O IZWELU yiyi ya Sobha Salomá, i londekesa kyambote kyebhi o athu kya divwa. Mukonda dya kwila o mwenyu wa butu, ni kwila ki tu tena kufidisa o kalunga, o athu ala ni hanji yavulu ya kukala ni mwenyu mu mivu yavulu. Tunde ukulu o akwa misoso ene mu sota o sabhi ibhangesa o mwenyu kunangenena.

Tala o kifika, kya Gilgamesh wexile sobha ya Suméria. Exile mu tanga misoso yavulu ya makutu ya lungu ni mwenyu wê. Sayi makutu yá a a jimbulula mu divulu Epopeia de Gilgamesh, di londekesa kwila, mwene wendele njila ya dikanga phala kusota kwijiya se kyebhi kya tena kulenga o kalunga. Maji mwene ka tena.

Ku hama ya kawana A.K.K., o jidotolo mu ixi ya China a fikisa o kubhanga o “inwinu mba milongo” kuma ene a xikanene kwila yeji bhangesa o mwenyu kunangenena. Ene eza ni milongo yo bhange ni ­mercúrio ni arsênio. O milongo yiyi ya bhangesa nzungule ya jinguvulu ja China kufwa. Mu thembu ya medieval ku Europa, sayi jidotolo a mesenene kulungulula o ulu mu kima kya kudya, kuma o ulu unangenena kyavulu ene a xikanene kwila se a udya weji bhangesa o athu kunangenena dingi ku mwenyu.

Lelu, sayi jingijiye akwa ku di longa o idyandu ya mukutu a mu bhanga yoso phala kwijiya se ihi i bhangesa o ku kuka. Kala o u sotelu wa “inwinu mba milongo,” o kutokwesa kwa jingijiye jiji, kulondekesa kwila o kidyelelu kya kukala ni mwenyu u nangenena kyala hanji mu ixinganeku ya athu. Maji o kutokwesa kuku, kwene mu bhekela ihi?

O jingijiye ene mu dilonga ya lungu ni jicelula ja mikutu ya athu, a sange 300 ja mawukexilu phala ku jimbulula se mukonda dyahi twene mu kuka ni kufwa. Mu mivu yiyi, o jidotolo ene mu ditunda kyambote mu kubhinganesa o jicelula [genes e proteína] phala kusosolola o kukuka kwa jicelula ja athu ni yama mu laboratório. O kwijiya kuku, kwene mu bhangesa o athu ala jinvwama kubhana kitadi kyavulu phala kukwatekesa o jingijiye kutokwesa se “mukonda dyahi twene mu fwa.” Ihi yene mu bhanga o jingijiye?

Kubandekesa o mivu ya mwenyu. Sayi jingijiye a banza kwila twene mu kuka mukonda dya ima yene mu bhita mu jimbandu ja sukina ja jicromossoma. O jimbandu ja jicromossoma jiji, ji langa o njimbu ijila ku jicelula ja mukutu wetu kyoso ki jiya ni kudivwala. Maji mu ithangana yoso o jicelula ji diwanuna, o ji telómero ji buta. Mu kiki, o jicelula ji lembwa o ku diwanuna, anga tu mateka o kukuka.

Ku muvu wa 2009, Elizabeth Blackburn wa tambula o kikowé kya Nobele mukonda dya kusoneka o divulu, kyoso mwene ni akalakadi’ê kya sange o enzimas i lalekesa o kukuka kwa jitelómero, maji ne kiki, o jicelula ji kuka. Maji, ene a xikana kwila o jitelómero ki ji tena kubhangesa o athu kunangenena ku mwenyu.

Kubhinganesa o jicelula ukexilu wengi wa kufidisa o kukuka ku athu. Kyoso o jicelula jetu ki ji kuka, ji tena o kubhana o ijimbwete yayibha, ku jicelula ja zukama, kiki kijimbisa, kibhekela ndolo ya vulu ni uhaxi. Mu mivu yiyi, o jingijiye mu ixi ya França a tena kubhinganesa o jicelula ja athu a kuka kya, mu kiki o jicelula ja mateka dingi o ku divwala. O mutwameni wa kibuka kya kutokwesa, Mulongexi Jean-Marc Lemaître, wambe kwila o kikalakalu kyâ, kya londekesa kwila o jicelula ji tena “kukituka dingi ja ubhe”.

Ne mwene mwala mawukexilu avulu a kusaka na-u o athu phala ka kuke, jingijiye javulu a xikina kwila, o athu ka-nda tena kunangenena ku mwenyu. Mu kidi, tundé ku hama ya 19 o mivu ya mwenyu wa a athu yene mu di bandekesa. Maji kiki ki bhita mukonda dya ukexilu wa kuzela kwa athu, mukonda dya milongo phala o mawuhaxi a sambukila ni jivacina. Sayi jingijiye a ji xana geneticista a xikana kwila o mwenyu wa athu ki u tena kubhita o makwinyi a nake a mivu.

3,500 ya mivu ku dima, o musoneki wa Bibidya Mozé wambe kwila: “Izuwa ya mivu yetu makwinyi sambwadi, amoxi kya kala ni nguzu, a bhixila bhu makwinyi nake; hanji-phe kujiza kwâ kwa hadi ngó ni mukôndo; ki i nange kubhita, kindala tu tuka.” (Sálamu 90:10) Sumbala ni nguzu yoso yene mu bhanga o athu phala ku nangenena ku mwenyu, o ukexilu wa mwenyu wene umoxi kala kyambe Mozé.

Ku mbandu ya mukwá, o yama ya kalunga ka kusuka kala o ouriço-do-mar mba Arctica islandica ene a tena kukala ku mwenyu mu 200 ja mivu, o mixi kala o sequóia gigante atena ku kala ku mwenyu mu mazunda a mivu. Kyoso ki tu sokesa o mivu ya mwenyu wetu ni ya ima yiyi mba ya kamukwa, tu diwana ni kudibhwidisa kwila ‘se o 70 mba 80 a mivu yene ngó phala etu’.