1, 2. (a) Kyebhi o mundu ki wa mu di wanuna dingi kizuwa ni kizuwa? (b) Ibhwidisu yebhi ya-nda tambwijila o milongi ya lelu?

“SAY phange ya muhatu ku lwiji lwa Europa, wambe: Tundé undenge ngene mu mona ngó ima yayibha.” “Nga ditunu o ukexilu wa kutumina wa nguvulu ya ixi yami, nga zokela o ixinganeku yene mu banza o athu kwila yayibha. Mu kidi eme ngexile ni sáy ya kijibhangânga.” Say phange ku lwiji lwa África wa jimbulula se mukonda dyahi wexile bandi: “Eme ngexile mu banza kwila, o mwiji wami wa betele kota o wa mukwa ndenge. Nga di te mu kibuka kya jinguvulu. A tu longo kujibha o jinguma jetu ni jisosa, katé mwene yó a tokalele ku kibuka kyetu maji a kexile mu kwatekesa ibuka yengi ya jinguvulu.” Say phange wa tungu ku Europa central wambe: “Eme ngexile ni kathombo ka athu a jixi jengi mba ka yó a tokalele mu jingeleja jengi.”

² Lelu ndumba dya athu ene mu banza kala yó u twa tange kudima. Ibuka yavulu ya jinguvulu a bhanga usweya phala kutambula o ufôlo. Athu a zoka mukonda dya maka a jinguvulu. Mu  Jixi javulu, jizwangiza ene mu a talatala dingi kyaibha. Kala kya kanene o Bibidya, mu izuwa ya sukidila-ku, athu ‘kene mu loloka akwa.’ (2 Timote 3:1, 3) Kyebhi o Jikidistá kya tena kukala ni muxima umoxi, sumbala o mundu wa mu di wanuna dingi kizuwa ni kizuwa? Tu tena kudilonga kyavulu mu phangu ya Jezú. O athu mu izuwa yê, a di wanwine we mukonda o ixinganeku yâ ya lungile ni unguvulu ki i difwile. Mu milongi yiyi, twa-nda dilonga itambwijilu ya ibhwidisu itatu: Mukonda dyahi Jezú wa ditunu kudita mu maka a jinguvulu? Kyebhi kya londekesa kwila o mundu wa Nzambi ka tokala ku dita mu maka a jinguvulu? Kyebhi Jezú kya tu longo kwila ki twa tokala kubhanga usweya?

3, 4. (a) Ihi ya mesenene Jijudé javulu mu izuwa ya Jezú? (b) Kyebhi o ixinganeku yenyóyo, ya sambukila o maxibulu a Jezú?

³ Jezú wa bokela Jijudé javulu a mesenene kutambula dipanda ku akwa Loma. O kibuka kya Jizelote, kya bhange yoso phala kubandekesa dingi o ibanzelu yiyi mu mixima ya Jijudé. Bhu kaxi ka Jizelote, avulu akexile mu kayela Juda dya Ngalileya wexile ku mwenyu mu thembu ya Jezú. Juda wexile Mexiya ya makutu, wa nganala athu avulu. O mukwa misoso Jozefu wambe kwila, Juda wa swinisine o Judé, kubhânga ni Utuminu wa Loma. O athu a kexile mu xikina kufuta o lubhaku lwa akwa Loma wa exana akwa matumbu.” O akwa Loma nange ene a mu jibha. (Ikalakalu 5:37) Say Jizelote, phala kubhanga o ima ya mesenene, a kexile mu jibha.

⁴ Jijudé javulu exile mu kingila o wijilu wa Mexiya. Ene a dilongo kwila, o Mexiya mwene weji ku a bhulula bhu maku a akwa Loma, ni kubhangesa kwila Izalayele i kala dingi kifuxi kya dikota. (Luka 2:38; 3: 15) Avulu exile mu banza kwila o Mexiya weji tumbika utuminu mu Izalayele. Kyoso kya bhiti o ima yiyi, Jijudé joso ja tungile mu ididi yengi mu ngongo yoso, eji tena kuvutuka mu Izalayele. Katé mwene Nzwá dya Batizu say kizuwa webhwidisa Jezú: “Eye-mwène yó twene ku mu kinga, inga tu tala dingi wengi?” (Matesu 11:2, 3) Nange Nzwá wa mesenene kwijiya se say dingi muthu wengi weji kwiza phala kubhulula o Jijudé. Kyoso kya mu fukununa, kiyadi kya maxibulu kya disange ni Jezú mu kikoka kya Emahú, ambe kwila akexile ni kidyelelu kwa Jezú phala kubheka o ufôlo mu Izalayele. (Tanga Luka 24:21.) Ki kubhiti thembu ya vulu o Jipoxolo ebhwidisa Jezú: ‘Ngana, thembu yiyi yene i wa-nda bheka o usobha wa Izalayele?’—Ikalakalu 1:6.

5. (a) Mukonda dyahi akwa Ngalileya a mesenene kwila, Jezú u kala sobha yâ? (b) Kyebhi Jezú kya a kwatekesa?

⁵ O Jijudé a fikile kwila Jezú weji zubha o maka mâ. Nange kiki kyene kya bhangesa akwa Ngalileya kumesena kwila Jezú u kituka sobha yâ. Ene a banze kwila mwéne weji beta-o-kota mu kutumina. Mwene wexile mulongexi wambote, wa tenene kusaka mawuhaxi ni kubhana kudya kwa yó a kexile ni nzala. Kyoso Jezú kya disa midi jitanu ja athu (5.000), bhu kaxi ka madiwanu, o athu a diwana. Jezú wejidile o kima kya mesenene. O Bibidya yamba: “Jezú kya mono kuma a-ndala kwiza ku mu ambata mu nguzu ni ku mu bhanga sobha, u tunda-bhu, anga uya ku mulundu k’ ubheka wê.” (Nzwá  6:10-15) Mu kizuwa kya mukwá, o athu a tululukile kyá. Jezú wa a jimbulwila kwila, mwene kejile phala kudikila o ibhindamu yâ mu xitu, maji wejile phala ku a longa ya lungu ni Utuminu wa Nzambi. Mwene wa a a mbela wixi: “Kana kukalakalela o kúdya ku bôla, kota o kukalakalela kúdya ku nanga katé ku mwenyu ki wabhwa.”—Nzwá 6:25-27.

6. Kyebhi Jezú kya londekesa kwila, mwene ka mesenene o kutena kwa unguvulu wa ixi? (Tala o foto ya dyanga.)

⁶ Ande dya kithangana kya ufwilu wé, Jezú wa mono kwila o maxibulu mê a xikinine kwila mwene weji mateka kutumina kala sobha mu Jeluzaleme. Jezú wa a tela o kifika kya kwinyi dya saku ya kitadi phala ku a kwatekesa kutendela kwila mwene keji mateka kutumina kala sobha mu Jeluzaleme. O kifika kya lungile ni ‘diyala, mon’a ngana,’ kifwa Jezú, weji kwenda o njila ya dikanga. (Luka 19:11-13, 15) Jezú wa zwela kwa kabhitangu Pilatu mukwá Loma kwila, mwene keji bhanga mbandu ya unguvulu wa mundu. Pilatu webhwidisa Jezú: “Eye u sobha ya Jijudé?” (Nzwá 18:33) Pilatu nange wa kexile ni woma wa kwila Jezú weji bhangesa o mundu kulungulukila akwa Loma. Maji Jezú wa mu tambwijila: “Eme o usobha wami, ki wa mu ngôngo mumu.” (Nzwá 18:36) Jezú kehela o athu ku mu bhangesa ku di lunga ni jinguvulu, mukonda o Utuminu wê weji kala ku dyulu. Mwene wambe kwila wejile mu ixi phala, “kuzwela o kidi.”—Tanga Nzwá 18:37.

7. Mukonda dyahi kibhonza kudituna ku di ta mu maka a jinguvulu né mwene ku muxima?

⁷ Jezú wejidile kyambote o kikalakalu kya tambwile. Se tu tendela we o kikalakalu kyetu, ki twa-nda kwatekesa unguvulu woso-woso mu ngongo, né ku muxima wetu. Twejiya kwila kiki ki bhonza. Say kafunga ka ilunga wambe kwila o athu mu mbambe mwene mu kunda, a mu kala indanda. Ene a di zangeleka mukonda dya ixi yâ, a xikina  kwila myenyu yâ ya-nda wabha dingi se éne mwene a di tumina mu dyâ. Mwene wambe dingi: “Maji, o jiphange ka mu kwehela o ukexilu yú ku a mwanga, maji a mu suluka ni kuboka o njimbu yambote ya Utuminu. Ene a dyelela kwa Nzambi, kwila mwene wa-nda batula o ima yoso yayibha ni maka u twene mu di bhana na-u.”

8. Ima yebhi yayibha ya kexile mu bhangesa Jijudé javulu kutala hadi mu izuwa ya Jezú?

⁸ Kyoso o athu kya mona o kwiybha mu mbambe mwa tungu, ene a banza dingi ku di ta mu maka a jinguvulu. Mu izuwa ya Jezú, kufuta o lubhaku, maka a kexile mu bhangesa o athu ku di ta mu ibuka ya jinguvulu. Mu kidi, Juda mukwa Ngalileya wa bhukumukina akwa Loma, mukonda a sonekene o majina a athu mu mikanda, phala kwijiya se ene eji futa mwene kikuxi. Kwexile malubhaku avulu phala kufuta, jimbote, ibhela ni jinzo. Phala kubandekesa dingi o maka, akwa kutambula malubhaku exile miyi. Say ithangana, ene exile mu futa o tubhitangu phala kukala mu kididi kyenyókyo, phala n’a nganyala kitadi kyavulu. Zakew wexile o mutwameni wa kukobhalala o lubhaku ku Jedikó, wa kituka mvwama mukonda dya kitadi kyavulu kya kexile mu futa o athu.—Luka 19:2, 8.

9, 10. (a) Kyebhi o jinguma jya Jezú kya mesenene ku mu bhangesa ku di ta mu maka a jinguvulu? Ihi i tu di longa ni kitambwijilu kya Jezú? (Tala o foto ya dyanga.)

⁹ O jinguma jya Jezú, a soto ndunge phala ku mu bhangesa ku di ta mu maka a lungu ni kufuta o lubhaku. Ene a mu ibhwidisa ya lungu ni “lubhaku lwa Sézalu,” o lubhaku lwa denádya dimoxi dya tokalele kufuta o Jijudé joso. (Tanga Matesu 22:16-18.) O Jijudé, a zembele kufuta o lubhaku lulu, mukonda luwa kexile mu a lembalesa kwila, o unguvulu wa Loma wene wa kexile mu a tumina. O “akayedi a Helode,” o athu a kexile mu kwatekesa o ibanzelu ya unguvulu wa Helode, a kexile ni kidyelelu kya kwila, se Jezú wa zwelele kwila ene ka tokalele kufuta lubhaku, eji tena ku mu tatela kwila, mwene nguma ya Utuminu wa Loma. Maji se Jezú wedile kwila ki mu tokala kufuta o lubhaku, o athu keji mu kayela dingi. Ihi-phe ya bhange Jezú?

¹⁰ Jezú wa di lange phala ka sole mbandu mu maka yá. Mwene wambe: “Bhakwilenu-phe kwa Sézalu, ima yangene ya Sézalu; kwa Nzambi, o ima yangene ya Nzambi.” (Matesu 22:21) Jezú wejidile kwila, o akwa ku kobhalala o lubhaku exile miyi, maji mwene ka tumbula o maka yá. Mu veji dya kiki mwene wa tumbula o Utuminu wa Nzambi weji zubha o maka oso. Jezú wa tu xila phangu. Ki tu tokala ku di ta mu maka a jinguvulu, né mwene se say nguvulu u moneka kala yambote, ya yuka o wa mukwa u moneka kala wa yibha. O Jikidistá a dyelela ngó mu Utuminu wa Nzambi ni mu ima ya yuka mu pholo ya Nzambi. Mukonda dya kiki, etu ki twa wabhela kuzwela ya lungu ni ima ya ibha i bhita mu ngongo, né ngó ku a longolola.—Matesu 6:33.

11. Kyebhi ki tu tena kukwatekesa akwetu kusanga o kuyuka kwa kidi?

¹¹ Jimbangi javulu jya Jihova ene mu di tunda kyambote mu kuxisa o ixinganeku yayibha ya lungu ni jinguvulu. Mu kifika, say phange ku Grã-Bretanha wa bhange mbandu mu xikola ya katunda, wa kexile ni ixinganeku yayibha ya lungu ni jinguvulu,  ande dya kudilonga o kidi. Mwene wambe: “Nga mesenene kubhângela o mbote ya ambundu mukonda twa tale hadi yavulu. Sumbala ngexile hete mu kubatula madimanda, ku disukilu ngexile mu dívwa wila ku thulu kwa ngi xiti. Ki ngi banze kwila o kathombo kexile mu matekena mu mixima ya athu. Kyoso ki nga mateka ku dilonga o Bibidya, nga mono kwila phala kuyudika o ima nga tokalele kumateka ni muxima wami.” O muthu wa kwatekesa kulungulula o ixinganeku yê, phange ya muhatu wexile mundele. Mwene wambe: “Kindala nga mu sidivila mu kilunga kya dimi dya ijimbwete, nga dilongo kudibhana ni athu a mawkexilu oso.”

12. Kithûthume kyebhi, kyambela Jezú phala o maxibulu mê kudituna-kyu?

¹² Mu thembu ya Jezú, atwameni a jingeleja a kexile mu kwatekesa o ibuka ya jinguvulu. Mu kifika o divulu, A vida na Palestina no tempo de Cristo dyamba kwila, o Jijudé a diwanwine mu ibuka-ibuka ya difwile ni ibuka ya jinguvulu. Kyenyiki, Jezú wa dimuna o maxibulu mê: “Alukenu, mu dimukine o kithûthume kya jifalizew ni kithûthume kya Helode. (Marku 8:15) Kyoso Jezú kya tumbula Helode, nange mwene wexile mu zwela ya lungu ni akayedi a Helode. O kibuka kya mukwa kya Jifalizew a mesenene kwila o Jijudé a tambula o ufôlo ku Utuminu wa Loma. Kala kya soneka Matesu, Jezú wa dimwine we o maxibulu mê mukonda dya Jisadusewu. O Jisadusewu ja mesenene kwila akwa Loma a suluka mu ku tumina o Jijudé mukonda a kexile mu a bhana mawjitu ni kutena. Jezú wa dimwine o maxibulu mê phala kudituna o “kithûthume” mba milongi ya ibuka itatu yiyi. (Matesu 16:6, 12) Kyoso Jezú kya bhana o kitendelesu kiki, ki kubhitile luwa tembhu yavulu kyoso kya mesenene ku mu bhanga sobha.

13, 14. (a) Kyebhi o maka a lungu ni jinguvulu ni jingeleja ene mu bandekesa o usweya? (b) Mukonda dyahi kima kyayibha kubhanga usweya, né mwene kyoso kya tu talatala kyaybha? (Tala o foto ya dyanga.)

¹³ Kyoso o jingeleja kya di ta mu maka a jinguvulu, ki bhekela usweya. Jezú wa longo o maxibulu mê phala ka bhange mbandu ya mawunguvulu. Kiki kyene kya bhangesa o akunji a makota ni Jifalizew, kumesena kujibha Jezú. Ene a kexile ni woma wa kwila, o athu eji mwivwa mwene, keji ku a kayela dingi. Se kiki kyeji bhita o kutena kwa jingeleja ni kwa unguvulu kweji bhwa. Ene ambe: “Se twa ehela kiki, athu oso a-ndu mu xikana. O mwene-phutu wa akwa Loma-phe, hinu eza, a tu katula bhu kididi, o tembulu a i bula, hé a bwikisa o mwiji wetu.” (Nzwá 11:48) O Mukunji wa dikota Kayafa, wa funyu ndunge phala kujibha Jezú.—Nzwá 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafa wa kingila katé mu usuku, wa tumikisa masoladi phala kukuta Jezú. Maji Jezú wejidile o ndunge ya ku mu jibha. Mu kiki, mu usuku wa sukina ni jipoxolo jê,  mwene wa a tangela phala kusumba jixibhata. Jixibhata jiyadi jya a sokele phala ku a longa disá dyambote. (Luka 22:36-38) Mu usuku wenyó o mundu wa yile mu kuta Jezú. Phetele njinda ya mu kwata mu kumona o kuyibha kwoso kuku, wa fomona xibhata imoxi, wa batula o dítwi dya dyala dimoxi. (Nzwá 18:10) Maji Jezú wambela Phetele: ‘Bhaka o xibhata yé bhu kididi bhu ya tundu, kuma oso a katula xibhata, a kà fwila ku xibhata.’ (Matesu 26:52, 53) Didi disá dya dikota dya longo Jezú ku maxibulu mê. Kwila ene ka tokalele kubhanga mbandu ya mundu. Kiki kyene kya bhangesa Jezú kusamba. (Tanga Nzwá 17:16.) Nzambi mwene ngó wa tokala kuzubha o kuyibha.

15, 16. (a) Kyebhi o Mak’â a Nzambi a kwatekesa o Jikidistá kulenga o maka? (b) Ima yahi ki i difu kyoso Jihova kya tala mu ngongo?

¹⁵ O phange ku lwiji ya Europa a mu tange kya kudima, wa di longo we o disá didi. Mwene wambe: “Ngene mu mona kwila o usweya ki u bhekela kuyuka kana. Eme nga mono kwila oso a di bonga ni usweya, afwa. Avulu a kituka athu a kambe o kisangu-sangu. Nga sanguluka kyavulu mu ku dilonga mu Bibidya kwila, Nzambi mwene ngó wala ni kutena kwa kubheka o kuyuka kwa kidi mu ixi. Yiyi yene o njimbu i nga boko mu 25 kya mivu.” O phange ku lwiji lwa Africa, bhu kididi kya sosa wa te-bhu ‘o xibhata ya nzumbi’ o Mak’â Nzambi. (Efezo 6:17) Lelu mwene wa mu boka o njimbu ya paze ku athu a mawkexilu oso. Kyoso phange ku Europa central kya kituka Mbangi ya Jihova, wa kazala ni phange wa tokalele ku mwiji wa zembele mu ukulu. Kitatu kiki a bhilula o ukexilu wâ, mukonda a mesenene kukala kala Kidistu.

¹⁶ Kima kyambote kubhilula o ixinganeku yetu! O Bibidya yamba kwila o athu mu ixi a soko ni kalunga, kaya ka vutuka, ki ka tululuka kana. (Izaya 17:12; 57:20, 21; Dijingunwinu 13:1) O maka a jinguvulu a bhekela kavwanza, a wanuna, a bhekela usweya bhu kaxi ka athu. Maji etu twa tululuka, twala bhwamoxi. O athu a di wanuna mu ngongo, maji Jihova u sanguluka mu kumona kwila o mundu wê u dila xinde dimoxi.—Tanga Sofoniya 3:17.

17. (a) Mawkexilu ebhi atatu a tena ku tu kwatekesa kukala bhwamoxi? (b) Ihi i twa-nda dilonga mu milongi ya kayela?

¹⁷ Mu milongi yiyi, twa dilongo kwila, tu tena kubhangesa o athu kukala bhwa moxi, mu mawkexilu atatu: (1) Mu kudyelela kwila, o Utuminu wa Nzambi wa-nda zubha o kuyibha kwoso, (2) mu kubhanga yoso phala ki tu di te mu maka a jinguvulu ni (3) kuzemba o usweya. Maji o kima kya mukwa ki tena ku tu wanuna, o katombo. Mu milongi ya kayela, twa-nda dilonga kyebhi ki tu tena kutolola o katombo kala kya bhange o Jikidistá mu hama ya dyanga.