Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

MUSOSO UA KIDI

Undundu ua Bhiti Kiá ku Sambuadi Dia Miji

Undundu ua Bhiti Kiá ku Sambuadi Dia Miji

O athu ene mu zuela kuila nga difu kiavulu ni tat’etu. O ukexilu uami, ni mesu mami ni kusanguluka kuami, nga i lundula kua muéne. Maji nga lundula dingi kima kia mukuá kua muéne—o undundu ua dikota ua lundula o sambuadi dia miji ku muiji uetu. Nga-nda mi jimbulula kiambote o maka enhá.

Nga mu di longa o undundu ua muiji uetu kumoxi ni tat’etu

Kuku’etu Thomas 1 * Williams, a mu vuala mu mbanza ia Horncastle, ku ixi ia Inglaterra, mu kizuua kia 20 kia mbeji ia Katatu ka muvu ua 1815. O manh’â ua fu kioso kia bhiti mivu iiadi, kienhiki muéne ni jiphange jê jitatu a a sase kua tat’â, John Williams. John ua longo Thomas o ufunu ua ukalupindelu, maji Thomas ua mesenene njila iéngi.

Mu ixi ioso ia Inglaterra o jingeleja ja kexile mu di bandekesa kiavulu. O muboki John Wesley ua tundile mu Ngeleja ia Inglaterra iu ua bhange o kisangela kia akua Metodista, kibuka kia kexile mu tendelesa o athu kudilonga o Bibidia ni kuboka o njimbu iambote ku athu. O ilongesu ia Wesley ia muangana kála túbhia, o muiji ua Williams ua xikina o ilongesu iê. Thomas ua kituka muboki ua ngeleja ia Wesley, ni vondadi iê ioso ua di bhakula phala kuia mu ixi ia Pacifico Sul kuboka-mu o njimbu iambote. Ku mbeji ia Kavua ka muvu ua 1840, muéne ni dibhanga diê, Mary, 2 a bhixila mu kikolo kia Lakeba, * mu ixi ia Fiji, mua tungile athu akexile mu dia xitu ia athu.

A TUNGILE BHU KAXI KA ATHU AKEXILE MU DIA XITU IA ATHU

Mu mivu kioso kia bhixila mu ixi ia Fiji, Thomas ni Mary a bhiti mu ibhidi iavulu. Ene a kalakalele ola javulu sé kukala ni falamenda jambote ni ku muanha ua temene kiavulu. Ene a mono ué ima iavulu—ita muiji ni muiji, atudi akexile mua nhenga, ana-ndenge a a jibhile ni athu akexile mu dia xitu ia athu—o athu mu diembu ka xikinine kuívua o njimbu iâ. Mary ni mon’ê ua dianga, John, a katele kiavulu, kua kambele ngó eji fua. Ku muvu ua 1843, Thomas ua soneka: “Muxima uami ua ngi katele kiavulu. . . . Ki nga kexile ni kidielelu.” Maji né muene kiki, muéne ni Mary a kolokota mu ukamba uâ ni Jihova Nzambi.

Mu kithangana kieniókio, Thomas, ni ufunu uê ua ukalupindelu ua tungu o dibhata dia dianga mu ixi ia Fiji, dibhata dia kexile ni ukexilu ua mabhata a tungile mu kibatu kia Europa. O dibhata didi a di tungile mu ukexilu uambote, u bhekesa o mulenge moxi, a di tungu ué ni imbamba ia mukuá ia ubhe, o akua ixi ia Fiji a mesenene kiavulu kuijiia. Ande dia kuzubha kutunga o dibhata, Mary ua vuala mon’ê ua kaiadi, Thomas Whitton 3 Williams, kuku’etu.

Ku muvu ua 1843, o kikulakaji Thomas ua kuatekesa kulungulula o divulu dia Nzuá mu dimi dia Fiji, ua sange ibhidi iavulu mu kubhanga o kikalakalu kiki. * Maji muéne uexile hete mu kuijiia kiambote o athu ni ifua iâ ni kutena kua kutonginina kiambote o ima. Ima ioso ia tokuesa muéne ua i soneka kiambote mu divulu diê, Fiji and the Fijians (1858), (Fiji ni akua Fiji) musoso uambote ua lungu ni muenhu ua athu akua Fiji mu hama ia 19.

Mukonda dia kukalakala kiavulu mu ixi ia Fiji mu 13 kia mivu, Thomas ua kate kiavulu, mukonda dia kiki muéne ni muiji uê uai mu tunga ku ixi ia Austrália. Mu kukalakala mu mivu iavulu kála padele, Thomas ua fu mu mbanza ia Ballarat, Victoria, ku muvu ua 1891.

“ULU” KU MBANDU MU FUILA O DIKUMBI

Ku muvu ua 1883, Thomas Whitton Williams ni muhatu’ê, Phoebe, 4 ai mu tunga ku mbanza ia Perth, ku fuila o dikumbi mu ixi ia Austrália. O mon’â ua kaiadi Arthur Bakewell 5 Williamso kuku’mi ua mukua, ku muvu uenhó uexile ni divua dia mivu.

Kioso Arthur kia tenesa 22 kia mivu, muéne uai mu sota jimbongo jê mu diembu dia Kalgoorlie, phala kubhixila-ku kubhinga kuenda 600 km ku mbanza ia Perth. Kuenhoko muéne ua tange madivulu a Adilongi a Bibidia, o dijina dia kexile mu kuixana o Jimbangi ja Jihova mu izuua ienioió. Muéne ua mateka kubhinga o kadivulu Zions Watch Tower (lelu O Mulangidi.) Muéne ua sangulukile kiavulu ni milongi ia kexile mu tanga, mu kiki Arthur ua mateka ku tangela akuâ o milongi ia ubhe ia sangele ni ku diongeka nau phala ku dilonga o Bibidia. Kiene kia mateka o kikalakalu kia Jimbangi ja Jihova ku fuila o dikumbi mu ixi ia Austrália.

Arthur ua tangela ué o jindandu jê o milongi ia kexile mu dilonga. O tat’ê, Thomas Whitton, ua xikina kuila Arthur u diongeka ni Adilongi a Bibidia, maji ka nangenena uafu. O manh’â, Phoebe, ni ji phange jê ja ahatu, Violet ni Mary, a kituka uâ Adilongi a Bibidia. Violet ua kituka muboki ua thembu ioso. Arthur uambe kuila violet “uexile o muboki ua thembu ioso ua betele o kusuína mu kuboka ku mbandu íii ia ixi ia Australia.” Nange Arthur ua kexile mu ximana kiavulu phang’ê, maji tu mona kuila Violet, o phangu iê ia ku suína mu ukunji ia bhiti ku muiji uoso ua Williams.

Mu kubhita mivu, Arthur ua kazala iu uai mu tunga ku mbanza ia Donnybrook, mbanza muima ibundu iavulu ku ixi ia Austrália. Kuenhoko a mu luku o dijina dia “Muadiakimi ua Saluka ua 1914!” a mu luku o dijina didi, mukonda dia kusuína kuê mu kuboka o ikanenu ia Bibidia ia lungu ni muvu ua 1914. * Maji ene a dixibha kioso kiéza o Ita ia Dianga ia bhiti ku mundu uoso. Arthur ua kexile mu bhana umbangi ku athu akexile múia mu sumba ima mu diloja diê, muéne ua kexile mu tula madivulu bhu njanena. Ua tele-bhu ué kijimbuete kia kuila uoso ua tenene kulondekesa kuila Nzambi Tilindade, ueji tambula 100 pounds (kitadi kia akua Austrália mu kithangana kieniokio). Mukonda Arthur ka xikinine o ulongelu iú mukonda ki u kexile mu Mikanda Ikola. Kana-ku muthu ua moneka phala kuambata o kitadi.

Mu dibhata dia akua Williams dia kexile mu mbanza ia Donnybrook, muene mua kexile mu di bhongolola o jiphange phala ku di longa o Bibidia ni kubhanga o iônge. Mu kubhita thembu Arthur ua tungu o Kididi kia Ubhezelu mu mbanza, kiokio kiexile o kididi kia dianga mu ixi ia Austrália. Né muene mu kitala kia 70, muéne ua kexile hanji mu ta fatu ni ngalavata anga u sambela ku kabalu kê ka mu lukile o dijina dia Doll, anga uia mu boka katé ku maxokololo ia mbanza ia Donnybrook.

O an’â Arthur a kaiela o phangu iê, muéne uexile muthu uambote, ua lenduka maji né kiki ua suínine mu kuboka. O mon’ê ua muhatu Florence 6 ua sidivila kála mukunji ku ixi ia India. O an’ê a mala, Arthur Lindsay 7 ni Thomas, kála muéne a sidivila mu mivu iavulu kala tufunga mu kilunga.

MAÇÁ JA TOUALA KIAVULU

Arthur Lindsay Williams, kukuetu, a muijidile kiavulu kuala o athu ni ku mu zola mukonda dia ifua iê iambote. Muéne ua kexile mu katula jinga kithangana phala kukala ni athu ni kua xila. Muéne a muijidile ué kála mukua dixalu, muéne ua nganhala 18 dia jiveji mu 12 kia mivu mu joko ia kubatula mabaia.

Kienhiki Arthur, ka diuanene mu kumona mon’ê ua diiala Ronald 8 (kukua’mi) ua kexile mi mivu iiadi, ua batula ni dixalu o muxi ua ji maçá ua kexile bhua zukamene o dibhata diâ. O manh’â Ronald ua te ka dikoza bhu mbandu ia muxi bhua batuile mon’ê, mu kubhita thembu, o muxi iú ua bhana ji maçá ja beta o kutouala. O ji maçá jiji a ji luku o dijina dia Lady Williams, o maçá íii mu kubhita dingi thembu ia bhana ukexilu uéngi ua maçá a i luku o dijina dia Cripps Pink, o ji maçá jiji jene ja beta ku ji jiia ku mundu uoso lelu.

Ronald, mu kubhita mivu ua mateka kukaiela ima ia mukuá ia beta o valolo. Muéne ni muhatu’ê a sidivila mu mivu iavulu mu kutunga Ididi ia Ubhezelu ia Jimbangi ja Jihova mu ixi ia Austrália ni mu Kikolo kia Solomão. Lelu, uala kiá mu kitala kia 80 a mivu, Kukua’mi ua sidivila hanji kála kafunga mu kilunga, ni kukuatekesa mu kikalakalu kia kutunga ni kutungulula Ididi ia Ubhezelu mu ixi ia Austrália.

NGI BHANA VALOLO KU UNDUNDU UAMI

Mu kukaiela o undundu ua muiji uetu, o jitata jami, Geoffrey 9 Janice 10 Williams, a bhange nguzu iavulu phala kulonga phang’iami, Katharine, n’eme kubhana valolo ku itumu ia Jikidistá. Mu kitala kia 13, nga soto kusuínisa o ukamba uami ni Jihova. Kioso ki nga kexile mu kiônge kia ilunga, ng’evu phang’etu John E. Barr, ua tokalele mu kibuka kia Utuminu kia Jimbangi ja Jihova, kutendelesa o minzangala oso a xikamene mu kiônge, muéne uambe: “Ki mu botese o kima kia valolo ki muala na-kiu—o kithangana kia kuijiia ni kuzola Jihova.” Mu usuku uenhó, nga di bhakula kua Jihova. Mu kubhita mivu iiadi nga bokona mu sidivisu ia thembu ioso.

Lelu, eme 12 nga sanguluka kiavulu kukalakala kála ngi muboki ua thembu ioso kumoxi ni muhatu’ami, Chloe, 11 mu mbanza ia Tom Price, mbanza iala ku maxokololo ku ixi ia Austrália. Tuene mu kalakala kaxaxi ka kizuua phala kusota o mbolo ia kizuua. O jitata jami ni phang’iami ia muhatu, Katharine ni muadi uê, Andrew, aboki a thembu ioso mu mbanza ia Port Hedland, phala kubhixila-ku kubhinga kuenda 420 km kua lungila o mbandu ia thunda. Tat’etu n’eme tua mu kalakala kala tu tufunga mu kilunga.

Sambuadi dia miji ia bhiti, kuku’etu Thomas Williams ua solo kusidivila Ngana Jihova. O undundu iú ua kuxikina Jihova ni ku mu sidivila, eme uami nga u lundula. Dibesá dia dikota di ngala na-diu o kutambula o undundu iú mu nzumbi.

^ kax. 5 O muxinda ulondekesa o athu ala mu jifoto jala ku mbandu ia 12 ni 13.

^ kax. 6 M’ukulu a k’ixanene Kikolo kia Lakemba, kiala mu Kikolo kia Lau mu ixi ia Fiji.

^ kax. 10 O mukunji John Hunt muéne ua beta mu kulungulula o Kikutu Kiobhe mu dimi dia Fiji, ku muvu ua 1847. O mbandu íii ia Bibidia ia lungulula muéne, mbandu iambote mu kuila iene i tumbula o dijina dia Nzambi, “Jiova,” mu divulu dia Marku 12:36, Luka 20:42, ni Ikalakalu 2:34.

^ kax. 16 Tanga o kibandekesu ni diambu “1914—Muvu uala ni Kijimbuluilu mu Bibidia” mu divulu Mu Kidi Ihi i Longa o Bibidia? a di bhange ku Jimbangi ja Jihova, diala mu internete mu www.pr418.com/kmb.