MUKONDA diahi tat’etu ua kexile ni njinda? Nga-nda mi tangela o musoso uami. A ngi vuala ku muvu ua 1929, mu mbeji ia Kavua mu kizuua kia 29. Nga kudila mu sanzala ia Bulacan, mu ixi ia Filipinas. Etu tuexile tu jingadiama, ki tuexile ni ima iavulu. Mu undenge uami, masoladi akua Japão, ai mu luua ita ni masoladi akua Filipinas. Kuma o sanzala ietu ki iexile ni athu avulu, ki tua mono o ita. Ki tuexile ni mutelembe ua izuzumbia, ua ifofo, né ngó ji jurnale. Tuexile mu kuívua maka alungu ni ita bhu makanu a athu.

Nga kexile ni sambuadi dia jiphange. Kioso ki nga kexile ni dinake dia mivu, kuku’etu ua ng’ambata phala kutunga n’ê. Sumbala tuexile tu akua Katolika, kuku’etu ua uabhelele kuzuela ia lungu ni Bibidia. Muene ua uabhelele ue kutambula madivulu bhu maku a kamba diê. Ngi lembalala kuila, muene ua ngi bhana Bibidia ni madivulu a mukuá mu dimi dia Tagalog. Nga uabhelele kiavulu kutanga o Bibidia, benge-benge o madivulu a Matesu, Marku, Luka ni dia Nzuá. Kubhanga kiki, kua ngi kuatekesa kukaiela o phangu ia Jezú.—Nzuá 10:27.

Kilombo kieta kia ixi ia Japão kieza mu ixi ia Filipinas mu muvu ua 1945. Mu kithangana kieniókio, ndandu jami ja ngi ixana phala ku vutuka ku bhata. Kuku’etu ua ngi suinisa, eme nga vutuka muene.

Mu mbeji ia kamoxi ua muvu ua 1945, Jimbangi ja Jihova mu mbanza ia Angat eza mu boka mu sanzala ietu. Sai muadiakimi ueza mu inzo ietu, iu ua jimbulula o milongi ia Bibidia ia lungu ni “izuua isukidila-ku.” (2 Timote 3:1-5) Muene ua tuixana phala kuia mu kiônge mu sanzala ia mukua. Jitata jami ka ile, maji eme nga ile muene. Mu kiônge kua moneka 20 athu, amukuá a bhana itambuijilu ia lungu ni ibhuidisu ia Bibidia.

Eme ki nga kexile mu tendela kima mu kiônge, eme nga banze ku vutuka-mi ku bhata. Maji, bhenhobho a mateka kuimba. Muimbu uenhó nga u uabhela kiavulu, eme nga xikama dingi katé kiabhu o kiônge. Kioso kiabhu o muimbu ni musambu, etu  enioso a tuixana phala ku vutuka mu kiônge kia Lumingu luiza-mu, mu sanzala ia Angat.

O kiônge kiokio, kia bhiti mu inzo ia muiji ua phange Cruz. Sai athu mudietu, tua kexile mu kuenda 8 dia ji kilómetulu, phala ku bhixila ku bhata dia phange Cruz. Ki tua bhixila, tuexile tu 50 athu mu kiônge. Nga diuana mu ku mona katé ni tu buetele a kexile mu bhana i tambuijilu ia ibhuidisu ia Bibidia, i nga muene kuila ia bhonzo kiavulu. Mu ku bhita tu semana, Phange Damian Santos, uexile muboki ua thembu ioso, m’ukulu uexile dimixi, muene ua tu zalela m’onzo iê. Usuku uenhó, tua zuela kiavulu ia lungu ni milongi ia Bibidia.

M’ukulu, athu ka kexile mu laleka phala kua batizala, kabasa ua dilongo o milongi ia dianga ia Bibidia. Mu ku bhita ngó tu semana tunde ki nga mateka ku ia mu iônge, o jiphange ebhuidisa eme ni jiphange ja mukuá, se “tua mesenene ku tu batizala” Eme nga tambuijila, “Xé, Eme nga mesena muene! Eme ngejidile kuila, ku muxima uami nga mesenene ku “bhikila, Kristu.” (Kolose 3:24) Etu tuai mu ka ngiji ka zukamene, ia a tu batizala, mu kizuua kia 15 dia mbeji ia Kauana ia muvu ua 1946.

Eme ngejidile kuila, o dixibulu dia Kristu ua tokalele kuboka kala kia bhangele muene. Tat’etu uambele kuila eme ngi munzangala hanji phala ku kituka kiá muboki. Eme nga mu tangela kuila, o kikalakalu kia ku boka njimbu iambote, Nzambi muene ua ki tumu. (Matesu 24:14) Nga mu tangela ue kuila, ngeji kumbidila o kikanenu ki nga bhange kua Nzambi. Kiene kia mu bhangesa kuzuela o ima i nga tumbula ku dimatekenu. Muene ua mesenene muene ku ngi fidisa o ku boka. Iii, o veji ia dianga i nga bhingile ku xisa kima phala ku sidivila Jihova.

O muiji ua phange Cruz ua ng’ixana phala ku kala ku bhata diâ. Ene ue a suinisa eme ni kasule kâ, Nora, phala kubokona mu sidivisu ia thembu ioso. Kiiadi kietu tua mateka ku kalakala kala tu aboki a thembu ioso mu kizuua kia 1 ia mbeji ia Kamoxi ua muvu ua 1947. Nora ua kalakala kala muboki ua thembu ioso mu mbonge ia mukuá, eme nga xala mu mbonge ia Angat.

Nga kalakala kala muboki ua thembu ioso mu mivu iiadi, o phange Earl Stewart, mukua Betele ua bhange diskursu mu kaxi ka 500 ja athu ndenge mu sanzala ia Angat. Muene ua di bhange mu Kingileji, eme nga lungulula jimbandu ja diskursu mu dimi dia Tagalog. Didi diene o diskursu dia dianga di nga lungulula. Kiebhi ki nga tena ku bhanga kiki? Kioso ki nga kexile hanji mu xikola, o mulongexi ua kexile mu zuela Kingileji. Mu mivu iavulu eme nga kexile mu dilonga o madivulu m’etu mu dimi dia Kingileji, mukonda ki tua kexile ni madivulu a Bibidia mu dimi dia Tagalog. Ima iii, ia ngi kuatekesa ku tendela o dimi dia Kingileji, ni ku lungulula o madiskursu.

 O phange Stewart uambe mu kilunga kuila, o akunji a kexile mu kilunga, ku muvu ua 1950, eji ia mu ixi ia Estados Unidos, mu kiônge kia ilunga ni diambu “Aumento da Teocracia.” O filiiale ia bhingile kiiadi kia aboki a thembu ioso, phala ku kuatekesa ku Betele. Eme nga kexile mu kaxi ka athu a solele. Lua mukuá nga bhingile ku xa ima.

Mu kizuua 19 ia mbeji ia Kanake ua muvu 1950, nga mateka ku bhanga mbandu ia muiji ua Betele. Betele iexile inzo ia dikota a i kondolokele ku mixi iavulu. Tuexile tu dikuinhi ni kiiadi kia makudi maiala. Mu kimene nga ile mu kuatekesa mu kulamba. Mu kaxi ka divua dia ola, nga kexile muia mu kididi kia kusukula o izuatu. Mu ngoloxi nga kexile mu suluka ni ikalakalu ienii. Kioso o akunji a jixi jengi kia vutuka, eme nga suluka mu ku kalakala ku Betele. Eme nga kexile mu bhanga kikalakalu kioso-kioso kia bhingile o jiphange. Nga kexile mu ta o madivulu mu ji kaxa, ni ku ta o idimbu. Nga kexile mu tambula ue o jinjimbu ja kexile mu tumikisa o jiphange mu ku bhinga o madivulu.

Ku muvu ua 1952, eme ni samanu dia jiphange mu ixi ia Filipinas a tu solo phala kubhanga o Xikola ia Ngiliiade. Kiexile o kibuka kia 20 kia xikola iii. Nga sangulukile kiavulu! Ku ixi ia Estados Unidos, o ima iexile kiéngi. O ima i tua mono ki ia difuile ni ia ixi ietu.

Mu kifika, tua bhingile kudilonga kukalakala ni jifalamenda ki tua i ijidile kiambote. Mu ixi mua kexile mu bhanga mbambi iavulu! Sai kizuua mu kamene, kioso ki nga balumuka, nga mono kuila bhu kanga kuezalele ni neve. Kiene o kizuua ki nga diangele ku mona neve. Ia iukile kiavulu, maji mbambi ia vudile ue!

Nga uabhela kiavulu o milongi ia katunda i nga tambula mu Xikola ia Ngiliiade, mukonda dia kiki, ki ngi thandanganhele ni ibhidi ijila mu kutunga mu ixi iengi. Tuexile ni alongexi ambote, ene a tu kuatekesa kuijiia kiebhi ki tua tokala kudilonga ni kutokuesa o Bibidia. O milongi ioso i nga tambula mu xikola ia Ngiliiade, ia kolesa dingi o ukamba uami ni Jihova.

Kioso ki nga zubha o xikola, a ngi tumikisa phala kukalakala tu ithangana kala muboki ua katunda mu sanzala ia Bronx mu mbanza ia Nova York. Mu mbeji ia Kavua ua 1953, ngai mu kiônge kia Ilunga ia Sociedade do Novo Mundo kia bhiti mu sanzala ia Bronx. Kia zubha o kiônge kiki, a ngi tumikisa dingi ku ixi ia Filipinas.

O jiphange ku Betele, a ngi tumikisa phala kukalakala kala kafunga ka ilunga. Kiki kia ngi bhangesa kukaiela dingi o phangu ia Jezú. Muene uendele sanzala ni sanzala, mbanza ni mbanza phala  kukuatekesa o athu a mesenene kuívua o njimbu ia Jihova. (1 Phetele 2:21) Ngexile mu kunda o ilunga mu mbanza ia Bulacan, ia Nueva Ecija, ia Tarlac ni ia Zambales. O jimbanza jiji jala mu kikôlo kia Luzon, o kikôlo kia beta-o-kota mu ixi ia Filipinas. Phala kukunda sai jimbanza, nga bhingile kubanda o Milundu ia Sierra Madre. Mu kididi kienhokio, ki bhu kexile maximbombo. Phala kuenda o njila katé bhu nga bhingile kuia, ngexile mu bhinga ku endexi a jikamiá, phala ku ng’ambata. Sai ithangana, nga bhingile kukala ku thandu dia mabaia. Kioso kiexile ku ng’ambata, o kuenda njila mu ukexilu iú, kua ngi bhonzele kiavulu.

Ilunga iavulu iexile ia ubhe, o athu muenhomo a tolele. Kioso ki ngexile mua kuatekesa kusokejeka kiambote o iônge ni sidivisu ia kuboka, o jiphange exile mu sakidila kiavulu.

Mu kubhita mivu, a ngi tumikisa mu mbanza ia Bicol. Mu kididi kienhokio, mua kexile ididi iavulu mua bhingile aboki. Momo o aboki a katunda akexile mu boka-mu. Mu inzo mu nga kexile, o dixidixilu ka dikungu ngó ni tu mabaia tu iadi. Kioso ki nga diota ku mabaia, eme nga bhu nau. Nga bhingi kithangana kiavulu, phala ku di sukula ni kukala polondo phala kudia!

Kioso ki ngexile ngi kafunga ka ilunga, ngexile mu banza phange Nora, uexile muboki ua katunda. Muene uexile muboki ua katunda mu mbanza ia Dumaguete. Mu kiki, nga ile ku mu kunda. Mu kiki-phe, tua mateka ku di sonekena mikanda, anga ku muvu ua 1956, tua kazala. Kioso kia bhiti semana tundé ki tua kazala, tuai mu kunda kilunga mu Kikôlo kia Rapu Rapu. Momo, tua bhingile kuhaba milundu ni kuendela bhoxi jikilómetulu javulu, maji tua sangulukile kiavulu mu kukala kumoxi ni jiphange ni kua kuatekesa.

Kioso ki tua tenesa mivu i uana mu kukunda o ilunga, o jiphange a tuixana phala kuia ku kalakala ku filiiale. Tua mateka mu mbeji ia Katatu ku muvu ua 1960. Mivu ioso iii i tua kalakala ku Betele, Nga dilongo kiavulu ia lungu ni ku kalakala ni jiphange ala ni ikalakalu ia katunda mu kilunga kia Jihova. Muhatu’ami Nora ua kalakala ididi iavulu ku Betele.

Dibesá dia dikota phala eme kumona athu avulu ku sidivila Jihova mu ixi ia Filipinas. Ki ngejile ku betele mu unzangala hanji, kuexile 10.000 a aboki mu ixi ioso. Kindala kuala 200.000 a aboki. Jihama ja jiphange a mu kalakala ku Betele phala ku kuatekesa o sidivisu ia ku boka.

Mu ku bhita mivu, Betele ietu ia bhingile ku i bandekesa dingi. O Kibuka kia Utuminu kia tu bhingi phala ku sanzumuna dingi o filiiale ietu. O phange uala ku pholo dia kididi kia ku bhanga o madivulu n’eme, kiadi kietu tuai inzo ni nzo ku sota athu a mesenene ku sumbisa o jinzo jâ. Ki kua moneka né ngó muthu umoxi. Maji sai muthu mukua Xina, ua tu ambela kuila: “Akua Xina kala ni kifua kia ku sumbisa. Etu tu sumba ngó.”

Maji sai kizuua kua bhiti kima ki tua ki fikile. Vizinhu ietu ua kexile mu longela phala kuia ku Estados Unidos. Muene ua tu ibhuidisa se tua mesenene ku sumba o inzo iê. Mu ku bhita izuua, kua moneka dingi muthu uengi ua mesenene ku sumbisa o inzo iê, ua suinisa ue athu engi ku mbandu iê phala na tu sumbisa ué o jinzo jâ. Mu kiki, tua tena ku sumba-phe o inzo ia ió uambele kuila: “Akua Xina kala ni kifua kia ku sumbisa.” Mu ithangana iofele, o Filiiale ia dibandekesa dingi. Sé phata Jihova ua ki mesenene kuila ki bhita muene.

Mu muvu ua 1950, ku Betele éme ngexile dingi ngi mona ndenge. Kindala eme ni muhatu’ami, etu kia tua adiakime ku Betele. Ki nga mu diela mu ku kaiela Jezú, kuoso kua ng’endesa muene. Né muene o jitata jami a ngi kaie mu inzo, Jihova ua ngi bhana muiji uonene, athu a mu zolo. Eme nga dielela ni muxima uami uoso kuila, Jihova u tena muene ku tu bhana ioso i tua bhindamena, kididi kioso-kioso ki tu kalakala. Muhatu’ami Nora ni eme, tu sakidila kiavulu Jihova mu ioso ia tu bhana, etu tuene mu suinisa ue akuetu phala ku lola Jihova.—Malakiia 3:10.

Sai kizuua Jezú uexanene mukua ku tambula lubhaku a muixana Matesu, phala ku kala dixibulu diê. Ihi ia bhange Matesu? “Muène anga u xa ioso, u balumuka, u mu kaiela muène.” (Luka 5:27, 28) Eme ue ngexile ni kithangana kia ku xisa ima kudima phala ku kaiela Jezú. Ngi suinisa akuetu phala ku bhanga ue kiki, n’a tambula mabesá avulu.