A ngivwala ku muvu wa 1927 ku mbanza yofele ya zukama ku Chicago, Ilinóis, ku Estados Unidos. Jitata jami exile ni twana tutanu—Jetha, Don, eme, Karl, ni Joy. Twexile pholondo phala kusidivila Jihova ni muxima woso. Mana Jetha wabhange o xikola ya 2 ya Ngiliyade, ku muvu wa 1943. Manu Don, Karl, ni mana Joy ayi ku Betele ku Brooklyn, Nova York, ku muvu wa 1944, 1947, ni 1951.O phangu yâ yambote ni ya jitata jami ya ngiswinisa.

O jitata jami exile mutanga o Bibidya izuwa yoso, ene azolele Nzambi, atulongo we kumuzola. Maji tat’etu kexile dingi muxila o jingeleja mukonda dya yamono mu Ita Yadyanga yabhiti mu ngongo yoso. Mwene wexile disoladi. Mam’etu wasakidila kyavulu Nzambi, mukonda papá wavutuka kubhata ni mwenyu. Mam’etu wambela papá: “Manu Karl, tuyetu mu ngeleja, kala kitwexile mubhanga m’ukulu.” Tat’etu wamuvutwila: “Nganda kuxinjikila ngó, maji kinganda bokona-mu.” Mamá wambe: “Mukonda dyahi?” Mwene watambwijila: “Mu ita, o atwameni a jingeleja atokalele mu ngeleja imoxi, exile musamba kwa Nzambi phala n’a abesowale mu ita! Nzambi weji besowala mbandu yebhi?”

Kyoso mam’etu kyexile hanji mu ngeleja, Mbangi jiyadi ja Jihova ayi kubhata dyetu. Abhana kwa tat’etu madivulu ayadi ajimbulula o divulu dya Dijingunwinu. Tat’etu watambula o madivulu yá. Mam’etu kyabhixila kubhata wamateka we kutanga o madivulu. Sayi kizuwa mam’etu watange jurnale, exile mukwixana athu phala kudilonga o Bibidya ni kikwatekesu kya madivulu yá. Mwene wayi-ku. Kyoso kyabhixila, mwadyakime wamuhatu wamujikwila o dibhitu. Mam’etu wakwata divulu dimoxi, wamwibhwidisa: “Bhabha mwamudilonga o madivulu yá?” O mwadyakime watambwijila wixi: “Kyene mon’ami!” Mu semana yakayela mamá watwambata etu enyoso tu ana. Mukusuluka twexile muya-ku mu jisemana joso.

Sayi kizuwa, o muthu wexile mukwendesa o kyonge, wangibhingi phala kutanga o divulu dya Jisálamu 144:​15, yamba kwila oso abheza Jihova, asanguluka. Ngawabhela kyavulu o velusu yiyi ni jivelusu ja mukwa kala 1 Timote 1:​11, yamba kwila Jihova o “Nzambi ya sanguluka,” ni Efezu 5:1 itutangela kwila twabhingi kukayela “o phangu ya Nzambi.” Ngamono kwila ngatokala we kusanguluka  mu kubheza o Mubhangi wami ni kumusakidila mu kukala ni ujitu wa ku mubheza. Ku mwenyu wami, ngene musota kubhanga o ima yiyi.

O kilunga kyatuzukamene, o dikanga dyexile dya 32 kya jikilómetulu dya inzo yetu. Né kiki twexile muya-ku, o kiki kya ngikwatekesa kwijiya dingi o Bibidya. Sayi kizuwa, o phange wexile mubhanga mbandu mu kyonge wabhingi kwa mana Jetha phala kutambwijila. Kyoso ki ngayile ni ku mwivwa, ngabanze: ‘Ngejiya o maka yá. Ngeji leka we o lukwaku lwami phala kutambwijila.’ Ngamateka kudisokejeka kyambote ni kutambwijila mu yonge. Kya beta dingi kota, eme ni jiphange jami, twakolesa o ukamba wetu ni Jihova. Angibatizala ku muvu wa 1941.

Ngilembalala o kyônge kyadikota kyabhiti mu mbanza ya Cleveland, ku Estados Unidos ku muvu wa 1942. O mwiji wetu ni jiphange jamukwa twexile mu jibalaka mu kididi kyengi mu kwivwa o milongi, o athu exile mu 50 a ididi yengi, exile mukwivwa o milongi bhukaxi ka mutelembe. O ngongo yoso yexile mu ita, o Jimbangi ja Jihova exile mwazukutisa kyavulu. Mu mausuku, ngamono jiphange exile mu mwika o tundeya twa makalu phala twene tumwikine kwengi. Enyoso ambe kwila, mu makalu mâ mwatokalele kukala athu phala kutulangidila mu usuku woso. Se kweji moneka maka, o jiphange eji xika o jikoloneta ja makalu ni kumwika o tundeya phala o jinguma katene kutumona. Anga athu engi eji lenga. Eme ngabanze: ‘O Jimbangi ja Jihova adisokejeka phala kudibhana ni ibhidi yoso!’ Mukonda dya kiki ngatena kuzeka kyambote. Ki kwabhiti kima kyayibha.

Mivu kupholo, kyoso ki ngexile muxinganeka mu kyonge kiki kya dikota, ngamono kwila mam’etu nuka wexile ni wôma. Mwene wadyelele kwa Jihova ni mu kilunga kyê. Nuka nganda jimba o phangu yê yambote.

Ande dya kyonge kiki kyadikota, mam’etu wakitukile muboki wathembu yoso. Mwene wevu kyambote o madiskulusu exile muzwela yalungu ni sidivisu ya thembu yoso. Kyoso kitwexile muvutuka ku bhata mam’etu wambe: “Eme ngamesena kusuluka mukukala muboki wa thembu yoso maji kinganda tena mukonda dya kulanga o dibhata dyetu.” Kyenyiki mwene watubhingi phala kumukwatekesa. Etu twaxikina, mwene watubhana ikalakalu ya kuzelesa maxilu a yadi kala muthu ande dya ku matala. Ande dya kuya musidivisu ya kuboka mwene wexile hanji mu mona se o inzo yazele mba kana, mukusuluka mwene wexile muya muboka. Mwene wexile ni ikalakalu yavulu maji ne kiki mwene wexile mulanga o twana twê. Kyoso kitwexile mutunda bhuxikola twexile kya musanga kudya ni kwila mwene we wexile mubhita kithangana netu. Sayi izuwa kyoso kitwexile mutunda ku xikola mwene wexile mutwambata mu sidivisu ya kuboka, kyenyiki twatedela o kikalakalu kyene mubhanga o aboki ya thembu yoso.

Ngamateka o sidivisu ya thembu yoso kyoso ki ngexile ni 16 ya mivu. Sumbala tatetu kexile luwa mbangi ya Jihova, maji mwene wexile mubhana valolo mu ima ingexile mu bhanga. Sayi kizuwa mu usuku ngamutangela kwila sumbala ngabhangele nguzu yavulu maji ne kiki  kingatenene kusanga ne ngo muthu umoxi phala kudilongane o Bibidya. Mukubhita kakithangana nga mwibhwidisa, “Eye wamesena kudilonga o Bibidya neme?” Mwene waxinganeka mu twithangana twofele, yu waxikina. O muthu ngadyangele kumulonga o Bibidya, tatetu. Yu wexile ujitu wa dikota!

Twadilongo o divulu “A Verdade Vos Tornará Livres.” Kyoso kingexile mu longa o Bibidya kwa tatetu mwene wangikwatekesa kukala mulongexi wambote. Sayi kizuwa mu usuku twexile mudilonga kyoso kitwazubha o kutanga o kaxi mwene wambe: “Ngejiya yamuzwela o divulu didi. Maji kyebhi ki wejiya kwila o divulu dya muzwela o kidi?” Eme kingexile polondo phala kumutambwijila maji ngamutangela kwila, nganda kutambwijila mu kizuwa kyengi. Eme ngatokwesa jivelusu ja Bibidya ya lungu ni kibhwidisu. Kyenyiki ngadilongo kutokwesa phala kulonga kyambote tatetu. Kiki kyakwatekesa tatetu neme kukula mu nzumbi. Mwene wa kumbidila yakexile mudilonga yu wa dibatizala kumuvu wa 1952.

Ngatundu ku bhata dyetu kyoso ki ngexile ni 17 ya mivu. Mana Jetha a wakituka mukunji wa jixi jengi, ni mano Don, wayi ku Betele, kiki kyabhiti mukithangana kimoxi. Kiyadi kya azolele kyavulu o kikalakalu kya, kiki kyangiswinisa kyavulu. Ngasoneka petisá jiyadi, imoxi phala kuya ku Betele, ya mukwa phala kubhanga o Xikola ya Ngiliyade, ngaxisa yoso bhumaku a Jihova. Ihi ya bhiti? A ngixana ku Betele kumuvu wa 1946.

Mumivu yavulu ngene mutambula ikalakalu yavulu ki yadifu, mukubhanga kiki ngene mudilonga ima yavulu. Ngala kya ku Betele ku 75 ya mivu, ku mivo yoso yiyi ngadilongo kubhanga madivulu ni kukalakala mukididi mwene mubhakela o kitadi kya kilunga kya Jihova. Ngadilongo we kusumba ima itwabhindamena ku Betele ni kusokejeka ima phala ku itumikisa ku ididi yengi. O kima kingawabhela dingi o kudya mu nzumbi kutwene mu tambula izuwa yoso bhukaxi ka ubhezelu wa matina ni kitangelu kya Bibidya.

Ngadilongo we ima yavulu ni ndengyami, ni manu Karl, kyoso kyabhixila ku Betele kumuvu wa 1947. Mwene wexile mudilonga kyavulu o Bibidya ni kulonga kyambote. Sayi kizuwa ngexile phala kubhanga diskulusu mu kiki ngamubhingi kikwatekesu. Ngamutangela kwila ngasokejeka milongi yavulu maji kingamutena kwijimbulula, mwene wa ngibhange kibhwidisu: “Manu Joel, dyebhi o dyambu?” Se kulaleka ngatendela ya mesenene kungitangela,  kudikwatenena ku jipondo ja beta kota. Nuka nga jimbi o disá didi.

Twatokala kubhanga yoso itutena mu sidivisu ya kuboka mukonda se tubhanga kiki twanda kala ni misoso yavulu yambote. Ngamulembalala musoso umoxi wa bhiti mu usuku ku Bronx ku Nova York. Sayi phange neme twayi mukunda muhatu wa xikina o Mulangidi ni Despertai! Etu twamateka o kuzwela: “Mu usuku yu twamukwatekesa o athu kwijiya o njimbu yambote yalungu ni Bibidya.” Mwene wambe: “Se mwamesena kuzwela yalungu ni Bibidya bokonenu.” Twatangene jivelesu javulu jalungu ni utuminu wa Nzambi ni mundu wa ubhe. Mwene wadiwanene kyavulu yu wexanene we makamba mê avulu phala kudilonga mu semana ya kayela. Kupholo dya kwenda mwene ni mwadi wê akituka Jimbangi ja Jihova.

Ngexile muxinganeka ku kazala, mukubhita 10 dya mivu ngasange o muhatu wami. Ihi yangikwatekesa kusanga muhatu wambote? Ngasambe kwa Jihova mukumutangela se ‘ihi ingamesenene kubhanga kyoso ki ngeji kazala?’

Mukubhita o kyonge kya dikota kumuvu wa 1953 ku Estádio Ianque, ngadisange ni muhatu amwixana Mary Aniol. Mwene ni mana Jetha adilongo kumoxi o xikola ya kayadi ya Ngiliyade, exile kumoxi musidivisu ya akunji a jixi jengi. Ni kisangusangu kyoso, Mary wangitangela yalungu ni kikalakalu kyé kya mukunji wa jixi jengi ku Caribe ni maxibulu a Bibidya a longele mu mivu yavulu kudima. Kyoso kitwayi ni kudizwelesa twamono kwila twexile ni jimbambe mu nzumbi ja difu. O henda yetu ya dibandekesa, kyenyiki twa kazala kumbeji ya Kasamanu wa 1955. Mu maukexilu avulu Mary walondekesa kwila mwene ujitu watundu kwa Jihova, mwene phangu phala ku ikayela. Mwene wasangulukile kyavulu ni ikalakalu yexile mu tambula. Wexile mukalakadi wambote, wexile mutalatala kyambote akwa, ni kuta o Utuminu wa Nzambi ku pholo. (Mat. 6:33) Mumivu itatu twakalakala kumoxi mukukunda o ilunga, kumuvu wa 1958, atwixana ku Betele.

Ngadilongo kyavulu ni mana Mary. Mukifika, kyoso ki twakazala twasolo kutanga o Bibidya kumoxi izuwa yoso, 15 ya jivelesu mu kithangana kimoxi. Kyoso kituzubha o kutanga mbandu twexile mudizwelesa se ihi itwadilongo ni kyebhi ki tutena kwikumbidila ku mwenyu wetu. Mu ithangana yavulu mana Mary wexile mungitangela se ihi ya dilongo mu xikola ya Ngilyade ni mu sidivisu ye ya mukunji wa jixi jengi. O ima ingene mudilonga ni mwene yene mungikwatekesa kyavulu kubhanga kyambote o madiskulusu ni kuswinisa akwetu.—Jisa. 25:11.

Kazola kami mana Mary wafu ku muvu wa 2013. Ngala ni hanji ya kumumona ku palayizu! Kyenyiki ngala polondo phala kusuluka mukudilonga ni kudyelela kwa Jihova ni muxima woso. (Jisa. 3:​5, 6) Ngisanga kutululuka ni kusanguluka mukuxinganeka o mundu wa Nzambi ku mundu wa ubhe. O kidyelelu kiki kyalungu ni kudilonga ima ya ubhe yalungu ni Mulongexi wetu Wonene! Kyene, ngene mu musakidila kyavulu mu yoso yene mu ngilonga kate lelu ni mu henda ye.