Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

Nzambi ua a Katula Mua Vundu

Nzambi ua a Katula Mua Vundu

‘Jihova ua mi katula mua vundu, iú ua mi bheka mu mukengeji uê u bhangesa ku diuana.’​—1 PHETELE 2:9.

MIMBU: 43, 28

1. Ihi ia bhiti kioso kia buika o mbanza ia Jeluzaleme?

KU MUVU ua 607 ande dia kithangana kia Kristu, o Sobha ia Babilonha, Nabukodonozolo II, ni masoladi mê, a bokona mu mbanza ia Jeluzaleme. O Bibidia i zuela kuila, muene ua jibha o minzangala ni xibhata. ‘O minzangala ia mala muene ka i kuatela henda mba o ilumba, ni adiakime a kuka kiá, ni ikulakaji ia kukidila.’ Mu kusuka-ku, ‘o inzu ia Jihova anga u i oha, o imbaka ia Jeluzaleme hé u i bula-bula; o jinzu jê joso ja matala u ji oha mu túbhia, ni itutu iê ioso ia makembu u i jikinisa ue.’​—2 Malunda 36:17, 19.

2. Kitendelesu kiebhi kia bhanene Jihova, ni ihi ieji bhita ni Jijudé?

2 O Jijudé nange ka sasumuka mu kumona o kibuikilu kia Jeluzaleme. Mu mivu iavulu, Nzambi ua kexile mu tumikisa o jipolofeta jê, phala kudimuna o mundu. Muene ua a tangela kuila, se a sulukile mu ku bhukumukina o itumu iê, akua Babilonha eji ku luua ita ni ene. Jijudé javulu eji ku a jibha, o athu eji subhuka, eji kua ambata mu ixi ia Babilonha. (Jelemiia 15:2) Kiebhi kiexile o muenhu mu ixi ia Babilonha? O kuila, o Jikidistá a di bhanene ue ni maka a difu ni kizulukutu kiki? Se kiene, kia bhiti thembu kuxi?

O MUENHU MU IXI IENGI

3. Mu ukexilu uebhi o muenhu mu ixi ia Babilonha, ki ua difuiele ni kioso kiexile abhika mu ixi ia Ijitu?

3 Jihova ua tangele o Jijudé kuila, kioso kieji kua ambata, ene a tokalele kubelesela, ni kubhanga ioso phala kuzediua ku muenhu mu ixi ienióio. Bhu kaxi ka Jelemiia, Nzambi ua a tangela: “Tungenu jinzu mu kale momo; kunenu mixi mu-die ku ibundu iê. Sotenu kutululuka kua mbonge mu nga mi balakala, sambelenu-iu kua Jihova; mbata mu ku tululuka kuê, enu ue mu kala ni kutululuka.” (Jelemiia 29:5, 7) O Jijudé joso a kaiele o itendelesu ia Jihova, a zediuile. Akua Babilonha akexile mu kuehela o Jijudé kubhanga o ima ia mesenene, ni kuia bhuoso bhua mesenene. Mu ithangana ienióio, o athu a jixi jéngi akexile muia mu ta uenji mu ixi ia Babilonha. O mikanda ioukulu ia londekesa kuila, kioso kiexile mu ixi ia Babilonha, sai Jijudé, a di longo ku ta uenji, ni kutunga ima phala kusumbisa. Sai Jijudé, a kituka jimvuama. O muenhu uâ mu ixi ia Babilonha, ki ua bhonzele kala kiexile abhika mu ixi ia Ijitu.​—Tanga Makatukilu 2:23-25.

4. Nanhi dingi ua talele hadi kumoxi ni Jijudé ja bhukumukine Nzambi? Mukonda diahi ene ka tenene kubhanga o ima ioso ia tendelese o Kitumu kia Nzambi?

4 Sai Jijudé a ambatele mu ixi ia Babilonha, exile jiselevende ja fiiele ja Nzambi. Sumbala ka bhangele ima iaiibha, ene a talele ue hadi kumoxi ni kifuxi kioso. O Jijude, akexile ni ima ioso ia bhindamene ku muenhu. Maji kiebhi kieji tena kubheza Jihova? O thembulu a i buikile, mukonda dia kiki, o akunji ka tenene kukalakala dingi kiambote. Maji o Jijudé ja fiiele a bhangele ioso, phala kubelesela o Kitumu Kia Nzambi. Mu kifika, Daniiele, Sadalake, Mizake ni Abede-neko, a ditunine kudia o ima io fidisile mu Kitumu kia Nzambi. O Bibidia i zuela ue kuila, Daniiele ua kexile mu samba kua Nzambi izuua ioso. (Daniiele 1:8; 6:10) Kuma o akua ixi kexile abhezi a Jihova, o Jijudé ja fiiele ka tenene kubhanga o ima ioso ia tendelesele o Kitumu kia Nzambi.

Nzambi u kumbidila o ikanenu iê ioso!

5. Kikanenu kiahi kia bhanene Jihova ku mundu uê, ni mukonda diahi o kikanenu kiki ki bhangesa ku diuana?

5 O kuila akua Izalaiele eji kala dingi ni ufolo ua kubheza Nzambi, kala kia mesenene muene? Mu ithangana ienióio, akexile mu mona kuila kieji bhonza kiavulu, mukonda akua Babilonha ka uabhele kubhana ufolo ku athu akexile mu a kuika. Maji Jihova Nzambi ua kanene kuila, ueji bhulula o mundu uê. Mu kubhita kithangana, muene ua a bhulula, kala kia ki kanene. Nzambi u kumbidila o ikanenu iê ioso.​—Izaia 55:11.

O KUILA O JIKIDISTÁ A AMBATELE KU UBHIKA MU BABILONHA?

6, 7. Mukonda diahi tua tokala kulungulula o ukexilu uetu ua kutendela o milongi ia lungu ni mundu ua Nzambi?

6 O kuila o Jikidistá a dibhanene ni ibhidi ia difu ni ia bhitile na-iu o Jijudé, kioso kia a kuika ku Babilonha? Mu mivu iavulu, O Mulangidi ua kexile mu zuela kuila, o Jikidistá ja fiiele a ambatele mu Babilonha ku muvu ua 1918, ni kuila, a a bhulula ku muvu ua 1919. Maji mu milongi íii, ni ia-nda kaiela, tua-nda dilonga se mukonda diahi tua bhingi kulungulula o ukexilu uetu ua kutendela o maka iá.

Ande dia kumateka o Ita ia Dianga ku mundu uoso, o Jikidistá a a undile kua Nzambi, akexile kiá mu tunda mu jingeleja ja makutu

7 Xinganeka mu maka iá: Babilonha ia dikota, o kisangela kia jingeleja ja makutu. O mundu ua Nzambi ka kituka abhika a jingeleja ja makutu ku muvu ua 1918. Mu kidi, mu thembu ienióio, o Jikidistá a a undu, a a zukutisile. Maji ene akexile mu a zukutisa dingi ku jinguvulu. Ene kexile mua zukutisa kiavulu ku jingeleja ja makutu. A-nde dia kumateka o Ita ia Dianga ku mundu uoso, o Jikidistá a a undile kua Nzambi, akexile kiá mu tunda mu jingeleja ja makutu. Mu kiki, tu tena kuzuela kuila, o mundu ua Jihova ka a ambatele mu Babilonha ia Dikota ku muvu ua 1918.

THEMBU KUXI KIAMBATELE O MUNDU UA NZAMBI MU BABILONHA?

8. Ihi ia bhitile mu kilunga, kioso kiafu o jipoxolo? (Tala o foto ia dianga.)

8 Ku Phendekoxi ia muvu ua 33, hama ja Jikidistá ja ubhe, a a undu ni nzumbi ikola. Ene a di bhange ‘muiji uosole, akunji a Utuminu, kifuxi kiazele, mundu uangene ua Nzambi.’ (Tanga 1 Phetele 2:9, 10.) Kioso o jipoxolo kiexile ku muenhu, ene a langele kiambote o ilunga. Maji kioso kiafu o jipoxolo, sai maiala mu kilunga, a mateka kulonga milongi ia makutu, phala ku nganala o athu mu kilunga. O maiala iá, a uabhele o ilongesu ia Aristóteles ni Platão. Mukonda dia kiki, ene a mateka kulonga o milongi ia athu enhá, mu veji dia kulonga o kidi kia Mak’â Nzambi. (Ikalakalu 20:30; 2 Tesalonika 2:6-8) Avulu mudiâ exile tufunga mu ilunga. Mu kiki, sumbala Jezú ua zuelele kuila, “enu oso mu jiphange,” sai athu a mesenene kukala jingana ji tumina o kilunga.​—Matesu 23:8.

O Jiselevende ja fiiele ja Nzambi, exile kala o jimbutu jambote ja tangele Jezú. Ene a bhangele ioso phala kubheza Nzambi

9. Zuela kiebhi o Jikidistá ja makutu kia mateka kukalakala kumoxi ni nguvulu ia Loma. Ihi ia bhitile mukonda dia ima íii?

9 Ku muvu ua 313, mu kubhita kithangana kiafu Kristu, kioso Constantino kiexile mu tumina o jixi ja tokalele ku Utuminu ua Loma, muene ua bhangesa o ilongesu ia makutu ku kituka o ngeleja ia beta-o-kota. Mu kusuluka, o ngeleja ia mateka kukalakala kumoxi ni nguvulu ia Loma. Mu kifika, Constantino ua diongekele ni atuameni a jingeleja. O kiônge kiki, a kixana Concílio de Niceia. Kioso kiabhu o kiônge, o mutuameni ua tumu kukasa o mukunji Ário, mukonda muene ka xikinine kuila, Jezú muéne Nzambi. Mu kubhita thembu, Teodósio ua mateka kutumina o jixi ja tokalele ku Utuminu ua Loma. Mu kiki, o Ngeleja ia Katólika ia kituka o ngeleja ia beta-o-kota mu jixi joso ja tokalele ku Utuminu ua Loma. O akua misoso a zuela kuila, kioso Teodósio kiexile mu tumina, o jipagão ja Loma a kituka “Jikidistá.” Maji mu kidi, mu izuua ienióio, o Jikidistá ja makutu, a xikina o ilongesu ia jipagão, mukonda dia kiki, ene a bhangele kiá mbandu ia Babilonha ia Dikota. Maji né kiki, kuexile hanji Jikidistá a a undu exile jifiiele. Ene exile kala o jimbutu jambote ja tangele Jezú. Ene akexile mu bhanga ioso phala kubheza Nzambi, maji athu ofele ngó exile mu a bhana mátui. (Tanga Matesu 13:24, 25, 37-39.) Mu kidi, ene akexile mu Babilonha!

10. Mukonda diahi o athu a matekene kukala ni phata ia lungu ni milongi ia jingeleja?

10 Né muene mu kubhita hama ja mivu tundé kiafu Kristu, athu avulu a tenene kutanga hanji o Bibidia mu dimi dia Ngeleku mba dia Latim. Ene a tenene kusokesa o ilongesu ia Mak’â Nzambi, ni ilongesu ia jingeleja. Kioso o athu kia kexile mu mona kuila, o ngeleja ia kexile mu longa milongi ia makutu, ene akexile mu dituna o ilongesu iâ. Maji ka tokalele kutangela akuâ kuila, o jingeleja ja kexile mu longa ima ia makutu, mukonda se a ki bhangele, eji kua jibha.

11. Kiebhi o jingeleja ja fidisile o athu kutanga o Bibidia?

11 Mu kubhita thembu, o athu akexile mu zuela o dimi dia Ngeleku mba Latim, a tolele. O atuameni a jingeleja kehela o athu kulungulula o Mak’â Nzambi mu madimi engi. Mukonda dia kiki, o atuameni a jingeleja ni ió a di longele kiavulu, ene ngó akexile mu tanga o Bibidia. Maji sai athu mudiâ, kejiidile kutanga mba kusoneka kiambote. O muthu ua ditunine o milongi ia jigeleja, a tokalele ku mu kaxtikala. O Jikidistá a a undu, akexile mu diongeka mu ibuka iofele. A mukuá ka tenene ku diongeka kumoxi ni akuâ. Kála o Jijudé a a ambatele ku Babilonha, o “akunji” a a undu ka tenene kubheza Nzambi mu ukexilu ua tokala. Babilonha ia Dikota ia kexile mu fidisa o athu kubhanga kiki!

SAI IMA IA BHANGESA KUDIELELA

12, 13. Iebhi o ima iiadi ia bhangesa o Jikidistá ja kidi kukala ni kidielelu kia kua bhulula? Jimbulula.

12 O kuila o Jikidistá ja kidi eji kala ni ufolo ua kubheza Nzambi mu ukexilu ua tokala? Eji kala! Sai ima ia bhangesa kukala ni kidielelu. Kia dianga, mu kithangana kieniókio, a bhangele o makina ia katunda ia kubhanga jikópia. Ande dia kubhanga o makina íii ku muvu ua 1450, phala kukala ni Bibidia, o athu a tokalele kusoneka o Bibidia ioso ni maku. O kikalakalu kiki, kia bhonzele kiavulu. Né muéne o jihete ja kusoneka, akexile mu bhanga dikuinhi dia ji mbeji, phala kuzubha kusoneka Bibidia imoxi! O asoneki, akexile mu soneka ue mu mikanda ia kexile mu i bhanga ni ikonda ia iama. Mukonda dia kiki, ki kuexile jikópia javulu ja Bibidia. Mu kiki, o ji Bibidia jiji, ja tele kalu iavulu. Maji o makina ia katunda ia kubhanga mikanda, ia kexile mu kuatekesa o muthu kubhanga 1.300 ja mikanda mu kizuua kimoxi ngó!

O makina ia kubhanga jikópia, ni nguzu ia bhange o athu phala kulungulula o Bibidia, ia kukatekesa o Jikidistá kubhuluka ku Babilonha (Tala o kaxi 12, 13)

13 O kima kia kaiiadi, o kulungulula o Bibidia mu madimi engi. Ku muvu ua 1500, sai maiala a suinine, a lunguluile o Mak’â Nzambi mu madimi akexile mu zuela ku athu avulu. Ene a bhangele o kikalakalu kiki, sumbala ejiidile kuila, eji ku a jibha. O atuameni a jingeleja, akexile ni njinda iavulu. Mukonda diahi? Mukonda ene akexile ni uôma ua kuila, se o athu a tangele o Bibidia mu madimi mâ a uvualukilu, eji ku a bhanga ibhuidisu iavulu. Ene eji kua ebhula: ‘Kibatulu kiebhi kia Bibidia, ki zuela ia lungu ni kididi kia kufundisa o madifundu? Kibatulu kiebhi ki longa kuila, o muthu ua fundu ndandu, ua tokala kufuta o padele phala kubhanga o diskursu? Kibatulu kiebhi ki zuela ia lungu ni jipapa ni a tuameni a mukuá a ngeleja?’ Ilongesu iavulu ia jingeleja ja makutu, ia tundu mu milongi ia Aristóteles ni Platão. O maiala iá, exile ku muenhu mu hama ja mivu ku dima ande dia Kristu. Kioso o athu kia kexile mu bhanga ibhuidisu, o jimesene ja jingeleja akexile mu kala ni njinda iavulu. Athu avulu a a jibha mukonda dia kudituna o milongi ia jingeleja. O atuameni a jingeleja a mesenene kufidisa o athu kutanga o Bibidia, ni kubhanga ibhuidisu. Ene a tena kufidisa athu avulu. Maji sai athu a ditunu o milongi ia Babilonha ia Dikota. Ene a sangele o kidi kia Mak’â Nzambi, mukonda dia kiki, a mesenene kujiia dingi. Kua kambele ngó bhofele, eji kua bhulula ku ubhezelu ua makutu.

Sai maiala a suinine, a lunguluile o Mak’â Nzambi mu madimi akexile mu zuela ku athu avulu

14. (a) Ihi ia bhangele o athu a mesenene kudilonga o Bibidia? (b) Jimbulula kiebhi Phange Russell kia soto o kidi.

14 Athu avulu a mesenene kudilonga o Bibidia, ni kuzuela ku akuâ o ima ia kexile mu dilonga. Ene ka mesenene kuila, o atuameni a jingeleja a a tangela o ima ia tokalele kuxikina. Mukonda dia kiki, ene a lengela ku jixi mua tenene kukala ni ufolo ua kudilonga o Bibidia. Athu avulu a lengela ku ixi ia Estados Unidos. Ku muvu ua 1870, Charles Taze Russell ni athu a mukuá, a mateka kutokuesa kiambote o milongi ia Bibidia mu ixi ia Estados Unidos. Ku dimatekenu, Phange Russell ua mesenene kuijiia se ngeleja iebhi ia kexile mu longa o kidi. Muene ua soto kumona o milongi ia jingeleja javulu ia Jikidistá, ni ja mukuá, anga u i sokesa ni milongi ia Bibidia. Muene ua mono kuila, o jingeleja joso ki jexile mu kumbidila o milongi ia Mak’â Nzambi. Sai ithangana, muene ua zuela ni atuameni avulu a jingeleja. Phange Russell ua kexile mu kingila kuila, ene a xikina o milongi ia sangele mu Bibidia, ni ku i longa mu jingeleja jâ. Maji o atuameni a jingeleja a ditunu. Mu kubhita thembu, o Adilongi a Bibidia a mono kuila, ka tokalele kubheza Nzambi kumoxi ni athu a tokalele mu jingeleja ja makutu.​—Tanga 2 Kolindo 6:14.

15. (a) Thembhu kuxi kiambatele o Jikidistá ja kidi mu Babilonha ia Dikota? (b) Ibhuidisu iebhi i tua-nda tambuijila mu milongi ia-nda kaiela?

15 Mu milongi íii, tua di longo kuila, o Jikidistá ja kidi a ambatele mu Babilonha ia Dikota, mu ku bhita kithangana kioso kiafu o jiphoxolo. Maji tua bhingi hanji ku di longa o itambuijilu ia ibhuidisu íii: Kiebhi ki tuejiia kuila, o Jikidistá a a undu a mateka kutunda mu Babilonha ia Dikota ande dia muvu ua 1914? O kuila Jihova ua luualele ni jiselevende jê, mukonda ka bokele ni kusuina kuoso mu kithangana kia Ita ia Dianga? O kuila sai jiphange a di tele mu ita, anga a texi o ukamba uâ ni Jihova mu kithangana kieniókio? Se o Jikidistá a ambatele mu Babilonha ia Dikota kioso kiafu o jipoxolo, kithangana kiebhi kia a bhulula? O ibhuidisu íii, tua-nda i tambuijila mu milongi ia-nda kaiela.