Angivwala mu kizuwa kya 22 kya mbeji ya Kayadi ka 1929, ku Noville, sanzala mwala divwa dya mabhya, o sanzala yiyi yazukama ku Bastogne, mu ixi ya Bélgica. Mu unzangala wami ngasangulukile kyavulu mu kukalakala ku mabhya, kumoxi ni jitata jami. Eme ni ndengyami Raymond, twexile mukatula lete ku jingombe ni kukwatekesa mu kithangana kya kubhongolola o idima. Mu sanzala yetu twawabhelele kukalakala ni kudikwatekesa mudyetu.

O jitata jami, Emile ni Alice, exile akwa Katólika, adikwatenene mu ngeleja yâ ni kuswina kwoso, mukonda dya kiki exile muya-mu mu malumingu moso. Maji ku muvu wa 1939, aboki a thembu yoso atundu ku Inglaterra ayi mu sanzala yetu, abhana kwa tat’etu o kadivulu Consolação (mu izuwa yetu akexana Despertai!). Ni lusolo tat’etu wamono kwila o milongi yexile mu kadivulu, kyexile o kidi, o kiki kyamuswinisa kutanga o Bibidya. Kyoso mwene kyeha kuya mu ngeleja, o jivizinyu jetu, amateka kumuzukutisa kyavulu, twexile ni ukamba wambote ni jivizinyu jetu. Ene exile mujijidika tat’etu phala kunangenena mu Katólika, mu veji javulu exile muzoka ni mwene.

Kya ngixixima kyavulu, kyoso o jivizinyu jetu kyexile muzukutisa tat’etu. Kiki kya ngibhangesa kudyonda kwa Nzambi phala kukwatekesa tat’etu. Yu wene o musambu ungatumbula ku dimatekenu. Ngasangulukile kyavulu kyoso o jivizinyu jetu, bhofele-bhofele eha kuzukutisa tat’etu, kiki kya ngilondekesa kwila Jihova mwene o “mukwa kwívwa o kusamba.”

Mu kizuwa kya 10 dya mbeji ya Kasambwadi ka 1940, o masoladi akwa Alemanha abokona ku Bélgica, mukonda dya kiki athu avulu alenge. Etu twalengele ku França. Mu ithangana yavulu, mu  njila twexile mu kilwezu, mukonda bhu twakexile bhene bhwexile mubhângela o masoladi akwa Alemanha ni akwa França.

Kyoso kitwavutuka ku mabhya metu, twamono kwila imbamba yetu yavulu, a inyana. O imbwa yetu a ixana Bobbie, yene ngó yatutambulula. O hadi itwexile mutala yangibhangesa kudibhwidisa: ‘Mukonda dyahi kwene ita ni hadi yavulu?’

Mu kithangana kyenyokyo, twaswinine kyavulu kyoso kyexile mu tukunda ku kafunga, wexile we muboki wa thembu yoso amwixana Emile Schrantz. a Bhu kaxi ka Bibidya, wa ngijimbulwila se mukonda dyahi kwene hadi ni kwila watambwijila ibhwidisu yamukwa i ngexile nayu yalungu ni Bibidya. O ukamba wami ni Jihova wadibandekesa dingi, ngaxikina kwila mwene Nzambi ya henda.

Katé mwene ande dya ita kubhwa, twexile kya mudizwelesa kyavulu ni jiphange mu nzumbi. Mu mbeji ya Kakwinyi ka 1943, Phange José-Nicolas Minet wayi mu sanzala yetu, yu wabhange diskulusu. Mwene webhwidisa: “Nanyi wamesena kwila amubatizala?” Eme ni tat’etu twaleka o maku. Kiyadi kyetu atubatizala mu kangiji kazukamene ku mabhya metu.

Mu mbeji ya Kayadi ka 1944, o kifuxi kya masoladi akwa Alemanha abhange yoso ni yoso phala kulwa dingi ni jinguma jâ ku mbandu ifwila o dikumbi ya Europa, o ita yiyi a ixana Batalha das Ardenas. Twazukamene bhwakexile mubhita o ita, mu mbeji imoxi twakexile ngo mu dixilu dya inzo yetu. Sayi kizuwa ngakexile mubhana kudya ku ibhaku, alozo jibomba jasonoka mu mabhya metu, jazangiwa o ditala dya inzo mu twexile mu bhaka o kudya kwa ibhaku. Sayi disoladi mukwa Estados Unidos wadikola, yu wangambela: “Bhetama!” Mu kiki ngalenge kate ku mbandu yê, ngabhetama, mwene wate o kapasete kê ku mutwe wami phala ku ngifikidila.

Kyabhu o ita, twexile mu dizwelesa ni jiphange jetu akwa kilunga kya Liège, bhu twexile phala kubhixila mu mbanza yiyi, o dikanga dyexile dya 90 a jikilometulu ku mbandu ya thunda. Mu kubhita kithangana, twabhange kakibuka ka kudilonga o Mak’â Nzambi ku Bastogne. Ngamateka kukalakala bhu kididi kya kutambula lubhaku, ngamateka we  kudilonga o ijila ya jinguvulu. Anga ngakalakala mu xikitodyu ya jinguvulu. Ku muvu wa 1951 twabhange kyonge kya ilunga ku Bastogne. Kwamoneka hama ya athu, umoxi mudyâ phange ya muhatu, amwixana Elly Reuter, mwene wexile muboki wa thembu yoso. Phala kubhixila-bhu, wendesa bixi mu 50 a jikilometulu. Mu kubhita thembu ngamateka kumuwabhela, étu twaditangesa. Elly watambwile kya kixanu phala kuya mu Xikola ya Ngiliyade ku Estados Unidos. Mwene wasonekena o mbonge yetu yu wajimbulula se mukonda dyahi watokalele kudituna o kixanu. Phange Knorr, wexile mu kwendesa o kikalakalu kya Jimbangi ja Jihova, ni henda yoso watambwijila kwila nange sayi kizuwa, mwene weji dilonga o xikola ya Ngiliyade kumoxi ni mwadi wê. Twakazala mu mbeji ya Kawana ka 1953.

Ku muvu wenyó, eme ni Elly twayi mu Kyônge Kya Ilunga kya Sociedade do Novo Mundo kyabhiti ku stadyu Yankee ku Nova York. Kyoso kitwexile-bhu, ngejiya phange wangibhana salu yambote, yu wangixana phala kutunga ku Estados Unidos. Twasambe kwa Jihova yalungu ni maka yá, eme ni Elly twasolo kudituna o kixanu kiki, etu twavutuka ku Bélgica phala kukwatekesa o kakibuka kwakexile dikwinyi dya aboki. Ku muvu wakayela, twasangulukile kyavulu kyoso mana Elly kyavwala mon’etu Serge. Mu kubhita sambwadi dya jimbeji, ima yatu ibhile mukonda Serge wakatele, yu wafu. Twatangele Jihova kwila twaluwalele kyavulu, anga mwene utukonda o malamba bhukaxi ka kidyelelu kya difukunukinu.

Ku mbeji ya Kamusasadi ka 1961, ngasange salu ya kaxaxi ka kizuwa yangikwatekesa kukala muboki wa thembu yoso. Maji mu kizuwa kyenyokyo o muthu wexile mu kwendesa o kikalakalu ku filiyale ya Bélgica, wangixindi. Mwene wangibhwidisa se ngeji tena kukalakala kala servo de circuito (lelu kafunga ka ilunga). Ngamwebhula: “O kwila tutena hanji kukala tu aboki a thembu yoso ni tuxikine o kikalakalu kiki?” O jiphange ambe kwila tutena. Mu dinake dya jimbeji twakalakala kala tu aboki a thembu yoso, anga tumateka kukunda o ilunga mu mbeji ya Katutu ka 1962.

Mu kubhita mivu iyadi mu kukunda o ilunga, atwixana ku Betele ya Bruxelas. Twamateka kusidivila-ku mu mbeji ya Kamusasadi ka 1964. Twatambula mabesá avulu mu kikalakalu kiki kya ubhe. Ki kubhiti ithangana yavulu kyoso Phange Knorr kya kundu o Betele yetu ku 1965, ngadiwana kyavulu kyoso kya ngisolo phala kutwamenena o kikalakalu ku filiyale ya Bélgica. Mu kusuluka, eme ni Elly atwixana phala kudilonga mu Xikola ya 41 ya Ngiliyade. O yazwela Phange Knorr 13 kya mivu kudima, yadikumbidila! Kyoso kitwazubha kudilonga, twavutuka ku Betele ya Bélgica.

Kuma ngejidile o ijila ya jinguvulu, mu mivu yavulu ngexile muzokela o ikalakalu ya Jimbangi ja Jihova natene kumubheza ni ufolo, kikale ku Europa mba mu ididi yengi. (Fil. 1:7) Mukonda dya kikalakalu  kiki, ngazwela ni jinguvulu ja 55 kya jixi ndenge, mwexile mufidisa mba kubatukisa o ikalakalu yetu. Mu veji dya kuzwela kwila eme ngejiya o ijila ya jinguvulu, ngexile mudilondekesa ku jinguvulu kala “ngi diyala dya Nzambi.” Ngexile musamba jinga kwa Jihova mu ku mubhinga itendelesu mukonda ngejidile kwila o “muxima wa sobha, bhu lukwaku lwa Jihova, mukwâ ni milômbo ya menya; kwoso kwa solo mwene, kwene kwa u lungisa.”—Jisa. 21:1.

Ngilembalala o kizuwa kyoso kingazwela ni muthu watokalele mu inzo ya kufundisa ya Europa. Mu ithangana yavulu, ngamubhingile phala kuzwela-nê, mu kusuka-ko waxikina. Mwene wambe: “Wanda zwela ngó n’eme mu ithangana itanu, kwabhu!” Ngabheteka o mutwe, eme ngamateka kusamba. Ni njinda, o diyala wangibhwidisa se ngexile mubhanga-hi. Ngabhetula o mutwe, ngamutangela: “Ngisakidila Nzambi mukonda, eye u ngunza yê.” Wangebhula: “Wamuzwela-hi?” Ngatange-nê Loma 13:4. Kuma wexile mukwa Protestante, wexile mutanga o Bibidya, o velusu yiyi yamubhangesa kuxinganeka. Ihi yabhiti? Ngazwela-nê mu 30 a ithangana, mu kiki twadizwelesa kyambote. Mwene wambe kwila wexile muxila o kikalakalu kya Jimbangi ja Jihova.

Mu mivu yavulu o Jimbangi ja Jihova, azokela maka avulu ku Europa kala o kukamba kudita mu maka a jinguvulu, o kusasa o twana, kufuta o madijimu ni ima dingi yamukwá. Wexile ujitu wadikota kumona Jihova kutukwatekesa kutambula o kikowe mu maka oso yá. Mu Inzo ya Kufundisa ya kibatu kya Europa o Jimbangi ja Jihova atambula kya kikokwe ku 140 ndenge ya madimanda.

Mu mivu ya 1990 ngakalakala kumoxi ni Phange Philip Brumley, wexile mu mbonge yetu ni Phange Valter Farneti mukwa Itália, phala kukwatekesa o jiphange jetu mu ixi ya Cuba nakale dingi ni ufolo mu sidivisu yâ kwa Jihova, mukonda koko o jinguvulu a afidisile ima yavulu. Ngasonekene o inzo ya akunji a jinguvulu a Cuba, ya ixi ya Bélgica, ene atumu diyala phala kuzwela n’eme ni kwivwa o maka metu. Mu yonge yetu ya dyanga, kitwatena kumujimbulwila o ima yexile mubhangesa o jinguvulu kufidisa o kikalakalu kyetu ku Cuba.

Twabhingi o kikwatekesu kya Jihova bhukaxi ka musambu, kyenyiki atwehela kutumikisa 5.000 ya Jibibidya mu ixi ya Cuba. O Jibibidya jabhixila koko, anga ajiwanena o jiphange, kiki kyatulondekesa kwila Jihova wexile mubesowala o nguzu itwexile mubhanga. Mu kusuluka twabhingi phala kutumikisa-ku dingi, 27.500 ya Jibibidya. O  jinguvulu axikana we. Kukwatekesa o jiphange mu ixi ya Cuba kukala ni Jibibidya, kwa ngisangulukisa kyavulu.

Ngayi ku Cuba mu ithangana yavulu phala kukwatekesa o jinguvulu kuxikina o kikalakalu kyetu. Mu kikalakalu kiki, ngabhange ukamba ni jinguvulu javulu.

Ku muvu wa 1994, kazunda kamoxi ka athu ndenge adijibha mu ixi ya Rwanda. Sayi jiphange jetu a ajibha we. Kyabhu o maka enyá, asolo kibuka kya jiphange phala kukwatekesa o jiphange mu ixi yenyoyo.

Kibuka kyetu kyabhixila mu mbanza ya Kigali, twasange makungu avulu ku jiphalelu ja inzo mwexile mulungulula o madivulu, mukonda alozo koko. Twevu jinjimbu jayibha kyavulu, jalungu ni jiphange a ajibha ni jiphoko jonene. Twevwile we misoso yalungu ni jiphange adikwatela henda. Mu kifika twevu yalungu ni phange mukwa Tutsi, waswamene mu dikungu mu 28 a izuwa. Mwene amulange ku mwiji wa Jimbangi ja Jihova akwa Hutu. Mu kyonge mu mbanza ya Kigali, twaswinisa 900 a jiphange ndenge.

Mu kusuluka twamatuka o mbambe, etu twayi ku Zaire (lelu a ixana República Democrática do Congo) phala kusota jiphange javulu akwa Rwanda ayi mu kididi kya kulengela, kyazukamene ku mbanza ya Goma. Kitwasange né ngó phange imoxi, twasambe kwa Jihova phala kutwambata kate bhwakexile ene. Twamono diyala wexile mu kwiza bhu twexile, twamwibhwidisa se wejidile muthu Mbangi ya Jihova. Mwene watutambwijila: “Xe, eme ngi Mbangi ya Jihova. Ngamesena ku myambata ku kibuka kya jiphange amutwisinisa.” Ki twazubha kudyongeka ni jiphange exile mwaswinisa, twadyongeka ni 1.600 ya jiphange alengele o ita, twa aswinisa, twa akondo we o malamba. Twatange nawu milongi ya mukanda wa Kibuka kya Utuminu. O jiphange aswina kyavulu mu kwivwa o izwelu yiyi: “Twene mu mitumbula jinga mu misambu yetu. Twejiya kwila Jihova kanda mibwazeka.” O izwelu yiyi ya Kibuka kya Utuminu yexile kidi, mukonda lelu mu ixi ya Rwanda mwala 30.000 ya Jimbangi ja Jihova ndenge, amumusidivila ni kisangu-sangu kyoso!

Mu kubhita 58 dya mivu tunde kitwakazala, kazola kami mana Elly wafu ku muvu wa 2011. Ngasambele Jihova, ngamutangela o kikote kingexile nakyu, mwene wangikondo o malamba. Kubokela o njimbu yambote ku jivizinyu jami, ku ngikwatekesa we.

Sumbala ngala kya ni 90 a mivu ndenge, ngene muboka semana joso. Ngisanguluka we mu kukwatekesa o kibuka kilanga o maka a kijila ku filiyale ya Bélgica mu kwatangela o ima ingejiya ni kukunda o minzangala ku mwiji wa Betele.

Mu 84 a mivu kudima, ngasambe kwa Jihova mu veji ya dyanga. Dyexile o dimatekenu dya njila ya ngizukamesa dingi kwa mwene. Ngisakidila kyavulu mu kwijiya kwila ku mwenyu wami woso, Jihova wene mu kwivwa o misambu yami.—Jisá. 66:19. b