NGA bokona ku muiji ua Betele ua Brooklyn, mu kizuua kia 7 kia mbeji ia Katutu, ka muvu ua 1950. Mua kexile 355 kia jiphange ja mala ni ja ahatu a undu, akexile ni 19 dia mivu ndu 80.

Mam’etu muene ua ngi kuatekesa ku sidivila o “Nzambi ia kidi.” (1 Tim. 1:11) Muéne ua kituka mbangi ia Jihova, kioso ki nga kexile hanji ngi mon’a ndenge. A ngi batizala mu kizuua 1 kia mbeji ia Kavua, ka muvu ua 1939, kioso ki nga kexile ni dikuinhi dia mivu, mu (kiônge kia ilunga) m’ukulu a kexile mu kixana kiônge kia zona, mu mbanza ia Columbus, Nebraska, U.S.A. Mu kiônge kiki, mua kexile hama ia athu ndenge, evuile o diskursu dia xiki, dia kexile ni diambu “Fascismo mba Liberdade,” a di bhangele ku phange Joseph Rutherford. Kioso ki tuexile mu kuívua o diskursu, saí athu a mesenene ku tu bhanga kia iibha, akexile bhu kanga bhu kididi kia kiônge. A bokona ni nguzu ioso, a fidisa o kiônge kietu, ia a tu jijidika ku tunda mu mbanza. Mukonda dia kiki, tua di ongeka mu díbhia dia phange, phala kuívua o milongi ia mukuá ia kiônge. Mukonda dia kavuanza koso ka bhiti, nuka nga-nda jimba o kizuua kia ngi batizala!

Mam’etu ua bhange ioso phala ku ngi sasa mu kilunga kia Jihova. Né muene papa uexile diiala dia mbote, ni tata ia mbote, maji muéne ka mesenene ku di longa, mba ku ngi longa o Bibidia. Mama ni jiphange ja mukuá a tokalele mu kilunga kia Omaha, a ngi kuatekesa ku kula mu nzumbi.

Kioso ki nga zubha o ku di longa mu xikola, nga tokelele ku sola se ihi i ngeji bhanga ku muenhu uami. Mu ithangana ia ku nhoha mu xikola, nga kexile mu sidivila kala muboki mu ithangana ia ku nhoha (a i ixana lelu kala muboki ua ithangana ni ithangana), kumoxi ni athu akexile mu kitala kiami.

Phange jiiadi a bhangele o xikola ia Ngiliade—John Chimiklis ni Ted Jaracz—a a tumikisa phala ku kalakala kala tufunga tua ilunga mu mbanza ietu. Nga di uanene kiavulu mu kuijiia kuila ene akexile ngó ni 20 a mivu. Eme nga kexile ni 18 dia mivu, kua ngi kambele ngó bhofele phala eme ku zubha o ku di longa mu xikola. Ngi di lembalala hanji kioso phange Chimiklis kia ngi ibhula,  se ihi i nga mesenene o ku bhanga ni muenhu uami. Kioso ki nga mu tangela o kima ki nga mesenene o ku bhanga, muéne ua ngi suínisa: “Kima kiambote, bokona ni muxima uoso mu sidivisu ia thembu ioso. O ku bhanga kiki, kia-nda ku bhekela mabesá avulu.” O itendelesu íii ni phangu iambote ia jiphange jiji, ia ngi suinisa kiavulu. Mu kiki, kioso ki nga zubhu o xikola, nga mateka ku kalakala kala muboki ua thembu ioso ku muvu ua 1948.

Ku muvu ua 1950, eme ni ji tata jami tuai mu kiônge kia dikota kia mundu uoso kia bhitile mu Estádio Ianque, mu mbanza ia Nova York. Mu kiônge kiki, ngai ué mu kiônge kia iâ a mesenene ku kalakala ku Betele. Nga soneka mu mukanda, kuma nga mesenene ku kalakala ku Betele.

Né muéne tata iami ka ngi fidisa ku kalakala mu sidivisu ia thembu ioso, maji muéne ua mono kuila nga tokalele ku dikila o ibhindamu iami. Saí kizuua, mu mbeji ia Kakuinhi kioso ki nga kexile mu sota o salu, ng’emana mu kaxa ia ku tambula jinjimbu. Nga sange-mu mukanda ua tundu mu Brooklyn, phala eme. Phange Nathan H. Knorr, muéne ua tumikisa o mukanda, iú uambe: “Tua tambula o mukanda u ua soneka phala ku kalakala mu Betele. Nga mono kuila eie uala ni vondadi ia ku kalakala mu Betele, katé Ngana kia ku bhana ujitu uéngi.” Nga mu ku sonekena phala ku u jimbuluila o kijimbuete, kia Betele, u tena ku ki sanga mu jiphambu ja Columbia Heights 124, mu mbanza ia Brooklyn, New York, kima kiambote se u bhixila mu kizuua kia 7, ku mbeji ia Katutu, ka muvu ua 1950.”

Kioso papa kia bhixila ku bhata, nga mu tangela kuila, nga sangele salu. Muéne uambe, “Kima kiambote, kuebhi ku ua-nda kalakala?” Nga-nda kalakala mu “Betele ia Brooklyn, ku mbeji, nga-nda tambula 10.00 dia ji dolare.” Muéne ua luualele, maji ua ngi ambela kuila se kiene ki nga solo o ku bhanga, nga tokala ku di suínisa phala ku ditunda kiambote. Ki ku laleka kiavulu, papa a mu batizala mu kiônge kia dikota, mu Estádio Ianque, ku muvu ua 1953!

Mu ku zediua kuami, o phange Alfred Nussrallah, nga kexile né kumoxi, mu sidivisu ia thembu ioso, a mu ixanene ué phala kuia mu Betele mu kizuua kia ngi ixana, etu tua kuata njila imoxi. Ki ku bhiti thembu iavulu, muéne ua kazala, ki kale muéne ni muhatu uê Joan, a bhange o xikola ia akunji ia Ngiliiade, ia a sidivila kála akunji mu ixi ia Líbano, mu ku bhita kithangana a vutuka dingi ku Estados Unidos mu ku sidivila kála kafunga ka ilunga.

Kioso ki nga bhixila mu Betele, nga tambula o kikalakalu kia ku bhanga madivulu, nga kexile mu sokejeka madivulu. O divulu dia dianga di nga kalakala na-diu, diexile ni diambu Que Tem Feito a Religião Pela Humanidade? Kioso ki nga bhange dinake dia mbeji mu ku kalakala ni madivulu, a ngi bhana ujitu ua ku kalakala mu Kibuka kia Sidivisu kumoxi ni phange Thomas J. Sullivan. Dibesá dia dikota o ku kalakala kumoxi ni phange Thomas, nga katula mbote iavulu ku unjimu ué, ni mivu ioso ia kalakala kiá mu kilunga kia Jihova.

Mu ku kalakala mu mivu itatu, mu Kibuka kia Sidivisu, Max Larson, ua kexile ku pholo mu kididi mua kexile mu bhanga madivulu, ua ngi ambela kuila phange Knorr, ua mesenene ku zuela n’eme. Nga kexile ni uôma, eme nga banze se nga bhangele kima kia iibha. Maji kioso ki nga di sange né, muéne ua ngi ibhula se nga mu banza ku xisa Betele ku pholo dia kuenda. Muéne ua bhindamene muthu phala ku kalakala né kumoxi, ua mesenene kuijiia se ngala polondo phala ku kalakala ni muéne. Nga mu tangela kuila ki nga mu banza ku xisa Betele. Eme nga tambula o ujitu ua ku kalakala né kumoxi mu kabinete kê, mu 20 a mivu.

Ngene mu zuela kuila nuka nganda tena o ku futa, o uhete u nga di longo mu ku kalakala ni phange  Sullivan ni Knorr, ni jiphange ja mukuá mu Betele, kála Milton Henschel, Klaus Jensen , Max Larson, Hugo Riemer , ni Grant Suiter. *

O jiphange ji nga kexile mu kalakala na-ju, exile ji hete, a bhangele ioso phala ku kuatekesa o kilunga kia Jihova. Phange Knorr, uexile mukalakadi ua kidi, ua mesenene kuila o njimbu ia Utuminu i di sanzumuna. Muéne uexile muthu ua mbote, o jiphange joso a kalakala né kumoxi, a divuile kia mbote. Né muene se tua kexile ni kibanzelu kiéngi kia lungu ni maka oso-oso, tu mu tangela sé hele, maji né kiki, muéne ua tu dielele kiavulu.

Saí kizuua, phange Knorr, ua ngi tangela kuila, ua mesenene muthu phala ku bhanga ikalakalu iofele. Phala kifika, muéne ua ngi tangela kuila kioso kiexile ku pholo bhu kididi kia ku bhanga madivulu, o phange Rutherford, ua mu ixana iú ua mu tangela: “Phange Knorr, kioso ki ua-nda kuíza mu kididi kia ku bhanga madivulu, uiza ni ji lapi jala ni kima kia ku jimuna. U ji tula ku meza ami.” Phange Knorr, uambe kuila kia dianga, uia mu xilu dia ku bhaka o ima, u kuata o ima i jimuna, u i ta mu jibela jê. Ku mediia u i bheka mu kabinete ka phange Rutherford. Ikalakalu iofele, maji phala phange Rutherford, iexile sidivisu ia dikota. Phange Knorr, ua ngi ambela kuila: “Nga mesena ku kala ni ji lapi jo songe mu meza ami. Nga ku dióndo ngi bhekele na-ju izuua ioso mu kamene.” Nga bhange o sidivisu íii mu mivu iavulu.

Phange Knorr, ua kexile mu ngi tendelesa phala kuívua kiambote, kioso kiexile mu ngi bhinga phala ku bhanga kima. Saí kizuua ua ngi jimbuluila se kiebhi ki nga tokalele ku bhanga kima, maji nga kambele ku mu ívua kiambote. Mukonda dia ku kamba kuívua kiambote ni ku kaiela o itendelesu, muéne ka divu kiambote. Nga luualele, nga soneka mukanda eme nga mu tangela kuila nga diela o ima i nga bhange, eme nga mu tangela kuila kota se ngi kalakala bhu kididi kiéngi. Mu ku bhita kithangana mu kizuua kieniókio, phange Knorr, ua ngi sota mu kabinete kami. Muéne ua ngi ambela “Robert,” nga tange o mukanda ué. Eie ua lueza. Nga ku tangela ia lungu ni kima ki ua bhange, maji ngejiia kuila ku pholo dia kuenda eie ua-nda ditunda kiambote. Tuende, tu kalakale kumoxi.” Nga sangulukile kiavulu, mukonda dia ku ngi londekesa o henda.

Mu ku bhanga dinake dia mivu ku Betele, ki ngi kexile dingi mu banza ku kala-mu. Nga mateka ku lungulula o ibanzelu iami. Mukonda mu kiônge kia dikota kia mundu uoso kia Jimbangi ja Jihova, kia bhiti ku Estádio Ianque, mu Campo de Polo, ku muvu ua 1958, nga mono Lorraine Brookes, nga di sangele né mu ixi ia Canada mu mbanza ia Montreal, ua kexile muboki ua thembu ioso, ku muvu ua 1955. Nga uabhela o ukexilu ué ua ku di bhakula mu sidivisu ia thembu ioso, ni vondadi iê ia ku kalakala bhu kididi kioso-kioso, phala ku kuatekesa o kilunga kia Jihova. Lorraine ua mesenene ku bhanga o xikola ia Ngiliiade. Kioso kia kexile ni 22 a mivu, a mu ixana phala  ku bhanga mbandu ia kibuka kia 27 kia xikola ia Ngiliiade ku muvu ua 1956. Kia zubha o ku di longa, a mu tumu ku kalakala mu ixi ia Brazil, kala mukunji ua jixi jengi. Nga di sange ni Lorraine ku muvu ua 1958, nga mu bhingi mu ukaza, iú ua xikina. Tua mesenene ku kazala ku muvu ua kaiela, tua mesenene ku kala tu akunji mu jixi jengi.

Kioso ki nga zuela ni phange Knorr, ia lungu ni ukaza, muéne ua ngi ambela kuila kota nga kingila dingi mivu itatu, phala ku kala mu Betele ia Brooklyn. Mukonda m’ukulu, phala muthu ku kala mu Betele, kioso kia kazala ua tokalele ku bhanga dikuinhi dia mivu, mba ku bhanga dingi mivu, o Lorraine ua tokalele ku bhanga mivu itatu. Lorraine, ua xikina ku kalakala mivu iiadi mu Betele ia Brazil, ni ku sidivila muvu umoxi mu Betele ia Brooklyn, ande dia ukaza uetu.

Tua kexile mu di zuelesa ngó bhu kaxi ka mikanda. O ku zuela mu mutelembe ua kafuetele kua tele kalu iavulu, mu thembu ienioio ki kuexile hanji kijimbuete kia e-mail! Kioso ki tua kazala, mu kizuua kia 17 kia mbeji ia Katutu, ka muvu ua 1961, o phange Knorr, muéne ua bhange o diskursu dia ukaza uetu. Mu kidi, o mivu ia ku kingila, nga i monene kala ia vudile. Maji lelu, kioso ki tu xinganeka, tu sanguluka kiavulu, tua bhange kiá 50 a mivu tunde ki tua kazala, tua bhangele kiambote o ku kingila!

Ku muvu ua 1964, nga tambula o ujitu ua kuia mu jixi javulu, kala mukunji. Mu mivu íii, o ahatu ka kexile mu kaiela o anumi. Ku muvu ua 1977, o ahatu a mateka ku kaiela o anumi. Mu muvu iú, Lorraine, ni eme, tua xinjika Grant ni Edith Suiter, ku kunda o filiiale ia Alemanha, Áustria, Grécia, Chipre, Turquia, ni Israel. Kumoxi tua kundu 70 a jixi ku mundu uoso.

Kioso ki tua kundu o ixi ia Brasil ku muvu ua 1980, a tu ambata ku mbanza ia Beleme, kua bokele Lorraine, kioso kia kexile mu sidivisu ia akunji a jixi jengi. Tua kundu ué o jiphange Manaus. Kioso kia kexile mu bhanga o diskursu, tua mono kibuka kia athu a xikama kumoxi, maji o ahatu ka kexile mu di menekena ni ji nzobole, o mala ka kexile mu di menekena ni maku, kála kia kexile mu bhanga akuâ. Mukonda diahi?

Exile ué Jimbangi ja Jihova, akexile ni uhaxi ua dibhute, mu mbanza ia floresta tropical amazônica. Ene akexile ku mbandu iéngi, mukonda ka mesenene ku sambukila o uhaxi uâ ku muthu. Tua sangulukile kiavulu kioso ki tua a mono, nuka tua-nda jimba o ku sanguluka kuâ! O izuelu ia Izaia ia kidi, kioso kiambe: “Jiselevende jami ja kà kala mu kuimba mukonda o mixima iâ ia sanguluka.”—Iza. 65:14.

Lorraine ni eme tuene mu xinganeka mu makuinhi a samanu a mivu, mu sidivisu ia Jihova. Tua sanguluka kiavulu, mu ku xinganeka mu mabesá u tua tambula, mu kuehela Jihova ku tu endesa bhu kaxi ka kilunga kiê. Né muene ki ngi tena dingi ku kunda jixi javulu kála ki nga kexile mu bhanga, lelu ngene mu kuatekesa o Kibuka kia Utuminu, mu ku kalakala mu Kibuka kiala ku Pholo, ni mu Kibuka kia Sidivisu. Nga sanguluka kiavulu, mu ku kala ni ujitu iú ua ku kuatekesa o jiphange joso ku mundu uoso. Ngene mu sanguluka ué kiavulu mu ku mona minzangala ia mala ni ia ahatu ene mu bokona mu sidivisu ia thembu ioso, a kala polondo kála kiambe Izaia: “Eme’amiu, Ngana, ngi tume eme” (Iza. 6:8) O jiphange jiji, ene mu kaiela o izuelu ia kafunga ka sidivisu, m’ukulu ua ngi tangele: “Bokona ni muxima uoso mu sidivisu ia thembu ioso. O ku bhanga kiki kua-nda ku bhekela mabesá avulu.”