БЬ ԜАН ГЬЛИЙА, Сьлеман Пʹадше билан, да кʹьфше кӧ бәреда һʹәта ньһа мәрьв һьзрәта чь нә. Жийина мәрийа дьреж накʹьшинә, у жь мьрьне жи тʹӧ кәс нькарә бьрʹәвә. Ләма жи нава ԛьрнада, мәрьва һәр мәщал дьгәрʹийан кӧ әʹмьр дьреж кьн. Тʹәрихийеда гәләк сәрһати у һʹькʹийат һәнә, кʹижанада те готьне, ԝәки чаԝа гәләка леколин дькьрьн, ԝәки сӧрʹа әʹмьре дьреж бьвиньн.

Мәсәлә, Гьлгамеш пʹадше Сӧмәри. Гәләк һькьйат һәнә дәрһәԛа жийина ԝи. Гьлгамеш рʹевитийа хоф дәстпекьр, сәва кӧ тьштәки ӧса бьвинә, бь сайа чь жи мәрьв нәмьрә. Ле леколина ԝи бош-бәтал бу.

Ԛьрна чара Б.Д.М., ль Чинайе зандарәк дьхәбьти кӧ «ава жийине» чекьра, ԝәки мәрьв бькарьбуна һʹәта-һʹәтайе бьжитана. «Ава жийине» чедькьрьн пе зибәԛе (ава зив), кʹижан кӧ тʹәви әләмәнтед арсәнике ләвхьсти бу. Чаԝа дьбежьн, хут рʹуйе ве «ава жийинеда», гәләк импәраторед Чинайи мьрьн. Ԛьрнед Навинда дь Әԝропайеда, һьнә зандар дьхәбьтин, кӧ жь зер дәрманәки чекьн, чьмки ԝана тʹьре әв әләмәнта зер дькарә жийина мәрийа дьреж кә, чьмки зерʹ нарʹьзә.

Иро зандаред биоложийайе у генетикайе һʹәму тьшти дькьн, ԝәки пебьһʹәсьн мәʹнийа калбун-пирбуне. Чаԝа бәре, мәрьва «ава жийине» чедькьрьн, ԝәʹде мәда жи мәщала дьгәрʹьн кӧ жийине дьреж кьн. Әв шьхӧле ԝан әʹйан дькә, ԝәки һʹәта иро әԝана һевийа хԝә ӧнда накьн у дьхԝазьн тьштәки ӧса бьвиньн, кӧ мьрьне бьдьнә сәкьнандьне. Ле гәло кʹара ԝан леколина һәйә?

Зандаред кӧ шанед мәрийа леколин дькьн, 300 теорийа зедәтьр дәрхьстьн бона шьровәкьрьна мәʹнийа калбун-пирбуне у мьрьне. Ԝан салед пашьн, зандаред биоложийайе кʹижан кӧ моләкӧла леколин дькьрьн, дәстпекьрьн тьштәкә ӧса бькьн, кӧ сәр гена у протәина ӧса һʹӧкӧм бу, ԝәки протсеса калбун-пирбуне йа шанед һʹәйԝана у мәрьва кем бу. Леколина ви щурʹәйи һьнәк мәрьвед дәԝләмәнд һелан кьрьн, ԝәки алийе пʹәрада пьштгьрийа ԝан зандара бькьн, кӧ мәʹнийа калбун-пирбуне бьвиньн. Гәло әԝана гьһиштьнә чь?

Дьхәбьтьн кӧ жийине дьреж кьн. Ль гора ньһерʹандьна һьнә зандаред биоложийайе, мәʹнийа калбун-пирбуне теломер ьн. Теломер әв һәнә почʹед кʹромозома. Ԝәʹде пʹарәвәбуна шана, теломер кьн дьбьн. Ахьрийе шанә ида пʹарә вәнабьн, жь бо чь жи протсеса калбун-пирбуне дәстпедьбә.

 Дь сала 2009-да Елизабет Блекберн, кʹижан кӧ Хәлата Нобәле стандьбу, тʹәви кʹома хԝә фәрмәнтәкә ӧса дитьн, кʹижан кӧ рʹийа теломера дьгьрә, ԝәки әԝана кьн нәбьн. Әв фәрмәнт ԝе аликʹарийе бьда, кӧ протсеса калбун-пирбуне һеди-һеди бьһата сәкьнандьне. Ле ԝана ӧса жи гот, ԝәки теломер нькарьн әʹмьре мә дьреж кьн. Әв те һʹәсабе, ԝәки мәрьв зедә нькарьн бьжин, чьԛас рʹожа иройин дьжин.

Һʹӧкӧмбуна сәр шана диса мәщаләк ә, бь сайа чь жи зандар дьхәбьтьн кӧ протсеса калбун-пирбуне бьдьнә сәкьнандьне. Чахе шанед мә кәвьн дьбьн, әԝана ида нькарьн һәв зедә бьн, ләма жи әԝана нишанед нәрʹаст дьдьнә шанед имунитете. Жь бо ве йәке еш у нәхԝашийед кʹроники пешда тен. Ԝан пашԝәхтийа ль Франсайе кʹома зандара, шанә һьлдан жь мәрьвед 100 сали зедәтьр, у дәспекьрьн сәр ԝан шана бьхәбьтьн. Паши ԝе йәке әԝан шана дәстпекьрьн тʹәзәда ль һәв зедә бьн. Рʹебәре ве кʹоме, Професор Жан-Марк Леметре, әʹлам кьр, ԝәки әв щерʹьбандьна ԝан әʹйан кьр, кӧ протсеса калбун-пирбуне дькарә бе сәкьнандьне у пашда бәрбь щаһьлбуне һәрʹә.

Гәләк зандар ӧса жи ԛайил бун, ԝәки рʹаст ә иро гәләк тьшт тенә кьрьне сәва кӧ протсеса калбун-пирбуне бьдьнә сәкьнандьне, йәкә ԛәԝата мәрийа нагьһиже ԝәки жь ԝе зедәтьр бьжин, чьԛас ньһа дьжин. Дәстпебуйи жь ԛьрна 19, жийина мәрийа һʹәвәки зедә буйә, ле әв һʹәму тьшт һатә стандьн бь сайа хԝәйкьрьна тʹәмьзайе, хәбьтандьна антибийотикайе у ваксинайе ԝәʹде нәхԝәшийед гьран. Ль гора ньһерʹандьна һьнә зандаред генетикайе, ԛә набә, ԝәки жийина мәрийа диса һәвәки дьреж кьн.

Ԝәкә 3 500 сал пешда, ньвискʹарәки Кʹьтеба Пироз, Муса гот: «Рʹожед әʹмьре мә һʹәфте сал ьн, һәгәр бь сьһʹәт-ԛәԝат һʹәйште сал ьн, диса рʹумәта ԝан зәʹмәт у кʹәдәр ә, әԝ зу дьбьһӧрьн, әм жи дьфьрʹьн дьчьн» (Зәбур 90:10). Рʹаст ә зандар гәләк тьшт дькьн кӧ әʹмьре мәрийа дьреж кьн, ле диса жи әм дьвиньн ԝәки бь тʹәбйәти бәндә һаԛас дьжи, чаԝа кӧ Муса гот.

Алийе дьнда жи, мәсәлә һьнә кʹуси 150 сала зедәтьр дьжин, у һьнә бах жи бь һʹәзара сала дьжин. Чахе әм дьфькьрьн ԝәки һьмбәри ԝан жийина мә чьԛас кьн ә, пьрс пешда те: Һәма тʹәне гәрәке 70, 80 сал бьжин у бьмьрьн?