Angivwalela mu mbanza ya Amioun ku ixi ya Líbano mu kizuwa kya 19, mu muvu wa 1940. Mivu kudima, o mwiji wetu waxisa o mbanza ya Amioun, etu twayi mutunga mu mbanza ya Tripoli kwene kwangisasela. Twasangulukile ku mwiji, twejidile Jihova Nzambi, twamuzolele we. Atuvwala tu kitanu, kitatu ahatu, kiyadi mala, eme ngexile o kasule. Phala o jitata jami o kunganyala o kitadi kikyene o kima kyabetele kota. Ku mwiji wetu o ima yabetele dingi kota, o kudilonga o Bibidya, o kuya muyônge ni kukwatekesa o athu kwijiya Nzambi.

Mu kilunga kyetu mwexile jiphange javulu exile ni kidyelelu kya kuya kudyulu. Umoxi phange Michel Aboud, wexile mukwendesa o milongi ya Bibidya mu kilunga. Mwene wadilongo o kidi ku Nova York, yu wamateka kulongo o kidi mu ixi ya Líbano mumuvu wa 1921. Eme ngilembalala kyambote kwila, mwene wexile muxila ni kukwatekesa o minzangala iyadi yadilongele mu xikola ya Ngiliyade phange Anne ni Gwen Beavor. Ene akituka makamba metu amuxima. Mukubhita mivu yavulu, ngasanguluka mukudisanga dingi ni phange Anne ku ixi ya Estados Unidos. Mu kubhita kithangana ngadisange we ni phange Gwen, wa kazalele ni phange Wilfre Gooch, ene exile musidivila mu Filiyale ya Londres, ku ixi ya Inglaterra.

Kyoso kingexile ngimuzangala o Jimbangi ja Jihova ku ixi ya Líbano atolele hanji. Maji twabhange yoso phala kulonga o kidi kya Bibidya kwa akwetu. Etu twatena kubhanga kiki sumbala kwexile atwameni ajingeleja exile mu kutuzukutisa. Sayi ima yatubhiti muthembu yoyo, ngamu ilembalala hanji kate kindala kiki.

Sayi kizuwa, eme ni kotadyami Sana, twexile muboka o njimbu yambote mu sabhalalu. Sayi mutwameni wangeleja watusange kyoso kitwexile muzwela ni athu mu sabhalalu yiyi. Nange sayi muthu wamwixanene. Mwene wamateka kulokalala phangyami yamuhatu. Ni undanda woso, walutula Sana yu wabu bhoxi, yu wamateka kumuxinga. Sayi muthu watena kwixina axiku dya ngoxi, ene abhixila ni lusolo, ni henda yoso akwatekesa Sana. Ene akwata o mutwameni wangeleja ya amwambata mu inzo ya xiku dya ngoxi, kwenyoko atonginina kwila mwene wexile ni uta. O mutwameni wa xiku dya ngoxi wamwibhwidisa: “Eye wene mulonga o Mak’â Nzambi inga wene mulonga ubandi ku athu?”

O kizulukutu kya mukwa kingamulembalala hanji kyambote, kyabhiti kyoso o kilunga kyetu ki kyalukala maximba, etu twayi muboka mumbanza yexile dikanga mwabhindamene dingi aboki. Yoso yakexile muya kyambote, twasangulukile kyavulu mu kithangana kyokyo. Maji kyoso o mutwameni wa ngeleja kyakivu, wongeka kibuka kya athu afutuluka phala kutubhanga kyayibha. Ene atukusa kate mwene atutakula matadi, dimoxi dya tula kwa tat’etu, di dyamukwama. Eme ngilembalala kyoso kingatale tat’etu, pholo yoso yakusukile ni manyinga. Mwene wavutuka mu maximba ni mama, kuma etwenyoso twandandanganyele, twakayela we. Maji eme nuka nganda jimba o izwelu ya mama kyoso kyakexile mukondona o manyinga a papa, mwene wambe: “Jihova, athu yá a loloke. Mukonda kejiya kyoso kyala kubhanga.”

Mukithangana kyengi, twayile mukunda o jindandu mumbanza mwatuvwalela. Kwenyoko mu inzo ya kukwetu, twasangeleku mutwameni wa ngeleja, bispu. O bispu yiyi yejidile kwila o jitata jami exile Jimbangi ja Jihova. Sumbala ngexile ngó ni mivu isamanu mwene wasoto kungikwatesa jisonyi mu kungibhwidisa: “Eye kakubatizala hanji?” Eme ngamutambwijila kwila, ngexile ngimonandenge hanji phala kungibatizala, ngabhingile kubandekesa o kwijiya kwami kwa lungu ni Bibidya ni kukala we ni kixikanu kyakolo. Mwene kawabhela o kitambwijilu kyami, kyenyiki wangixitala kwa kukwetu kwila, mulawule wanginongena, katambwijila ni kuxila.

O ima yiyi yayibha kiyexile mubhita kyavulu, mukonda ku Líbano o athu atalatala kyambote akwa, akwa kuzalela. Kyenyikiphe, twexile muzwela ni athu avulu yalungu ni Bibidya ni kwa alonga we.

Kyoso kingexile hanji muxikola, sayi phange watokala mu ixi ya Venezuela wejile mukunda o ixi ya Líbano. Mwene wexile muya muyônge mu kilunga kyetu, yu wamateka kuditangesa ni phangyami Wafa. Mu kubhita kithangana ene akazala ya ayi mutunga mu ixi ya Venezuela. Mu mikanda yexile mututumikisa kotadyami, mwene wexile mubhinga kwa papa phala o mwiji woso kuya mutunga ku ixi ya Venezuela. Mwene wambe kwila ngunzu yamukwatele kyavulu. Kudisukilu tat’etu waxikina,  o mwiji woso yu wayile mutunga ku ixi ya Venezuela!

Etu twabhixila ku ixi ya Venezuela mumuvu wa 1953, etu twatungile kumbanza ya Caracas, bhwazukanene o palasyu ya nguvulu ya ixi. Kuma ngexile ngimonandenge eme ngawabhelele kyavulu o kutala o nguvulu wa mubhita mu makalu mê akatunda. Maji kyabhonzele phala o jitata jami kwijidila ni ixi ya ubhe, dimi dya ubhe, ni ifwa ya ubhe ni kudya kwadifu kyengi. O thembu ya kixibhu ni yamvula ki yadifwile ni ya ixi yetu. Maji kyoso ene kyakexile kya mukwijidila, kwabhiti kima kyatuluwalesa kyavulu.

Tat’etu wamateka kukata. Kyatubhonzele kuxikina mumaka yá, mukonda mwene wexile muthu wanguzu, wexile ni sawudi yambote. Mwene kexile mukwa kukata kyavulu. Jidotolo ambe kwila mwene wexile ni cancer, kyenyiki abhingile kumupelala. Maji kyoso kyamupelala kwabhiti ngó semana imoxi, wafu.

Mwiji wetu waluwalele kyavulu kyoso kitwadibhana ni maka yá, kate kibhonza kujimbulula o ndolo itwevu. Eme ngexile ngó ni 13 kya mivu. Kitubanzele kwila tat’etu weji fwa, kyedile kala nuka dingi tweji sanguluka ku mwenyu. Mu ithangana yavulu, mam’etu kyamubhonzele kuxikina kwila mwadi’wê wafu. Maji twatonginina kwila twabhingile kuswina ni kutala kupholo, ni kikwatekesu kya Jihova etu twatena kukolokota. Kyoso kingatenesa 16 kya mivu, ngazubha o xikola yakaxi mumbanza ya Caracas. Eme ngamesenene kyavulu kukwatekesa kudikila o ibhindamu ya mwiji.

Mu kithangana kyenyiki, phangyami Sana wakazala ni phange Rubén Araujo wabhangele o Xikola ya Ngiliyade, ya amutumikisine dingi ku ixi ya Venezuela. Ene asolo kuya mutunga kumbanza ya Nova York. Mwiji wami wasolo kwila eme ngatokalele kubhanga o xikola yakatunda, kyenyiki, ngayi mumbanza ya Nova York, ngatungile ni kotadyami ni hwedyami kyoso kingaiyi ni kudilonga o xikola yakatunda. Mu kithangana kingatungile ni ene, angikwatekesa kyavulu kukala ni ukamba wambote ni Jihova. Kumbandu yengi mukilunga kyetu kya dimi dya Espanha kumbanza ya Brooklyn kwexile jiphange javulu akulu mu nzumbi. Ku jiphange jiji, ngabhangeleku ukamba ni jiphange Milton Henschel ni Frederick Franz. Kiyadi kya exile musidivila ku Betele ya Brooklyn.

Kudisukilu dya muvu wami wadyanga mu xikola ya katunda, eme ngamateka kuxinganeka mu ima ingexile mubhanga kumwenyu wami. Eme ngatangele jimbandu ja Mulangidi, eme ngamateka kuxinganeka mu Jikidistá axindile jimbambe musidivisu ya Jihova. Eme ngexile mumona kwila o aboki athembu yoso ni jiphange akwa Betele asangulukile dingi. Kyenyiki, eme ngamesenene kukayela o phangu yá. Maji eme kangibatizalele luwa. Eme ngejidile kwila ngabhingile kubhakula o mwenyu wami kwa Jihova. Kyenyiki angibatizala mu kizuwa kya 30 mumbeji ya Katanu wa 1957.

Kyoso kya ngibatizala, ngamateka kuxinganeka mumbambe yakukala muboki wathembu yoso. Eme ngamesenene kyavulu kukala muboki wathembu yoso, maji ngatonginina kwila kyejingibhonza kyavulu. O kwila ngandatena kukala muboki wathembu yoso ni kudilonga mu xikola yakatunda mu kithangana kimoxi? Ngajimbulula kwa mama ni ku  jiphange jami kwila, ngasolo kuxisa o xikola yakatunda ni kuvutuka ku Venezuela phala kukala muboki wathembu yoso.

Ngavutuka mumbanza ya Caracas mumbeji ya Kanake mu 1957. Maji ngamono kwila o mwiji wami kiwexile kyambote, abhingile kikwatekesu phala kudikila o ibhindamu yá muxitu. Ngeji kwakwatekesa kyebhi? Kwamoneka salu ku bangu, maji ngamesenene we kukala ngi muboki wathembu yoso. Kuma kyene kyangibhangesa kuvutuka, ngasolo kubhanga o ima iyadi. Mumivu yavulu ngakalakala ku bangu, ngakalakala we kala ngimuboki wathembu yoso. Ngexile ni ikalakalu yavulu, maji ngasakulungile we kyavulu!

Phala kubandekesa kukisangusangu kyami ngejiya phange a mwixana Sylvia mukwa ixi ya Alemanha etu twakazala. Mwene wazolele kyavulu Jihova. Mwene wejile kumoxi ni jitata jê mutunga ku ixi ya Venezuela. Mukubhita kithangana twavwala twana tuyadi, Michel (Mike) ni Samira. Eme ngexile mulanga we mam’etu. Mwene watungile n’etu. Sumbala ngabhingile kuxisa o sidivisu yathembu yoso phala kudikila o mwiji wami, ngexile mukalakala ni nguzu yoso musidivisu yakuboka. Eme ni Sylvia mu ithangana yakunyoha ku salu twexile mukalakala kala tu aboki a ithangana ni ithangana.

O izulukutu ingatumbula kudimatekenu yabhiti kyoso o twana twami kitwexile hanji mu xikola. Ngatokala kuxikina kwila, kumwenyu wami twexile ni ima yavulu yafwama, o jikoleka jami jasalu exile we mungixila kyavulu. Ne kiki ngamesenene kwila o athu angimona kala ngiselevende ya Jihova. Ngasuluka ni kuxinganeka se ihi ingatokalele kubhanga phala o athu kungitala mu ukexilu yu. Kyenyiki, eme ni muhatu wami twaxikama etu twadizwelesa yalungu ni jimbote jetu. Se ngatundile kusalu yami, ku bangu, ene eji ngifuta hanji kitadi kyavulu. Kuma kitwexile ni makongo, twamono kwila se twasosolele o ima kumwenyu, tweji kala ni kitadi kyasoko phala kudikila o ibhindamu yetu mu ithangana yavulu.

Kyatubhonzele kubhanga kiki, maji kazola kami ni mam’etu angikwatekesa kyavulu. Kyenyikiphe, ngatena kuvutuka dingi musidivisu yathembu yoso. Kiki kyangisangulukisa kyavulu! Ngexile kya phala kumateka o sidivisu yathembu yoso, maji kwabhiti kima kitwakingidile.

Sayi kizuwa dotolo watutangela kwila muhatu wami Sylvia wemitine. Kiki kyatusangulukisa kyavulu, maji ngexile hanji muxinganeka mumbambe yami yakukala muboki wathembu yoso. O kwila ngejitena hanji kukala muboki wathembu yoso? Ki kubhiti ithangana yavulu twalungulula o ixinganeku yetu, etu twamateka kudisokejeka phala kutambulula dingi muthu ku mwiji. Maji ngexile hanji  mudibhwidisa, o kwila ngandatena kukala ngimuboki wathembu yoso?

Kyoso kitwadizwelesa yalungu ni jimbambe jetu, etu twasolo kusuluka ni kixinganeku kyakukituka aboki athembu yoso. Mon’etu Gabriel twamuvwala mumbeji ya Kasamanu ka 1985. Mukithangana kyenyikyo, ngaxisa o salu yami ku bangu, eme ngamateka kusidivila dingi kala ngimuboki wathembu yoso mumbeji ya Kanake ka 1985. Mukubhita kithangana ngatambula o ujitu wakusidivila mu Kibuka kya Filiyale. Maji o Betele kiyexile mumbanza ya Caracas, kyenyiki ngabhingile kwenda njila ya 80 ajikilometulu phala kuya ku Betele. Kusemana ngexile muya luyadi mba lutatu

O xikitodyu ya Filiyale yexile mumbanza ya La Victoria, kyenyiki o mwiji wetu wasolo kuya mutunga mumbanza yiyi phala kuzukama dingi ku Betele. O kuya kumbanza ya La Victoria, kyalungulula kyavulu o mwenyu wetu. Eme ngawabhela kyavulu o ukexilu wa mwiji wami, ngene musakidila jinga o mwanyu wâ. O ukexilu wâ wangikwatekesa kyavulu. Kotadyami Baha waxikina kulanga mam’etu. Mike wakazalele kya, maji Samira ni Gabriel atungile hanji n’etu. Maji o kuya kumbanza ya La Victoria kyeji lombolola kwila ene ejixisa o makamba mâ mu mbanza ya Caracas. Kumbandu yengi, kazola kami Sylvia, wabhingile kwijidila we ni kambanza kofele, muveji dyambanza yonene. Etwenyoso kumwiji twabhingi kudiphopheka mukonda o inzo yatolele kya. Kyene mwene, kwabhingile mwene kuxisa ima kudima kyoso kitwatundu kumbanza ya Caracas etu twayi kumbanza ya La Victoria.

Maji mukubhita kithangana o ima yalunguluka dingi. Gabriel wakazala, Samira wexile kya mutunga ubheka we. Mukusuluka eme ni Sylvia atwixana phala kuya musidivila ku Betele mumuvu wa 2007, kwene kutwamusidivila kate kindala kiki. O mon’etu wadyanga Mike, wamusidivila kala kafunga, muboki wathembu yoso kumoxi ni muhat’wê, Monica. Gabriel kafunga we, wamusidivila ku ixi ya Italia kumoxi ni muhatu wê, Ambra. Samira muboki wathembu yoso, maji wene we mukwatekesa o kikalakalu kya Betele tunde kubhata dyê.

Kumwenyu wami woso ngabhingile kusola ima yavulu. Maji kingidyela mu ima ingasolo. Se kya bhanene kuvutuka dingi mu unzangala ngejisola dingi o ima yiyi. Ngisakidila kyavulu o ikalakalu ni maujitu ungatambula musidivisu ya Jihova. Mumivu yoso yiyi, ngatena kumona kwila o muthu wabhingi mwene kukala ni ukamba wambote ni Jihova. Né mwene se twabhingi kusola ima yofele mba ima yonene, Jihova utena kutubhana o kutululuka “kwa somboka o kitongolwelu kyoso kyamuthu.” (Fil. 4:6, 7) Eme ni Sylvia twawabhela kyavulu kusidivila ku Betele. Etu tudivwa kwila, Jihova wabesowala o ima itwasolo, mukonda ku mwenyu wetu woso twamute kupholo.