Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

Jihova ua a Langidila ku Dima Dia Milundu

Jihova ua a Langidila ku Dima Dia Milundu

MU KU tunda mu kamenemene ka selu, muhatu ua sange pakote, kioso kia jikula o dibhitu. Ua ka bongo, ua tale mu jimbandu joso, maji ki ku kexile muthu. Saí muthu ka muijiia, ua tula o pakote ienióio mu usuku. Muéne ua jikula bhofele o pakote, kia mono iala-mu, ua bokona ni lusolo mu inzo, iu ua jika o dibhitu. Kima kia madiuanu! Mu pakote mua kexile madivulu metu a a fidisile ku ixi ienioió! Muéne ua bubata o pakote, anga u samba mu ku sakidila Jihova, ua mu tumikisa o kudia mu nzumbi, kua mesenene.

Misoso kála íii, ia bhitile mu ixi ia Alemanha, ku mivu ia 1930. Kioso kia moneka o utuminu ua Jinazi ku muvu ua 1933, o kikalakalu kia Jimbangi ja Jihova, a ki fidisile mu ixi ienioió. O phang’etu Richard Rudolph, lelu uala kia mu 100 ia mivu ndenge, uambe: “Ki tu kexile ni phata kuila, se-ku kitumu kia athu, kieji tu fidisa ku boka o njimbu ia Jihova ni dijina diê.” * “O kima kia betele o kota, kieji ku tu kuatekesa mu ukunji uetu ni ku di longa, kiexile o madivulu metu. Tua bhitile thembu sé madivulu, mukonda dia ku tu fidisa. Tua mesenene kuijiia kiebhi ki tueji suluka ni kikalakalu kietu.” Richard ua mono kuila, ueji tena ku batula o maka enhó, mu ku bhanga kima nuka a ki bhangele. Eji ki bhanga ku dima dia milundu.—Afun. 9:36.

MU NJILA IA KAFOTO

Se uendela kua lungila ku bokona o ngiji ia Elbe (mba ia Labe) mu Kalunga ka Thunda, ua-nda sanga o Milundu Ionene (Krkonoše), iala bhu kaxi ka ixi ia República Checa ni ia Polonia. Sumbala iala ni 1.600 a jimetulu, o milundu íii a ixana ilha ártica bhu kaxi ka Europa. O mbundu i lauka, i xita o milundu metulu 3, mu kaxaxi ka muvu. O athu a kamba ku di langa, a sasumuka ngó o mbundu ia lauka.

Tundé ukulu o milundu íii, iene mu kala jimbambe phala o jimbanza, ni jixi. Mukonda ki bhonza kuendela mu milundu ienioió, ni kuila ka kexile mu i langa, kuene kua kexile mu bhaka o athu o ima iâ ia valolo, kioso kia kexile ku lenga kufuta o lubaku. Ku muvu ua 1930, kioso o Milundu Ionene ia muangununa o ixi ia Tchecoslovakia ni ixi ia Alemanha, o Jimbangi ja Jihova se uôma, a mateka kuendela mu jinjila jiji, mua kexile mu kuenda o athu enhó. Ihi ia kexile mu sota mu jinjila jiji? Akexile mu tuta o madivulu metu. Richard uexile hanji munzangala, ua kexile ué bhu kaxi ka Jimbangi jeniojo.

Jiphange ja mala ni j’ahatu, a zuata kála kiene mu zuata o athu ene mu banda ni ku selela ku milundu, a mu kuambata madivulu ku Milundu Ionene ku Alemanha

“KUENDA KUA ILUEZU”

O phange Richard uambe kuma, “ku masukilu moso a semana, tua kexile múia ku milundu, ku ibuka ia sambuadi a jiphange, o minzangala akexile mu zuata kála o athu akexile mu banda ni ku selela milundu. Tundé ku Alemanha tua bhitile ola jitatu, phala ku bhita o milundu ni ku bhixila ku Špindlerův Mlýn”—phala ku bhixila bhu kididi kiki, tuenda 16.5 ja kilometulu ku mbandu ia República Checa. Mu izuua ienioió, akua Alemanha a vudile a tungile mu ixi ienioió. Saí diiala uexile kidimakaji kia díbhia, ua xikina ku kuatekesa o jiphange. Ni dikalu diê dia kexile mu sunga ku kabalu, dia kexile mu kuambata na-diu o akalakadi, muéne ua kexile ué mu takana o ji kaxa ja madivulu mu mbanza ia zukamene, bhua kexile mu tula o imbamba ijila mu komboio, ia kexile mu tunda mu mbanza ia Praga. Muéne ua kexile mu sueka o madivulu mu díbhia diê, iu ua kexile mu kingila o athu eji kuíza mu a takana, phala ku a ambata ku Alemanha.

O phange Richard uambe dingi: “Kioso ki tua bhixila bhu kididi kieniókio, tua longela o ji mbuenga jetu, jo pelepalale phala kuambata ima ia neme. Kala muthu mu dietu, uambatele 50 a ji kilu.” Phala ka a kuate, ene akexile mu kuenda mu usuku, akexile mu tunda kioso o dikumbi ki di mateka ku boba, enda usuku uoso, phala ku bhixila ande dia kuma o kukia. O phang’etu Ernst Wiesner uexile kafunga ka ilunga mu ithangana ienioió, ua zuela kiebhi kia kexile mu bhanga o ima phala ka a kuate, muéne uambe: “Phange jiiadi ja kexile mu tuamena ku pholo, kioso kia di sanga ni muthu, ene a muika ni ji lanterna jâ, phala ku a dimuna. Kiki kiexile o kijimbuete phala o jiphange akexile mu kuambata ji mbuenga ja neme, akexile mu kaiela ku dima 100 ia ji metulu, mu njila ia kafoto, katé o jiphange jala ku pholo kia vutuka phala ku bhana kijimbuete kia mukuá, o ijimbuete íii a kexile mu i lungulula mu jisemana joso.” Maji o xiku dia ngoji ia Alemanha, kene ngó exile o jinguma ja Jimbangi ja Jihova.

O phange Richard uambe: “Usuku umoxi nga xalele hanji ku República Tcheca, mukonda nga kalakalele katé tádidi, o jiphange a diangele kuia.” Kua kexile kitombe ni mbundu, mu kiki, nga kexile mu teketa ni mbambi, kioso ki nga kexile mu kuenda. Nga jimbidila kithangana kiavulu, ki ngi tenene ku sanga o njila. Athu avulu akexile mu banda ku milundu ienioió, a fuile mu ukexilu iú. Kioso kia kexile mu kuíza o jiphange mu kamenemene ka selu, kiene ki nga a sange.”

Mu mivu iiadi, kibuka kiofele kia jiphange a suínine, akexile mu banda o milundu semana joso. Mu ithangana ia mbambi, ene akexile mu kuambata o jimbuenga jâ, ni kima bhua xikama phala ku selela ku milundu. Saí ithangana, ibuka ibuka ia 20 a jiphange, akexile mu zaúka o mbambe mu muanha uatu, mu kuendela mu jinjila mua kexile mu bhita o athu, a uabhela ku banda ku milundu. Phala ku londekesa kuila ki jibandi, akexile mu kuenda ué ni jiphange ja ahatu. Saí iá akexile mu kala ku pholo, akexile mu takula bhulu o ji chapé jâ, kioso kia kexile mu mona kiluezu.

O milundu iezala ni mbundu, ia kexile mu bhangesa kuila, o njila ku Milundu Ionene, i bhonza

Ihi ia bhitile, kioso o jiphange kia kexile mu bhixila ni madivulu mu usuku? Akexile kiá ni ndunge ia ku uana o madivulu ni lusolo. Kiebhi kia kexile mu uana o madivulu? O madivulu akexile mua kuta mu ji pakote kála nzabá, anga a ambata bhu palaji ia kumboio ia Hirschberg. O ji pakote jiji, akexile mu ji tumikisa mu ixi ioso ia Alemanha, kuenhoko o jiphange ja maiala ni ja ahatu, akexile mu kua uanena ku jiphange ja mukuá, kála ki tuevu ku dimatekenu dia musoso iú. Íii iexile o ndunge ia jiphange o ku uana o madivulu, maji se a a sangele eji kala ni maka. Saí kizuua o ima ki i tundu kiambote.

Ku muvu ua 1936, a sange o inzo ietu ia ku bhakela o madivulu metu, ku mbanza ia Berlim. Mu ima ia sange, mua kexile ué ji pakote ki ji kexile ni majina, phala ku ji tumikisa mu sanzala ia Hirschberg. O xiku dia ngoji ua bhangele ioso phala kuijiia se nanhi ua kexile mu soneka o ji pakote, kia a sange, a kutu o jiphange jiji. Mu ku bhita kithangana, phange jiiadi, katé muene ni phange Richard Rudolph a mu kutu ué. Mukonda o jiphange jiji a xikina kuila ene a kexile mu bhanga o kikalakalu kiki, a mukuá a suluka ni ku bhanga o kikalakalu kiki mu kuenda mu jinjila ja hadi.

DISÁ PHALA ETU

O madivulu akexile mu kua tutila mu jimbuenga ku Milundu Ionene, akexile mu kuatekesa kiavulu o Jimbangi ja Jihova ku ixi ia Alemanha. Maji ka kexile ngó kuendela ku Milundu Ionene. Né muéne ku muvu ua 1939, kioso o masoladi akua Alemanha kia tambula o ixi ia Tchecoslovakia, kuexile ué jinjila kála o jinjila jenhojo. Mu jixi ja lungile ni ixi ia Alemanha, kála França, Holanda, ni Suiça, o Jimbangi ja Jihova, akexile mu bhita ué mu iluezu íii, phala ku kuatekesa o jiphange akexile mu a zukutisa, ku tambula ué o kudia mu nzumbi.

Lelu mudietu, avulu a tena ku tambula o madivulu metu u tua mesena, mu maukexilu oso. Se u tambula madivulu mu Kilunga, mba ua katula mu Internete mu Kijimbuete kietu jw.org/kmb, mukonda diahi ku xinganeka o kikalakalu kia bhonzo kia ku bhanga o madivulu ni kua tumikisa? Nange ka mu banda milundu iezala ni mbundu, mu kaxi ka usuku, maji, kikalakalu kia dikota kia bhonzo, kia mu bhanga o jiphange a di bhakula ni muxima uoso, phala u tambule o madivulu enhá.

^ kax. 3 Muéne ua sidivila mu kilunga kia Hirschberg, ku mbanza ia Silesia. O sanzala ia Hirschberg, lelu a ijiia mu dijina dia Jelenia Góra, ia lungila ku sulu ia ixi ia Polonia.