu a tungile dikanga, mu kusuka-ku, kiene ki tua kexile mu bokela o jivizinhu jetu. Mu mbanza ia Kilkenny, tua kexile mu dilonga ni kilumba, mu veji jitatu mu semana, sumbala o athu akexile mu tu zukutisa. Kuma nga zolele kiavulu kulonga o Bibidia ku athu, nga mesenene kubhanga o xikola phala o akunji a jixi jengi. Mu kiki, nga disoneka phala kubhanga o Xikola ia Ngiliiade.

Tundé ku muvu ua 1948 katé ku muvu ua 1953, o baluku Sibia, iexile o dibhata dietu (ku mbandu ia kadilu)

Nga bhange mivu itanu mu kudilonga mu mbanza ia Nova York. Eme ni kitatu kia jikoleka jami, a tu tumikisa phala kuboka mu jixi ja Caribe. Mu mbeji ia Kamoxi ka muvu ua 1948, tua tundu mu mbanza ia Nova York ni ulungu a u lukile Sibia. Nuka ngendele njila ni ulungu, mukonda dia kiki, nga sangulukile kiavulu. Gust Maki, phange tua dilongele kumoxi o xikola, uexile muendexi uambote. Muéne ua tu longo ima iavulu ia lungu ni kuendesa o baluku, kála o kukalakala ni busula, ni kiebhi ki tuendesa o baluku se kua mu bhusa kiavulu. Tua bhange 30 a izuua mu baluku, tua di bhanene ni kitembu kia dikota mu kalunga. Maji Gust, ua tu kuatekesa kubhixila kiambote mu ixi ia Bahamas.

‘TANGELENU KU IKOLO IA TAKUKA KU MAKANGA’

Mu kubhita thembu ni kuboka mu jixi ja Bahamas, tuai mu boka mu jixi ja mukuá ja Sotavento ni Barlavento. O ididi íii, ia zukama ni jixi ja Ilhas Virgens ni Trinidad. Phala kubhixila, o muthu ua tokala kuenda 800 a jikilómetulu. Tua bhiti mivu itanu, mu kuboka mu jixi ja kambele Jimbangi ja Jihova. Saí bhabha, tua kexile mu bhita jisemana sé kutambula mba kutumikisa mikanda. Maji né kiki, tua sangulukile kiavulu mukonda dia kuboka o njimbu ia lungu ni Jihova mu “ikolo.”—Jelemiia 31:10.

Akunji a jixi jengi mu baluku Sibia (tundé ku kiasu katé ku mbandu ia kadilu): Ron Parkin, Dick Ryde, Gust Maki, ni Stanley Carter

Kioso ki tua kexile mu bhixila, o athu akexile mu kuíza ni lusolo, phala ku tu tambulula. Amukuá nuka a monene baluku, mba mundele. O athu iá a sangulukile kiavulu, ejidile kiambote o Bibidia. Ene exile mu tu bhana ima iavulu, kála jimbiji, jibakata, ni jinguba. Sumbala o kididi mu baluku kia tolele, maji tua kexile mu lamba, kuzeka, ni kusukula o izuatu ietu mu kididi kieniókio.

Tua kexile mu bhita kizuua kia muvimba mu kukunda o athu. Tua kexile mu a exana phala kuívua diskursu dia Bibidia. Mu ngoloxi, tua kexile mu xika o ngunga ia baluku. Nga uabhele kiavulu kumona o athu kubhixila ku tua kexile. O jikandeia bhu maku a athu exile mu kulumuka o milundu, ja difuile ni jithéthembua. Saí ithangana, kuexile mu moneka hama ia athu. Ene exile mu bhanga ibhuidisu iavulu, katé muene mu usuku. Ene a uabhele kuimba, mukonda dia kiki, tua bhange jikopia ja mimbu ia Utuminu phala ene. Kiuana kietu, tua kexile mu mateka o kuimba. Kioso kiévua kiambote, ene anga a tu kaiela. O dizuí diâ dia kexile mu tunda kiambote. Tua sangulukile kiavulu!

Kioso ki tu zubha kudilonga ni muthu, saí bhabha o maxibulu akexile mu tu xinjikila ku maxibulu a mukuá, phala kudilonga dingi. Tua kexile mu bhanga jisemana mu kididi kimoxi, anga tuenda mu boka kididi kiéngi. Maji tua kexile mu bhinga ku athu a uabhele dingi kudilonga o Bibidia, phala kusuluka ni kulonga akuâ, katé ki tueji vutuka dingi. Tua sangulukile kiavulu mu kua mona kukumbidila kiambote o ikalakalu i tua kexile mu ku a bhana.

Lelu, o ididi íii iezala ni athu a tundu mu ididi ia mukuá, maji m’ukulu, iexile ididi ia fuama, ia tululuka, iezalele ni mixi ia iuka. Tua kexile kubhanga njila mu usuku, mu kutunda kididi phala kuia kididi kiéngi. O dieji diexile mu muikina kiambote o njila. Tua kexile mu mona o jimbiji ja iuka kutuka-tuka mu menha, ni kuívua o jibuia ja baluku kioso ki tuexile mu kuenda njila.

Mu kubhita mivu itanu ni kuboka mu jixi jiji, tuai katé ku ixi ia Porto Rico, phala kusumba motolo ua ubhe phala o baluku ietu. Kioso ki tua bhixila kuenhoko, nga mono mana Maxine Boyd. Muéne uexile mukunji mu ixi ienioió, muéne ua iukile kiavulu. Mukonda dia kiki, nga mesenene kukazala nê. Muéne ua mateka kuboka ni kusuína kuoso tundé mu undenge. Mu kubhita thembu, muéne ua mateka kusidivila mu ixi ia República Dominicana, kala mukunji mu ixi iéngi katé ku muvu ua 1950, kioso o jinguvulu akua Katolika kia mu tumu kuxisa o ixi. Kuma nga kexile mu tunga mu baluku, nga tokalele ngó kukala mu ixi ia Porto Rico mbeji imoxi. Mu kusuluka, nga tokalele kuvutuka ku nga tundile ni kubhanga dingi mivu mu kuboka kuenhoko. Mu kiki, nga banze mudiami, eme ngambe: “Se nga mesena kukazala ni mana Maxine, nga tokala kubhanga kima!” Mu kubhita semana jitatu, nga bhingi Maxine, mu ukaza, mu kubhita samanu dia jisemana, etu tua kazala. Mu kiki, a tu tumina phala kukala akunji mu ixi ia Porto Rico, mukonda dia kiki, ki ngendele dingi ni baluku ienioió.

Ku muvu ua 1956, tua mateka kubhanga o sidivisu ia kukunda o ilunga. Tua uabhele kiavulu kukunda o jiphange. Avulu mudiâ exile jingadiama. Mu kifika, mu sanzala ia Potala Pastillo, muexile makaza aiadi exile ni tuana tuavulu. Nga uabhele kuxika mimbu phala ene. Ng’ebhuidisa kilumba kimoxi a mu ixanene Hilda, se muéne ua mesenene kuia kuboka n’etu. Muéne uambe: “Nga mesena, maji ki nga-nda tena kuia. Mukonda ki ngala ni idiatelu.” Mu kiki, tua mu sumbila idiatelu, anga tuai mu boka kumoxi. Ku muvu ua 1972, kioso eme ni Maxine tuendele mu mbanza ia Brooklyn, saí munzangala ua muhatu ua dilongele mu Xikola ia Ngiliiade, ueza kuzuela n’etu. Muéne uexile mu disokejeka phala kuia mu ixi ia Equador, kua mu tumikisa. Muéne ua tu tangela: “O kuila mua ngijiia hanji? Mua mu lembalala o kilumba mukuá Pastillo ua kambele idiatelu? Eme muéne.” Hilda! Tua didi, mukonda tua kexile ni kisangusangu kia dikota!

Ku muvu ua 1960, tuai mu sidivila ku Betele ia Porto Rico, mu mbanza ia San Juan. O kididi kiki, kiexile mu sanzala ia Santurce, kia tolele. Mu dimatekenu, eme ni Lennart Johnson tua kexile mu bhanga o ikalakalu ioso. Muéne ni muhatu uê, ene o Jimbangi ja Jihova ja diangele mu ixi ia República Dominicana. Ku muvu ua 1957, ene ai mu tunga mu ixi ia Porto Rico. Mu kubhita thembu, Maxine ua mateka kutumikisa madivulu, phala o athu a bhindamene. Semana joso, muéne ua kexile mu tumikisa midi ia madivulu ndenge. Muéne ua uabhele kubhanga o sidivisu íii, mukonda ua mesenene kuila, o athu oso ejiia o milongi ia lungu ni Jihova.

Nga uabhela kukalakala ku Betele, mukonda ngi tena kusidivila Jihova ni nguzu iami ioso. Maji saí bhabha, kumoneka ibhidi. Mu kifika, mu kiônge kia jixi javulu kia bhitile mu ixi ia Porto Rico ku muvu ua 1967, nga kexile ni hele iavulu, mukonda dia ima i nga tokalele kusokejeka. Nathan Knorr, uexile kupholo dia ikalakalu ia Jimbangi ja Jihova mu ithangana ienioió, uendele mu ixi ia Porto Rico. Muéne ua banzele kuila, eme ki nga sokejekele o makalu eji kuambata o akunji a jixi jengi ejile mu kiônge, maji kiene ki nga bhangele. Muéne ua ngi bazela, iú uambe kuila ua luualele, mukonda eme ki ngi sokejekele kiambote o ima. Ki ngi mesenene kuzoka nê, maji nga mono kuila, muéne ua ngi talatala kiaiibha. Eme nga luualele. Maji né kiki, kioso eme ni Maxine tua di sange dingi ni phange Knorr, muéne ua tuixana phala kudia kubhata diê.

Mu veji javulu, tuai mu kunda o jindandu jami mu ixi ia Inglaterra. O Tat’etu ka xikina kudilonga o kidi, kioso eme ni Mam’etu tua mateka. Maji kioso o jiphange akua Betele kia kexile múia mu mbanza ietu, mam’etu ua kexile kua zalela kubhata dietu. Tat’etu ua mono kuila, o jiphange exile athu ambote, a lenduka. Ka sokele ni atuameni a jingeleja, akexile mu a nganala. Ku muvu ua 1962, muéne a mu batizala, iú ua kituka Mbangi ia Jihova.

WEme ni Maxine, kioso ki tua kazala mu ixi ia Porto Rico, ni kioso ki tua bhange 50 a mivu a ukaza ku muvu ua 2003

O kazola kami Maxine, uafu ku muvu ua 2011. Nga mesena ku mu mona dingi kioso kia-nda fukunuka. O kuxinganeka mu maka iâ, ku ngi sangulukisa kiavulu! Mu 58 dia mivu, u tua kexile kumoxi, tua mono o Jimbangi ja Jihova ku dibandekesa kiavulu mu ixi ia Porto Rico. Ku dimatekenu kuexile ngó 650 a Jimbangi ja Jihova, lelu kuene 26. 000 a Jimbangi! Ku muvu ua 2013, o filiiale ia Porto Rico, a mateka ku i langa ku filiiale ia Estados Unidos, mukonda dia kiki, a ngi tumikisa phala kusidivila ku Betele ia Wallkill, mu mbanza ia Nova York. Nga tungu mu ixi ia Porto Rico mu 60 a mivu. Mu kiki, ngexile kiá kala ngi mukua bhata, kála o dizundu a dixana coquí, di tu sanga ngó mu ixi ia Porto Rico. O dizundu didi, diene mu kuimba kiki ko-ki, ko-ki. Nga sangulukile kiavulu mu kukala mu ixi ia Porto Rico, maji nga tokalele muene kuxisa o ixi.

“NZAMBI UA ZOLA MUKUA KUBHANA NI NGALASA IOSO”

Eme nga sanguluka hanji mu kusidivila Nzambi ku Betele. Ngala kiá ni 90 a mivu ndenge, o kikalakalu kiami o kusuínisa o jiphange a tokala ku muiji ua Betele. Tundé ki ngeza ku Betele ia Wallkill, nga suínisa kiá 600 a jiphange ndenge. Saí iá eza mu zuela n’eme o maka ala nau, mba a mu bhita ku muiji uâ. A mukuá, a mesena jindunge ji a kuatekesa kusidivila ku Betele ni kisangusangu. A mukuá hanji eza mu sota itendelesu mukonda, a kazala kindala, mba a a tumikisa kala aboki a thembu ioso. Ngene mu kuívua kiambote oso eza mu zuela n’eme. Saí ithangana, ng’a tangela: “‘Nzambi ua zola mukua kubhana ni ngalasa ioso.’ Mu kiki, bhanga o kikalakalu kiê ni kisangusangu kioso. Eie ua mu bhanga o kikalakalu kia Jihova.”—2 Kolindo 9:7.

Se ua mesena kusanguluka mu sidivisu iê ku Betele, mba mu kididi kiéngi, eie ua tokala kuxinganeka se mukonda diahi o kikalakalu ki u bhanga, kiala ni valolo. O ikalakalu ioso i tu bhanga ku Betele, tu i bhanga phala Jihova Nzambi. O kikalakalu kiki, ki kuatekesa o ‘kimbadi kia fiiele,’ kubhana o kudia phala o jiphange ku mundu uoso. (Matesu 24:45) Kabasa kididi ki tu sidivila Jihova, tu kala ni kithangana phala ku mu sangulukisa. Mu kiki, tu bhangienu ni kisangusangu kioso o ikalakalu i tu bhana muéne, mukonda “Nzambi ua zola mukua kubhana ni ngalasa ioso.”

^ kax. 13 O musoso ua Leonard Smith a i soneka mu A Sentinela de 15 de abril de 2012.