SAYI sayte ya Mazewu Britaniku yambe: “Mu muvu wa 670 A.K.K., o ixi ya Asídya yexile o ixi yabetelekota mukutena ku mundu woso, yexile mu tumina tunde ku ixi ya Xipele ndu ku Iran, sayi ithangana kate mwene o ixi ya Ijitu.” O mbanza ya Ninive, yexile o mbanza yabetele dingi kota ku mundu woso. Mwexile iteka yonene, jinjaludi jafwama, jipalasyu jakatunda ni ididi yakubakela madivulu mba jibiblioteka. Sayi isoneku ku palelu yalungu ni mbanza ya Ninive m’ukulu, yalondekesa kwila, o soba Axulibanipale, kala o jisobha jakamukwa ja Asídya, wexile mudixana “sobha ya mundu woso.” Mu kithangana kyokyo, kikale o ixi ya Asídya kikale o mbanza ya Ninive, yedile kala seku kifuxi kitena ku itolola.

Maji kyoso Asídya kiyexile ni kutena kwavulu, o polofeta ya Jihova, Sofoniya wambe: “[Jihova wandabwika] Asídya . . . o Ninive uxala ngundu u kituka ixi ya kukuta mukwâ ni kikangalakata.” Polofeta yamukwa ya Jihova, Nahumu, wateku dingi wixi: “Bhundenu o phalata, bhundenu o ulu . . . Ninive yaxala ngó, loló! A ibhûndu, a inyana, a imwanga-mwanga. Ya di bhange ngundu mwene! . . . Anga kya kà bhita kwila oso a kà kumona, a kà kulenga ni kudikolakola, exi: Ninive amusengulula!’” (Sof. 2:13; Nah. 2:9, 10; 3:7) Mukwivwa o jipolofesiya jiji, o athu nange adibhwidisa: ‘O kwila kiki kyandabhita mwene?’ ‘O kwila o ixi ya Asídya andatena mwene ku itolola?’ Kyabhonzele kuxikina kwila kiki kyejibhita mwene.

Ne kiki, o kima kyedile kala kisunji, nuka kyejibhita, kyabhiti mwene! Kwakambele ngó phala kubhixila o muvu wa 600 A.K.K., o akwa Asídya a atolola kwala o kifuxi kya Babilonya ni ji Medu. Kudisukilu, o mbanza ya Ninive a ibwazeka, o athu kexile dingi mu ita muxima, a ijimbile! Sayi divulu dya Museu Metropolitano de arte de Nona Yorque, dyambe kiki: “M’ukulu, mu kididi mwexile o mbanza ya Ninive, kimwexile muthu, akixitile kwolo museke. Kyenyiki, o mbanza ya Ninive, atena ngo ku ilembalala kotelele mukonda dya musoso wa Bibidya.” Kala kyajimbulula Arquivo On-line da Sociedade de Arqueoligia Bíblica, kudimatekenu dya mivu ya 1800 “seku muthu wejidile kwila, m’ukulu mu ixi ya Asídya mwexile mbanza a ixanene Ninive.” Maji mu muvu wa 1845, Austen Henry Layard wamateka kukanda o kididi mwexile o mbanza ya Ninive. O ngundu yasange mukukanda yalondekesa ni kidi kyoso kwila, m’ukulu kwexile mwene mbanza a ixanene Ninive, yafumanene kyavulu.

O dikumbidilu dya jipolofesiya jalungu ni Ninive, kubandekesa o kidyelelu kyetu kya kwila, o jipolofesiya jamukwa jalungu ni disukilu dya jinguvulu jamutumina o mundu lelu, janda dikumbidila we.—Dan. 2:44; Dij. 19:15, 19-21.