«Бьрща Ԛәрәԝьлийе», йа 1 Чьләйе, сала 1918, бь ԝан гьлийа дәстпебьбу: «Гәло сала 1918 ԝе чь тʹәви хԝә бинә?» Һьнге Әԝропайеда Шәрʹе Мәзьн (Шәрʹе Һʹәмдьнйайе йа Йәке) һәла һе дьчу, ле жь ԛәԝьмандьнед дәстпека ве сале дьһатә кʹьфше, ԝәки бона Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз у ӧса жи бона дьнйайе, әԝ сал ԝе баш бә.

Сала 1918, 8 Чьләйе, Амәрикайеда щьвинәкә мәзьн (U.S. Congrеss) дәрбаз бу, кʹидәре мәрьвед дәԝләте тʹоп бьбун, йед кӧ щабдар бун бона ԛанунед дәԝләте. Сәр ве щьвине Президенте Амәрикайе Ԝудроу Ԝилсон, 14 идейед хԝә әʹлам кьр, йед кӧ бь тʹәхмина ԝи гәләк фәрз бун бона «һәԛи у әʹдьлайа» дьнйайе. Әԝи гот кӧ сәва әԝ йәк бе сери, лазьм ә ортʹа дәԝләтада һәләԛәтийа незик һәбә, чʹәк у тьштед шәрʹва гьредайи кем бьн, у «тʹәшкиләта йәктийа дәԝләта» бе сазкьрьне. Әԝ тʹәшкиләт ԝе кʹар бьанийа һьн «дәԝләтед бьчʹукрʹа, һьн жи йед мәзьнрʹа». Әԝ «Чардәһ Фькьред» ԝи, ахьрийеда данә хәбате бона сазкьрьна Лига Мьләта у Пәймана Версали дәрһәԛа әʹдьлайе, чь кӧ Шәрʹе Мәзьн да сәкьнандьне.

Рʹаст ә саләк пешда, * дьнйа һәвкʹәти бу, ле зутьрәке бона Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз жи ԝәʹде әʹдьлайе дәстпедьбу. Әԝ йәк әшкәрә бу сәр щьвина һәрсали йа Щьвака Бьрща Ԛәрәԝьлийе.

Сәр ве щьвине кӧ 5 Чьләйе, сала 1918 дәрбаз бу, чәнд меред нав у дәнг, кʹижан кӧ жь Бәйтʹәле һатьнә дәрхьстьне, хԝәстьн ԝәки тʹәшкиләте һьлдьнә бьн дәсте хԝә. Ричард Барбер, бьраки амьн кӧ бәрпьрсийаре рʹеԝи бу, әԝ щьвин бь дӧа дәстпекьр. Паши ве йәке чахе һатә әʹламкьрьне дәрһәԛа шьхӧлед сала пар, дәстпебу бьжартьна директоред тʹәшкиләте, кʹижан кӧ һәр сал дәрбаз дьбу. Барбер бьра дәрһәԛа Щозеф Рутерфорд у шәш бьред дьн ча кандидата әʹлам кьр. Паше, адвокат кӧ алийе мәрьвед мьԛабьл бу, дәрһәԛа һʹәфт мера әʹлам кьр, нава кʹижанада ӧса жи әԝ мер бун, йед кӧ жь Бәйтʹәле һатьбунә дәрхьстьне. Ле ԝана да дәр, чьмки гәләка дәнг данә Щозеф Рутерфорд у шәш бьред дьнә амьн, у әԝана һатьнә бьжартьне ча директоред щьваке.

Гәләк бьра йед кӧ сәр ԝе щьвине бун, әв щьвин нав кьрьн «щьвина лапә кʹәрәмкьри». Ле сәд һʹәйф, шабуна ԝан дьреж нәкʹьшанд.

Чәнд мәһа Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз кʹьтеба «Сӧрʹа Хьлазкьри» бәла дькьрьн. Хԝәндәванед дьлсах бь дьл ԛәбул дькьрьн әԝ рʹастийед Кʹьтеба Пироз, кӧ ве кʹьтебеда дьһатьнә шьровәкьрьне.

Канадайеда бәрпьрсийаре рʹеԝи Ә. Ф.  Крист, гьли кьр дәрһәԛа жьн-мерәки, йед кӧ кʹьтеба «Сӧрʹа Хьлазкьри» хԝәндьн у нава пенщ һʹәфтийада рʹасти фәʹм кьрьн у ԛәбул кьрьн. Әԝи гот: «Һьн мер һьн жи жьн бь тʹәмами нав шьхӧлед рʹӧһʹанида ньн у рʹӧһʹанида рʹьнд пешда дьчьн».

Мәрьвәки кӧ әв кʹьтеб станд, дәрберʹа дәрһәԛа ве кʹьтебе һәвалед хԝәрʹа гьли кьр. Әʹламәтийа ве кʹьтебе һәма ԝи «кʹәтьбу». Әԝ гьли дькә: «Әз сәр кʹуча бь наве Авенийуйә Сьсийарʹа дәрбаз дьбум [у] ньшкева тьштәк мьле мьн кʹәт. Мьн тʹьре әԝ агур  бу, ле әԝ кʹьтеба ‹Сӧрʹа Хьлазкьри› бу. Мьн әԝ кʹьтеб бьрә мала хԝә у бь тʹәмами хԝәнд . . . . Паше әз пеһʹәсийам, ԝәки хьзмәткʹарәки дере . . . әв кʹьтеб жь һерсе агушкерʹа авитьбу . . . Әз баԝәр дькьм, ԝәки әв кьре ԝи дьһа зәʹф мәрьв ани сәр рʹийа рʹаст, нә кӧ кьред ԝийи дьн. . . . Бь аликʹарийа һерса ԝи хьзмәткʹаре дере, әм ньһа Хԝәде рʹумәт дькьн».

Ле тʹәне әԝ хьзмәткʹаре дере нибу кӧ ве кʹьтеберʹа ԛайил нибу. Сала 1918, 12 Сьбате, сәрԝеред Канадайе әв кʹьтеб ԛәдәхә кьрьн. Ԝана гот кӧ йанчь әԝ кʹьтеб һелан дькә, ԝәки ԝәлатда щьмәʹт пьштгьрийа шәрʹ нәкә у гӧрʹа дәԝләтеда нибә. Ԝәʹдә шунда, сәрԝеред Амәрикайе жи чʹәʹв данә ԝан. Агентед дәԝләте кʹәтьнә авайе кӧ хьзмәткʹаред Бәйтʹәле дьжитьн у офисед Нийу Йорке, Пәнсилванйайе у Калифорнйайе, ԝәки избаткьрьна бьгәрʹьн у мьԛабьли бьред кӧ һьнге рʹебәрийа тʹәшкиләте дькьрьн, бьдьнә хәбате. Сала 1918, 14 Адаре, Идара Йустисийайе Дәԝләтед Йәкбуйи ԛәдәхә кьр кʹьтеба «Сӧрʹа Хьлазкьри», чьмки готьн йанчь дәрхьстьн у бәлакьрьна ве кʹьтебе, хьраб дькә шьхӧлед пьштгьрийа шәрʹ у бь ве йәке «Ԛануна Щәсусийе» (Еspionagе Act), дьтʹәрʹьбинә.

Сала 1918, 7 Гӧлане, Идара Йустисийайе изьн сьтанд, ԝәки Щиовани Дечека, Щорщ Фишер, Александр Макмилан, Роберт Мартин, Фредерик Робисон, Щозеф Рутерфорд, Ԝилиам Ван Амбург, у Клейтон Ԝудԝорс бьгьрьн. Бӧхдан авитьнә ԝан, кӧ йанчь әԝана «беԛануни, бь нете хьраб у һʹәмде хԝә, гӧрʹа дәԝләте накьн, чьмки нә амьн ьн у начьнә әскәрийе у әскәрийа сәр бәʹре йа Амәрикайе». Диԝана ԝан дәстпебу 3 Һʹәзиране, сала 1918, у әԝана баԝәр бун кӧ ԝе ԝана әʹсә бькьнә кәле. Чьрʹа?

Прокуроре сәрәкә йе Дәԝләтед Йәкбуйи әԝ «Ԛануна Щәсусийе» кӧ әԝана йанчь дьтʹәрьбиньн, нав кьр ча «чʹәке ԛәԝи мьԛабьли пропагандайа» һьндава дәԝләте. Сала 1918, 16 Гӧлане, мәрьвед кӧ бона ԛанунед дәԝләте щабдар ьн, диса тʹоп бун. Әԝана ԛайил нәбун, ԝәки нав ԝе ԛанунеда гӧһастьна бькьн. Һәрге ԝана ӧса бькьра, әԝ мәрьвед кӧ «рʹасти, пе нетед баш» бәла дькьрьн, ԝе бьһатана хԝәйкьрьне у нәһатана щәзакьрьне. Сәр ве щьвина мәзьн дәрһәԛа кʹьтеба «Сӧрʹа Хьлазкьри» гәләк шеԝьр дькьрьн. Дәрһәԛа ве кʹьтебе, ԝедәре һатә әʹламкьрьне: «Мәсәләкә пропагандайа гәләк хоф, әԝ һәйә кʹьтеб бь наве ‹Сӧрʹа Хьлазкьри› . . . Әԝ кʹьтеб һелане дьдә әскәра, ԝәки шьхӧле мә беһӧрмәт кьн у һелан дькә . . . сәва нәчьнә әскәрийе».

Сала 1918, 20 Һʹәзиране, һʹакьма һʹәйшт бьра нәһәԛ кьрьн кӧ әԝана ԛануна дьтʹәрьбандьн. Рʹожәкә дьн, һʹакьмәки дәрһәԛа сафикьрьне әʹлам кьр, у гот: «Әԝ пропаганда рʹелиги, кʹижан әԝ мәрьв бь хирәт бәла дькьн . . . жь Ордийа Алмани хофтьр ә. . . . Әԝана гәрәке ԛайим бенә щәзакьрьне». Паши дӧ һʹәфтийа, әԝ һʹәйшт бьра кʹәтьнә кәла Атлантайе (Амәрика, Щорщиа), у 10-20 сал данә ԝан.

Ԝи ԝәʹдәйи, пәй Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз кʹәтьн. Тʹәшкиләтәкә Амәрикайе бь наве «FBI»  (Thе Fеdеral Burеau of Invеstigation), кʹижан кӧ леколина дькә, бь тʹәмами шьхӧле ԝан леколин кьрьн у бь һʹәзара документ ньвисин. Чь кӧ ԝан документада ньвисибу, дьдә кʹьфше ԝәки бьра бәрдәԝам дькьрьн мьзгинийе бәла кьн.

Сәрԝере пʹосте йа Орландо (Флорида), нәʹмә ньвиси «FBI»-рʹа: «[Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз] нав шәһәрда мал бь мал хьзмәт дькьн у һʹәчʹи зәʹф шәв. . . . Те кʹьфше әԝана наһельн тʹӧ тьшт рʹе ԝан бьгьрә у бәрдәԝам дькьн шьхӧле хԝә дькьн, у пе ве йәке щьмәʹте әʹщьз дькьн».

Офисере сәрәкә йе Идара Шәрʹ, «FBI»-ра ньвиси дәрһәԛа шьхӧле Фредерик Ԝ. Франс, йе кӧ паше бу әндәме Кʹома Рʹебәрийе. Әԝи офисери ньвиси: «Ф. Ԝ. Франс . . . бь тʹәмами нав ԝи шьхӧлида нә, кӧ бь һʹәзара кʹьтебед ‹Сӧрʹа Хьлазкьри› дьфрошә».

Пәй Чарлс Фекел жи кʹәтьн, йе кӧ паше бу әндәме Кʹома Рʹебәрийе. Мәрьвед дәԝләте әԝ гьртьн бона кӧ әԝи кʹьтеба «Сӧрʹа Хьлазкьри» бәла дькьр у нәʹмед ԝийи шәхси контрол дькьрьн. Әԝ кәла Балтимореда (Мериленд), мәһәке рʹуньшт, у әԝ һʹәсаб кьрьн ча «дьжмьне хәриб жь Австрйе». Чахе мәрьвед дәԝләте Франс дьщерʹьбандьн, әԝи бь мерхаси шәʹдәти дьда ԝан, чьмки гьлийед Паԝлос дьани бира хԝә жь 1 Корьнтʹи 9:16, кʹидәре те готьне: «Ԝәй ль мьн һәгәр әз Мьзгинийе даннасин нәкьм!». *

Хенщи бәлакьрьна мьзгинийе, Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз ӧса жи алийе хԝәда һәр тьшт дькьрьн, сәва бьред кӧ кәла Атлантайеда бун, бенә дәрхьстьне. Анна К. Гарднер гьли кьр: «Әм тʹьме нав шьхӧлда бун. Чахе бьра кʹәтьнә кәле, шьхӧле мә әԝ бу, кӧ мал бь мал һәрʹьн у ԛоле мәрьва тʹоп кьн, сәва бьра жь кәле дәрхьн. Бь һʹәзара мәрьва ԛоле хԝә данин! Мә мәрьварʹа дьгот, ԝәки әԝ мер кӧ һатьнә гьртьне, Мәсиһийед рʹаст ьн, йед кӧ нәһәԛи кʹәтьнә кәле».

Ԝи ԝәʹде чәтьнда, гәләк щьватед мәзьн дәрбаз дьбун, сәва кӧ бьрати рʹӧһʹанида ԛәԝи бә. «Бьрща Ԛәрәԝьлийеда» һатә готьне: «Чьл щьватед мәзьн зедәтьр . . . ве сале дәрбаз бунә . . . Гәләк әʹламәтийед баш әм дьстиньн жь ԝан һʹәму щьватед мәзьн. Пешийа ве йәке, һʹәму щьватед мәзьн һавине йан жи пайизе дәрбаз дьбун, ле нава ве сале һәр мәһ дәрбаз дьбьн».

Мәрьвед дьлсах диса жи мьзгини ԛәбул дькьрьн. Сәр щьвата мәзьн Кливлендеда (Оһайо), ԝәкә 1 200 мәрьв һатьн у 42 мәри һатьнә ньхӧмандьне. Нав ԝанда гәдәки щаһьл һәбу, кʹижан кӧ рʹазибуна хԝә Хԝәдерʹа да кʹьфше у хԝә тʹәсмили ԝи кьр. Мәсәла ԝи гәдәйи дьбәкә ԝе мәрьвед ве дьнйайе, йед кӧ әʹмьрда мәзьн ьн, бьда шәрме.

Ида хьлазийа сала 1918 незик дьбу, Леколинкʹаред Кʹьтеба Пироз ньзаньбун ахьрийеда ԝе һʹале ԝан ча бә. Һьнә һәбук Бруклинеда һатә фьротьне у офиса сәрәкә дәрбази Питсбурге (Пәнсилванйа) бу. Ԝи ԝәʹдәйи бьред кӧ һьнге директор бун, һе кәледа бун, у 4 Чьләйе сала 1919 щьвина һәрсали һатә кʹьфшкьрьне, сәва директоред тʹәзә бенә бьжартьне. Гәло паше чь ԛәԝьми?

Бьред мә диса жи нав шьхӧлда бун. Тьрса ԝан ԛә тʹӧнә бу у әԝ те кʹьфше жь рʹеза сала 1919, кʹижан кӧ һьнге ԝана бьжарт: «Ԛәт чʹәкед кӧ ль дьжи тә һатьнә чекьрьн, ԝе жь тʹӧ кʹарирʹа нәбә» (Иша. 54:17). Ԝана хԝә һазьр кьр бона гӧһастьнед мәзьн, кʹижан кӧ ԝе баԝәрийа ԝан бьшьданда у ԝана ԛәԝи кьра бона шьхӧләкә мәзьн, кӧ пешийа ԝан бу.