O muzeu yiyi yala ni jifikula jiyadi, ji lembalesa o kithangana kya tolola o mbanza ya Jeluzaleme. O muzeu yiyi i tu longa ima ya lungu ni Bibidya, sumbala athu ofele ejiya o kidi kya kwila: o muzeu ya Tito, i bhana umbangi wa kikanenu kya kidi kya Bibidya.

Ku dimatekenu dya hama ya dyanga mu K.K., o Unguvulu wa Loma wa kexile mu tumina tundé ku ixi ya Grã-Bretanha, ni ixi ya Gália (lelu a ijiya kala França) ndu ku ixi ya Ijitu, o jimbanza jya sangulukile ni kutuluka kwavulu ni jimbote javulu. Maji-phe say kibatu kya tokalele ku unguvulu yú kya kexile dikanga, kya kexile mu thandanganyesa kyavulu o unguvulu wa Loma—o jimbanza jya subhukile mu Judeya.

O Enciclopédia da Roma Antiga, yambe: “Mu unguvulu woso wa Loma jimbanza jofele a luwalele kyavulu kala o ixi ya Judeya. O Jijudé a kexile ni njinda ya jimesene jya akwá jixi jyengi ka kexile mu xila o ijila yâ, o akwá Loma a mono kwila o Jijudé a kexile mu bhukumuka kyavulu.” Jijudé jyavulu a kexile ni kidyelelu kya kwila kweji moneka o unguvulu wa Mexiya, weji kaya o akwá Loma ni kubheka kithangana kya kutululuka (mu phutu exi: Era de ouro). Maji, ku muvu wa 33 K.K., Jezú Kidistu wa zwela kwila, Jeluzaleme eji ku i bwika.

Jezú wambe: “Kuma izuwa ya-ndu kwiza, jinguma ji ku kandela jimbonge mu jimbandu, ji ku kanda ji ku xita matundilu moso, ji ku lundumuna, ni eye ni an’é moxi dyê. Bhenyabha kà kaxya-bhu ditadi ku thandu’a ditadi, mukonda eye wa kambele kwijiya o kithangana Nzambi kya ku zungidile, phala ku kubhulula.”—Luka 19:43, 44.

O izwelu ya Jezú ya thandanganyesa o maxibulu. Mu kubhita izuwa i yadi, kyoso kya kexile mu talela o tembulu mu Jeluzaleme, umoxi mudyâ, wexi: “Mesene, talesa o matadi kya ma kalakala, ni jinzu ki jala! Kutunga kwahi ngó!” Mu kidi, say matadi a thembulu akexile ni 11 a jimetulu mu kulebha, 5 kya jimetulu mu ku sanzumuna ni jimetulu 3 mu kitala! Né mwene kiki Jezú wambe: “Im’iyi i mwala kumona, izuwa yi iza, ya ku i mwanga. Bhenyabha ni ditadi dimoxi ngó ki dya-ndu xala-bhu ku thandu dya mukwá á kamba ku di lundumuna.”—Marku 13:1; Luka 21:6.

Jezú wa a tangela dingi: “Ki mu mona-phe Jeluzaleme a i kondoloka ni ifuxi ya masoladi, ijiyenu-kyu kuma kubwika kwê kwa zukama kyenyókio oso a kala mu Judeya, a lengele ku milundu. Oso-phe a kala mu’axaxe ka mbonge, a tunde-mu. Oso a kala ku matutu, kaye-mu dingi.” (Luka 21:20, 21) O kwila o izwelu ya Jezú ya dikumbidila mwene?

Kwa bhiti makwinyi atatu ni kitatu kya mivu, maji o Jijudé a kexile hanji kwa talatala kya yibha kwala o akwá Loma. Maji ku muvu wa 66 K.K. kyoso o Géssio Floro wa tokalele mu unguvulu wa Loma, wa nyana o jimbote jya kexile mu thembulu ikôla, o Jijudé jya kexile ni njinda yavulu, ka tenene dingi ku dixibha ni ukexilu yú. Mu kiki mu kusuluka a mateka ita ni akwá Loma, a bwikisa o kididi kya alangidi kya akwá Loma kya kexile mu Jeluzaleme, yá a  bhana o ngolokela ya kwila ene ka tokalele dingi ku unguvulu wa Loma.

Mu kubhita mbeji jitatu, 30.000 a masoladi ndenge a tokalele ku unguvulu wa Loma, o kabhitangu kâ, wexile Céstio Galo, ay katé ku Jeluzaleme n’a bwikisa yó a bhukumukina o unguvulu wa Loma. O akwá Loma ni lusolo a bokona mu mbanza, ya a bwikisa o ilumbu ya thembulu. Maji mu kusuluka o masoladi a xisa o mbanza. O Jijudé a kayela dingi o masoladi a Loma. Mu ku mona kwila o masoladi akwá Loma ni Jijudé a bhukumukine a xisa o mbanza, o jikidistá, mu kubelesela o kitendelesu kya Jezú, a lengela ku milundu ya kexile kudima dya Ngiji ya Njolodá.—Matesu 24:15, 16.

Ku muvu wa kayela, o akwá Loma a disokejeka dingi phala ku bwika Judá, mu veji yiyi o kabhitangu wexile Vespasiano ni mon’ê Tito. Maji-phe, kyoso o nguvulu Nero kya fu ku muvu wa 68 K.K., Vespasiano wa vutuka ku Loma phala kubhingana ku utuminu. Mu kiki-phe nange wa xisa 60.000 a masoladi ni mon’ê Tito, phala kusuluka ni kikalakalu kya kubwika Judá.

Mu mbeji ya kanake ya muvu wa 70 K.K., Tito wa tumina o masoladi mê phala kubwikisa o muxitu wa Jijudé, mwa kexile mu katula-mu o mixi phala kutunga, o kididi kiki kya kexile ni 7 dya jikilometulu ya ilumbu a i bhange ni mixi ya kondolokele mbanza yoso ya Jeluzaleme. Mu mbeji ya Katutu, o akwá Loma a tambula o mbanza, yá a jokotesa o mbanza ni tembulu, a i kitula ditumbu dya matadi kala kya kanena Jezú. (Luka 19:43, 44) O musoso ulondekesa kwila, “athu avulu afu mu mbanza ya Jeluzaleme ni mu ixi yoso ya Judá.”

Ku muvu wa 71 K.K., Tito wa vutukile ku Italya, a mu tambulula ni kisangusangu kyoso kwala o athu a tungile mu mbanza ya Loma. O mbanza yoso ya mateka kubhanga fesa, mukonda o kutambula o mbanza ya Jeluzaleme kyexile kikowé kya dikota kya bhangele o masoladi.

O mundu oso wa sangulukile mu kumona o jimbote joso mu ikoka ya mbanza ya Loma. Ene a sangulukile mu kumona jibaluku jya tambula ni ima ya mukwá ya kexile mu londekesa kyebhi kya tolola o mbanza ya Jeluzaleme ni ima ya katula mu thembulu ya Jeluzaleme.

Tito wa bhingana tat’ê Vespasiano ku ungana ku muvu wa 79 K.K. Maji mu kubhita mivu iyadi, Tito wafu. Domiciano, phange ya Tito mwene wa mu bhingana ku ungana, ni lusolo wa bhange o museu, phala kulembalala Tito.

Lelu, mazunda a athu aya mu kunda o kitanda mu mbanza ya Loma mu mivu yoso, ene a beta kota mu kuximana o museu ya Tito. Sayi athu a mona o museu yiyi kala fikula a bhange ni uhete woso, a mukwá kala kijingu phala o kutena kwa unguvulu wa Loma, a mukwá a i mona kala kima ki lembalesa o kibwika kya Jeluzaleme ni tembulu yê.

Maji o atangi a Bibidya, ni kuxila kwoso, a mona o muzeu wa Tito, kala kima kyala ni kilombolwelu kya dikota. O umbangi wa muzeu wa Tito, u londekesa o kidi kya ikanenu ya Bibidya, u londekesa we kwila, yene a i bhusu kwala Nzambi.—2 Phetele 1:19-21.