Гәло ль гора археоложийе, әʹламәтийа Кʹьтеба Пироз рʹаст ә? Дь сала 2014-да журналеда йа бь наве «Леколина Археоложийа Кʹьтеба Пироз» готарәк һәбу кʹидәре кӧ пьрсәкә ӧса пешда дьһат: «Әԝ мәрьвед кӧ дь Кʹьтеба Пирозә Ибранида һәнә, ль гора археоложийе бь рʹасти һәбун у әԝ чьԛас бун?» У щаб жи ӧса бу: «Ԝәкә 50 мәрьв!» Ле нава ԝан мәрьвада дәрһәԛа мәрьвәки бь наве Таттәнай нәһатьбу готьне. Әв кʹи бу? Ԝәрен әм дәрһәԛа ԝи жь Кʹьтеба Пироз пебьһәсьн?

Бәре, Оршәлим бу пʹарәкә Импәраторийа Фарьса. Әԝ бажар ль ԝи щи бу, йе кӧ Фарьса әԝ нав дькьрьн чаԝа Алийе дьни Чʹәм, кʹижан кӧ жь Фьрате алийе рʹоавайе бу. Паши зәфткьрьна ԝәлате Бабилонийа, Фарьса аза кьрьн Щьһуйед дил у дәстур данә ԝан кӧ пʹарьстгәһа Йаһоԝа дь Оршәлимеда ава кьн (Әзра 1:1-4). Дьжмьнед Щьһуйа рʹийа ԝан дьгьртьн, сәва кӧ пʹарьстгәһе ава нәкьн у ԝана нәһәԛ дәрдьхьстьн, кӧ йанчь Щьһу бь ве авакьрьне мьԛабьли Фарьса дәртен (Әзра 4:4-16). Ԝәʹде сәрԝәртийа Дарйус I (522-486 Б.Д.М.), ԝәлийе Фарьса бь наве Таттәнай дәстпекьр леколина ви шьхӧли бькә. Кʹьтеба Пироз әԝ нав дькә ча «ԝалийе алийе дьни Чʹәм» (Әзра 5:3-7).

Ль сәр һьнә ньвисандьнед кәвьн йед кӧ һатьнә дитьне, наве Таттәнай ньвисар ә, у әԝ мина пʹарәкә аршива малбәтәке бу. Дь ве ньвисандьна кәвьнда те готьне бона әʹндәмәки жь ве малбәте, дәрһәԛа кʹижани кӧ Кʹьтеба Пироз жи дьбежә у әв тʹәвгьредайи йә тʹәви сала 502 Б.Д.М. демәк 20 салийа сәрԝертийа Дарйус I. Ль ԝьр те готьне дәрһәԛа хӧламәки бь наве «Таттану, ԝалийе алийе дьни Чʹәме». Һәма дәрһәԛа ԝи мәрьве бь наве Таттәнай дь Кʹьтеба Пирозда жи те готьне, кʹьтеба Әзрада.

Әԝи мәрьви чь дькьр? Дь сала 535-да Б.Д.М., Корәше Мәзьн һʹӧкӧмдарийа хԝә ль сәр һәрема бь наве «Бабилон у алийе дьни Чʹәм» дькьр. Һьнә ԝәʹдә шунда әԝ һәрем ль сәр дӧ пʹара, пʹарә вәбу. Йәк жь ԝана бь наве Алийе Дьни Чʹәм бу. Дькʹәтә нава ве йәке Келе-Сурийа, Финикйа, Самәрйа у Щьһуда, у дьԛәԝьмә жь Шаме ль сәр ԝан сәрԝерти дьһатә кьрьне. Таттәнай дь ве һәремеда, ԝәкә жь сала 520 һʹәта 502 Б.Д.М. сәрԝерти дькьр.

Таттәнай чубу ль Оршәлиме сәва кӧ шьхӧле Щьһуйа леколин бькә. У әԝи готә Дарйус, кӧ йанчь Щьһу дьбежьн ԝәки әԝана жь Корәш дәстур стандьнә кӧ пʹарьстгәһе Йаһоԝарʹа ава кьн. Ль гора леколина аршивед пʹадшатийе һатә кʹьфше, кӧ Щьһуйа бь рʹасти жи бь ԛануни пʹарьстгәһ ава дькьрьн (Әзра 5:6, 7, 11-13; 6:1-3). Ләма жи Таттәнайрʹа фәрман һатьбу дайине, кӧ әԝ рʹийа Щьһуйа нәгьрә у әԝи һәма ӧса жи кьр (Әзра 6:6, 7, 13).

Һәмьки «Таттәнайе ԝалийе алийе дьни Чʹәм» дь тʹәрихийеда мәрьвәки бь нав у дәнг нибу, ле пʹарәкә бьчʹукда дәрһәԛа ԝи ньвисар ә. Дина хԝә бьдьн кӧ Ньвисаред Пироз жи дәрһәԛа ԝи дьбежьн у рʹастә-рʹаст сәрһатийа ԝи әʹйан дькьн. Әԝ избати диса щарәки зәлал дькә, кӧ ль гора археоложийе Кʹьтеба Пироз рʹаст ә.