MAJI ande dia kubhita o ima íii, nga mesenene kiá ku di longa o kidi kia Bibidia. Mam’etu ua tambuile madivulu a Bibidia. Eme nga a uabhele kiavulu. Nga uabhele kutala o jifoto. Tat’etu ka mesenene kuila, mam’etu u ngi longa o ima ia kexile mu di longa. Kuma nga mesenene ku di longa o kidi, nga kexile mu bhanga ibhuidisu. Mukonda dia kiki, mam’etu ua kexile mu ngi longa kioso tat’etu kia kexile mu tunda. Mu kubhita thembu, nga mesenene kubhakula ue o muenhu uami kua Jihova. Mu kiki, ku muvu ua 1943, nga di batizala mu mbanza ia Blackpool, mu ixi ia Inglaterra. Mu kithangana kieniókio, nga kexile ni dikuinhi dia mivu.

Nga kexile muia mu boka ni mam’etu ithangana ioso. Mu thembu ienióio, tua kexile mu boka ni mitelembe, i tua kexile mu xika mu mabhitu a athu. O mitelembe ia nemene kiavulu, ia kexile ni kiuana kia jikilu ni kaxaxi. Mu kiki, xinganeka munzangala kala eme kuambata o mutelembe uenhó!

 Kioso ki nga tenesa 14 kia mivu, nga mesenene kiá kukala muboki ua thembu ioso. Mam’etu ua ngi bhingi phala kuzuela hanji ni kafunga ka ilunga. O kafunga ka ilunga ua ngi tendelesa ku di longa hanji ufunu, ni ngi tene kudikila o ibhindamu iami kioso ki ngeji mateka o sidivisu ia thembu ioso. Nga kaiela o kitendelesu kiê. Nga kalakala mivu iiadi, mu kusuluka, nga zuela dingi ni kafunga ka mukuá phala kumateka o sidivisu ia thembu ioso. Muene ua ngi tangela: “Mateka!”

Mu kiki, ku mbeji ia Kasamanu ua muvu ua 1949, tua sumbisa o imbamba ioso, etu tuai mu sanzala ia Middleton, mu mbanza ia Manchester. Kuenhoko, nga kituka muboki ua thembu ioso kumoxi ni mam’etu. Mu kubhita mbeji jiuana, nga solo phange phala kukalakala kumoxi n’eme mu sidivisu íii. O filiiale ia tu bhingi phala kuia mu kuatekesa kilunga kia ubhe mu sanzala ia Irlam. Mam’etu ua kexile ue mu bhanga o sidivisu ia thembu ioso ni phange ia mukua mu kilunga kiéngi.

Nga kexile ngó ni 17 dia mivu, maji nga kexile mu kuendesa o iônge kumoxi ni phange ua kexile mu kalakala n’eme. Tua kexile ku pholo, mukonda ki kuexile jiphange javulu mu kilunga kieniókio. Mu kubhita thembu, ngai mu kuatekesa o kilunga kia Buxton, mukonda ki kuexile aboki avulu. O kikalakalu ki nga kexile mu bhanga kia ngi kuatekesa ku di sokejeka phala o ikalakalu i ngeji tambula ku pholo.

Ku muvu ua 1951, nga di soneka phala kuia ku Xikola ia Ngiliiade. Ku mbeji ia Kaiadi ua muvu ua 1952, a ngi tumina ku di soneka phala kuia mu usoladi. Nga bhingi o inzo ia kufundisa phala ku ngi eha mukonda dia kikalakalu kiami kia kuboka, maji ene a ditunu. Mu kusuluka, a ngi te mu kaleia phala kubhita-mu mbeji jisamanu. Kioso ki ngexile mu kaleia, a ngi ixana phala kuia ku Xikola ia Ngiliiade. Eme ngeji kala mu kibuka kia 22 kia xikola íii. Ku mbeji ia Kavua ua muvu ua 1953, nga di longo mu baluku ixana Georgic, eme ngai ku Nova York. Mu kithangana kieniókio, ki ku bhitile luua izuua iavulu, tundé ki nga tundile mu kaleia.

Kioso ki nga bhixila, ngai mu Kiônge Kia Ilunga kia bhiti ku muvu ua 1953. Mu kusuluka, nga kuata o komboio, phala kuia mu mbanza ia thunda ia Lansing, ia tokalele ku Nova York. Bhu kididi kiki, bhuene bhua kexile o xikola.  Kuma nga kexile mu kaleia, ki ngi kexile ni kitadi kiavulu. Kioso ki nga tuluka mu komboio, nga kuata o maximbombo phala kuia ku mbanza ia thunda ia Lansing. Maji nga bhingi mukuetu ua kexile ue mu banda mu maximbombo, phala ku ngi sobhesa 25 kia muphata, phala kufuta o njila.

Bhu Xikola ia Ngiliiade, a tu bhana milongi phala ku tu kuatekesa ku ‘kala ima ioso phala o athu oso.’ (1 Kolindo 9:22) A ngi tumikisa eme, Paul Bruun, ni Raymond Leach, mu ixi ia Filipinas. Maji tua kingila mbeji javulu phala kutambula o visto. Kioso ki tua tambula o visto, tua bande mu baluku, tuai mu mbanza ia Roterdã, mu ixi ia Holanda. Mu kusuluka, tua zaúka o kalunga ka Mediterrâneo, o Canal de Suez, o kalunga ka Índia, tua bhixila mu ixi ia Malásia, anga tu zaúka ku Hong Kong. Mu kubhita 47 dia izuua, mu kizuua kia 19, mu mbeji ia Kamoxi ua muvu ua 1954, tua bhixila ku Manila.

Kuenhoko, tua tokalele kuijiidila o ijila ia ixi ia ubhe, ni ku di longa dimi dia ubhe. Maji ku dimatekenu, a tu tumikisa mu kilunga kia dimi dia Kingileji, mu Mbanza ia Quezon. Mu kubhita mbeji jisamanu, ki tuejidile luua kuzuela o dimi dia Tagalo. Maji o kikalakalu kia mukua ki tua tambula, kia kuatekesa kulungulula o ima.

Sai kizuua, ku mbeji ia Kasambuadi ua muvu ua 1955, tua sange mikanda ia tu sonekene kumoxi ni phange Leach, phala ku tu tangela kuila, a tu solo kala tufunga tua ilunga. Mu kizuua kieniókio, tua kexile mu tunda mu sidivisu ia kuboka. Nga kexile ngó ni 22 kia mivu, maji o kikalakalu kiki, kieji ngi longa ku ‘kala ima ioso phala o athu oso.’

Mu kifika, kioso ki nga mateka kubhanga o kikalakalu kia kafunga, o diskursu diami dia dianga, nga di bhange bhu kanga dia sanzala, bhua zukamene o diloja. Mu kidi, mu thembu ienióio, mu ixi ia Filipinas, akexile mu bhanga o madiskursu mu ididi mu bhongoloka o athu! Kioso ki ngai ni kukunda o ilunga, nga kexile mu bhanga madiskursu mu jinzu mua kexile mu bhongoloka o athu, mu itanda, mu ididi ia ku bhanga malunda fiti, mu ididi mua bhanga itonokenu, ni mu ikoka. Sai kizuua, ki ngi tena kubhanga diskursu bhu kitanda kia mbanza ia San Pablo, mukonda kua kexile mu noka kiavulu. Mu kiki,  nga bhingi o jiphange ja kexile ku pholo, phala ku ngi ehela kubhanga o diskursu bhu Kididi Kia Ubhezelu. Mu kusuluka, o jiphange ebhula se a tokalele kusoneka o kikalakalu kiki, kala kiônge, mukonda ki tua ki bhangele bhu kididi bhu bhongoloka o athu!

Ithangana ioso, nga kexile mu kala bhu bhata dia jiphange ji nga kexile mu kunda. Sumbala ene ka kexile ni jimbongo javulu, o jinzu jâ ja zelele. Mu veji javulu, eme nga kexile mu zeka bhu dixisa. Ene akexile mu zóua bhu kanga. O athu oso a bhita, a tena kumona o muthu ua mu zóua. Mu kiki, nga di longo kuzoua ni izuatu. Sai bhabha, phala kuia mu ididi iéngi, nga kexile mu kuendela mu maximbombo mba baluku. Tundé ki nga mateka kubhanga o sidivisu ia thembu ioso, nuka nga sumbile dikalu.

Nga di longo o dimi dia Tagalo, sé kuia bhu xikola. Nga di longo mu kuivuidila kiambote o jiphange mu sidivisu ia kuboka, ni mu iônge. O jiphange a mesenene ku ngi longa o dimi diâ. Nga sakidila o muanhu ua londekesa, ni kikuatekesu kia ngi bhana.

Mu kubhita thembu, nga lungulula dingi o ima ku muenhu uami, mukonda dia ikalakalu ia ubhe i nga tambula. Ku muvu ua 1956, phange Nathan Knorr, ua tu kundu. Kioso kia tu kundu, tua bhange o kiônge kietu kia dikota. A ngi bhana o kikalakalu kia kuzuela ni akua mitelembe mu ixi. Nuka nga bhangele o kikalakalu kiki, maji akuetu a ngi kuatekesa. Ki ku bhiti muvu, tua bhange dingi o kiônge kietu kia dikota. Mu veji íii, a ngi te ku pholo mu kusokejeka o ima ioso phala o kiônge. Phange Frederick Franz ua tundu ku mbonge ietu, phala ku tu kunda. Nga di longo ima iavulu ni muene. Kioso kia bhange o diskursu dia katunda, muene ua tele o izuatu ia akua Filipinas, a ixana barong Tagalog. O izuatu ia tele, ia sangulukisa kiavulu o jiphange. O kima kia bhangele, kia ngi longo kukala polondo  phala kubhanga o ima, kala ki bhanga o athu mu ixi mu ngi sidivila.

Kioso ki nga mateka kubhanga o kikalakalu kia kukunda o tufunga tua ilunga, nga lungulula dingi ima ku muenhu uami. Mu thembu ienióio, tua kexile mu londekesa o filme A Felicidade da Sociedade do Novo Mundo. Tua kexile mu londekesa kiavulu o filme íii, mu ididi mu bhongoloka o athu. Mu kiki, o tu ibamba tua kexile mu bhonzesa o kikalakalu kietu. Iene ia kexile mu kaiela o mukengeji ua jimakina. Mu kiki, ia kexile mu naminina ku jimakina. Ku disukilu, tua kexile ni kikalakalu kia dikota kia kuzelesa o jimakina! Kia bhonzele kulondekesa o jifilme jiji, maji tua sangulukile mu kumona o athu akexile mu kuíza phala ku dilonga o kidi kia lungu ni kilunga kia Jihova.

Mu ididi ia mukuá, o jipadele ja ngeleja ia Katolika, akexile mu funhisa o jinguvulu, phala ku tu fidisa kubhanga o iônge ia ilunga. Ene akexile mu bhanga kiki, phala ku fidisa o athu kuívua o madiskursu. Sai bhabha, kioso ki tua kexile mu bhanga madiskursu bhua zukamena o jingeleja jâ, ene akexile ue mu xika o jingunga mu ngeleja. Maji né muéne ni ima ioso ia kexile mu bhanga, o athu akexile mu di longa o kidi kia Bibidia. Lelu, athu avulu mu ididi íii, a mu bheza Jihova.

Ku muvu ua 1959, a ng’ixana phala kukalakala ku filiiale. O kikalakalu ki nga bhange, kia ngi longo ima iavulu. Mu kubhita thembu, a ngi bhana o kikalakalu kia ku kunda jixi jengi. Mu ididi mu nga bhitile, nga di sange ni Janet Dumond, uexile mukunji ua jixi jéngi mu ixi ia Tailândia. Tua mateka ku di sonekena mikanda. Mu kubhita thembu, tua kazala. Tuene mu sidivila Jihova mu 51 kia mivu. Tua sanguluka kiavulu mu kubhanga o kikalakalu kiki.

Nga kundu o mundu ua Jihova mu 33 kia jixi. Ngi sakidila kiavulu o ikalakalu i nga bhange ku  dimatekenu, mukonda iene ia ngi kuatekesa ku dibhana ni athu akua jixi jéngi, mba athu ala ni ijila iengi! O kuenda mu jixi jiji, kua ngi kuatekesa kumona kuila, Jihova ua zolo o athu oso.​—Ikalakalu 10:34, 35.

O kukalakala kumoxi ni jiphange ku filiiale ia Filipinas, kisangusangu kia dikota. Katé lelu, nga mu sidivila hanji ku filiiale ia Mbanza ia Quezon, kumoxi ni Janet. Tundé ki nga mateka kusidivila mu ixi íii, kua bhiti kiá 60 a mivu. Lelu, o aboki a di bandekesa, ka sokela ni aboki u nga sangele. Sumbala kua bhiti kiá mivu iavulu, nga bhingi hanji ku di sokejeka, ni ngi kale polondo phala kukaiela dingi o itendelesu ia Jihova. Mu kifika, mukonda dia ima ia mu lungulula mu kilunga kia Jihova lelu, tua tokala kukala polondo phala kulungulula dingi ima ku muenhu uetu.

Tua bhange ioso phala kukaiela o itendelesu ia Jihova. O kubhanga kiki, kua tu bhekela o kuzediua kua kidi ku muenhu. Tua lungulula ue ima ku muenhu uetu, phala kusidivila kiambote o jiphange jetu. Mu kidi, etu tuala polondo phala ku ‘kala ima ioso phala o athu oso,’ katé Jihova kia-nda zuela: Kuabhu.