Кʹьтеба Пироз Чаԝа Гьһиштә Мә

Ида 1 900 сал зедәтьр дәрбаз бу жь ԝи чахи, ча ньвисандьна Кʹьтеба Пироз һатьбу тʹәмамкьрьне. Бь рʹасти әв кʹәрәмәтәкә мәзьн ә, кӧ әв кʹьтеб гьһиштә мә у нәһатә гӧһастьне. Әве кʹьтебе сәр папирусе дьньвисин, кʹижан кӧ дьреж нәдьһатә хԝәй кьрьне, ӧса жи сәр ԛамиш у пергаменте, йа кӧ жь чʹәрме һʹәйԝана чедькьрьн. Иро һьндьк ьн әԝ мәрьв, кʹижан кӧ заньн әԝ зьман сәр кʹижани кӧ Кʹьтеба Пироз һатьбу ньвисаре. Хенщи ԝе йәке мәрьвед хԝәйиһʹӧкӧм, дәстпебуйи жь императора һʹәта сәрԝеред религийа, һʹәму ԛәԝата хԝә дьданә хәбате, сәва кӧ әв кʹьтеб кʹӧта кьн.

ГӘЛО чаԝа әв кʹьтеб бәр һаԛас чәтьнайа тәйах кьр у бу кʹьтебәкә лапә бәлабуйи дьнйайеда? Ԝәрен әм дина хԝә бьдьн дӧ избатийа.

Гәләк Копийед кӧ Текста Әʹсьли Хԝәй Кьрьнә

Әԝ Исраели кʹижанарʹа кӧ текстед Кʹьтеба Пироз һатьбун тʹәсмилкьрьне, бь фәсали кʹьтебед гӧломәтккьри тʹәви орижинала хԝәй дькьрьн. Хенщи ԝе йәке, әԝана гәләк копийед ԝан жи чекьрьн. Мәсәлә, пʹадшед Исраелирʹа һатьбу готьне, ԝәки әԝана «жь к′ьтеба ван ԛануна, к′ижан кӧ ль щәм леԝийед к′аһина» һәбу, хԝәрʹа һьлдьн у бьньвисьн (Ԛануна Дӧщари 17:18).

Гәләк Исраели Ньвисаред Пироз ча Хәбәра Хԝәде һʹәсаб дькьрьн, ләма жи һʹьз дькьрьн әв бьхуньн. Һьнә ньвискʹар кʹижан кӧ хут бона ви шьхӧли һатьбун һинкьрьне, бь фәсали текстед пироз бәр дьгьртьн. Йәк жь ԝан мәрьвед ходехоф, Әзра бу. Әзра «ньвискʹарәк занйар бу у жь бәр кӧ дәсте Хԝәдайе ԝи ХӦДАН ль сәр ԝи бу» (Әзра 7:6). Чахе Масорета, Ньвисаред Ибранийа йане «Пәймана Кәвьн» нава ԛьрна шәша у дәһада бәр дьгьртьн, әԝана текстеда һʹәрфа дьжмартьн, сәва кӧ шашийа бәрнәдьн. Дьжмьн һәр тьшти дькьрьн кӧ әве кʹьтебе кʹӧта кьн. Ле бь сайа шьхӧле Масорета, кӧ ӧса текста Кʹьтеба Пироз фәсал бәр дьгьртьн, әв нәһатә гӧһастьне у гьһиштә мә.

Мәсәлә, сала 168 Б.Д.М.-да, пʹадше Сурйайи Антиоке IV дьхԝәст һʹәму копийед Ньвисаред Ибранийа, кʹижан кӧ әԝи Палестинайеда дитьбу, кʹӧта кә. Кʹьтебәкеда дәрһәԛа тʹәрихийа Ибранийа ӧса те готьне: «Кʹьтебед ԛануне кʹижан кӧ дьдитьн, дьԛәльшандьн у дьшәԝьтандьн». «Әнсиклопедийа Ибрани» дьбежә: «Мәрьвед хԝәйиһʹӧкӧм, йед кӧ гәрәке әв борщдари бьанийана сери, шьхӧле хԝә рʹьнд дькьрьн ... Ԝан мәрьва щәм кʹижана кӧ Кʹьтеба Пироз һәбу, дькӧштьн». Ле диса жи копийед Ньвисаред Пироз щәм Ибранийа, йед кӧ Палестинайеда у ԝәлатед дьнда дьжитьн, һатьбун хԝәй кьрьне.

Зутьрәке паши ԝе йәке чаԝа кӧ ньвискʹаред Ньвисаред Йунанийа (Пәймана Ну), жь бина бәр Хԝәде нәʹмә у кʹьтебед пʹехәмбәртийе у тʹәрихийе ньвисин, һьнге копийед ԝан зәʹф бәла бун. Мәсәлә, Йуһʹәнна кʹьтеба хԝә Әфәседа йан жи незики Әфәсе ньвиси. Ле ль гора ньһерʹандьна зандара копийа ве кʹьтебе жь ньвисандьна ԝе, паши 50 сала һатьбу чекьрьне. Әв копийа Мьсьреда, демәк жь Әфәсе ԝәкә 100 километра дур, дитьн. Әв йәк дьдә кʹьфше, ԝәки щәм Мәсиһийед пешьн жи, йед кӧ щийед дурда дьжитьн, һәбун копийа ԝан ньвисаред Йунанийа йед ԝан чаха.

Бь сайа ве йәке кӧ Хәбәра Хԝәде зәʹф бәла бьбу, әԝ һатә хԝәйкьрьне һәла һе бь сәда сала шунда паши мьрьна Мәсиһ. Мәсәлә, мәһа Сьбатеда сьбәһе зу, сала 303 Д.М.-да императоре Рʹоме Диоклетийан һат, ԝәки бь чʹәʹве хԝә бьвинә, кӧ чаԝа әскәр дәрийед дерәки дьшкеньн у копийед Ньвисаред Пироз жи дьшәԝьтиньн. Диоклетийан тʹьре, кӧ һәрге әԝ Ньвисаред Пироз бьшәԝьтинә, ӧса ԝе бькарьбә Мәсиһтийе бьдә һьлдане. Сьбәтьре, әԝи фәрман да, ԝәки нава тʹәмамийа Рʹомеда һʹәму копийед Кʹьтеба Пироз тʹоп кьн у бәр һʹәмуйа бьшәԝьтиньн. Ле диса жи һьнә копийа һатьбун хԝәй кьрьне у ԝана жь һәв зедә кьрьн.  Һʹәта рʹожед мә һатьнә хԝәй кьрьне дӧ копийед ве Кʹьтеба Пироз сәр зьмане Йунанийа, кʹижан кӧ дьԛәԝьмә паши фәрмана Диоклетийан һатьбун чекьрьне. Йәк жь ԝан копийа Рʹомеда те хԝәй кьрьне, йа дьн жи кʹьтебханәйа Британида, Лондонеда нә.

Рʹаст ә копийа Кʹьтеба Пирозә әʹсьли һе нәһатьнә дитьне, ле бь һʹәзара копийед тʹәмамийа Кʹьтеба Пироз у пʹаред ԝе, гьһиштьнә мә. Һьнәк жь ԝан копийа пʹьрʹ кәвьн ьн. Гәло ԝәʹде бәргьртьне текста Кʹьтеба Пироз һатә гӧһастьне? Зандарәк наве кʹижани кӧ Ԝилиам Грин ә, дәрһәԛа Ньвисаред Ибранийа ӧса гот: «Әм дькарьн бе дӧдьлибуне бежьн, ԝәки тʹӧ ньвисарәкә кәвьн ӧса рʹастә-рʹаст нәһатьбу бәргьртьне». Ле дәрһәԛа Ньвисаред Йунанийа, Фредерик Кенийон зандарәки хԝәйиԛәдьр, ӧса гот: «Әԝ ԝәʹдә дәстпебуйи жь ньвисандьна Ньвисаред Пирозә әʹсли у копийед пʹьрʹ кәвьн кӧ гьһиштьнә мә, һьндьк ә. Ләма жи тʹӧ шьк наминә ве йәкеда, кӧ текста Ньвисаред Пироз һатийә гӧһастьне. Һатә избаткьрьне, ԝәки кʹьтебед «Пәймана Ну» һьм рʹаст ьн, һьм жи нәһатьнә гӧһастьне. Кенийон бәрдәԝам дькә: «Әм дькарьн бь баԝәрийе бежьн, ԝәки һʹәчʹи зәʹф текста Кʹьтеба Пироз нәһатийә гӧһастьне. . . . . У һәмьки дәрһәԛа тʹӧ кʹьтебәкә кәвьн, әм нькарьн тьштед ӧса бежьн».

Ԝәлгәрʹандьна Кʹьтеба Пироз

Хенщи ԝе йәке Кʹьтеба Пироз кʹьтебәкә лап бәлабуйи йә нав тʹәмамийа дьнйайе, чьмки әԝ ль сәр гәләк зьмана һатьбу ԝәлгәрʹандьне. У бь рʹасти әв йәк ль гора ԛьрара Хԝәде йә, чьмки әԝ дьхԝазә кӧ мәрьвед жь һәр мьләти у зьмани, Әʹфьрандаре хԝә нас кьн у «бь рʹӧһʹ у рʹастийе» ԝи бьһʹәбиньн (Йуһʹәнна 4:23, 24; Миха 4:2).

Ԝәлгәрʹандьна Пешьнә Ньвисаред Ибранийа, Септуагинта Йунанийа бу. Әв ԝәлгәрʹандьн ԝәкә дӧ ԛьрʹна пешийа һатьна Иса, һатьбу кьрьне. Һьм жи әв ԝәлгәрʹандьн бона ԝан Ибранийа бу, кʹижан кӧ ль сәр зьмане Йунани хәбәр дьдан, у жь Палестьнайе дәр дьжитьн. Паши чәнд ԛьрʹна, чахе ньвисандьна Ньвисаред Йунанийа һатьбу тʹәмамкьрьне, һьнге Кʹьтеба Пироз педа ль сәр гәләк зьмана һатьбу ԝәлгәрʹандьне. Ле ԝәʹдә шунда, пʹадша у һәла һе кʹәшиш жи, дәԝса кӧ бона рʹӧһʹанийа щьмәʹте хәм кьрана, нәдьһиштьн кӧ Кʹьтеба Пироз бе бәла кьрьне. Әԝана һәр тьшт дькьрьн, ԝәки мәрьв шәԝԛа рʹӧһʹани нәвиньн у тәʹрийеда бьминьн, демәк изьн нәдьдан, кӧ Хәбәра Хԝәде ль сәр зьмане фәʹмдари бе ԝәлгәрʹандьне.

Һьнә мәрьвед әʹгит һазьр бун мьԛабьли политике, һʹӧкӧмәте у дере жи дәркʹәвьн, сәва кӧ Кʹьтеба Пироз сәр зьмане дайика хԝә ԝәлгәрʹиньн. Мәсәлә, дь сала 1530-да мерәки Инглиз, Ԝилиам Тиндал, кʹижан кӧ заньнгәһа Оксфордеда һинбуна бьльнд стандьбу, Пенщ Кʹьтебед Муса нәшьр кьрьн. Әԝ рʹасти гәләк пәйкʹәтьна дьһат, ле кәсе пешьн бу, йе кӧ Кʹьтеба Пироз жь зьмане Ибрани ль сәр зьмане Инглизи ԝәлгәрʹанд. Һьм жи Тиндал йәк жь ԝәлгәрʹед Инглизийә пешьн бу, кʹижан кӧ наве Хԝәде, Йаһоԝа дабу хәбате. Ле Касиодоро де Рейне, кʹижан кӧ Кʹьтеба Пироз сәр зьмане Испани ԝәлдьгәрʹанд, жь бо Католика тʹьме бьн ԛәзийеда бу. Сәва кӧ ԝәлгәрʹандьна хԝә хьлаз кә, әԝ мәщбур бу һәрʹә щурʹә-щурʹә ԝәлата: Инглистане, Франсайе, Һолландайе, у Сԝисрәйе. *

Иро Кʹьтеба Пироз сәр дьһа гәләк зьмана те ԝәлгәрʹандьне у бь милйона һәв те нәшьр кьрьне. Кʹьтеба Пироз һатә хԝәй кьрьне у бу кʹьтебәкә лапә әʹйан дьнйайеда. Әв йәк рʹастийа гьлийе Паԝлосе шанди избат дькә: «Гиһа һʹьшк дьбә у гӧлед ԝе же дьԝарьн, ле хәбәра Хӧдан һʹәта-һʹәтайе дьминә» (1 Пәтрус 1:24, 25).

[Спартьн]

 [Чаргошә/​Шькьл сәр рʹупʹеле 14]

ӘЗ ГӘРӘКЕ КʹИЖАН ԜӘЛГӘРʹАНДЬНЕ БЬХУНЬМ?

Сәр гәләк зьмана, щурʹә-щурʹә ԝәлгәрʹандьнед Кʹьтеба Пироз һәнә. Һьнә ԝәлгәрʹандьнада зьмане кәвьн һатийә хәбьтандьне, жь бо чь жи чәтьн ә фәʹм бькьн. Һьнәка жи ӧса гәләк һеса кьрьнә, кӧ дина хԝә нәданә ԝе йәке ԝәки рʹаст бе ԝәлгәрʹандьне. Һәнә йед ӧса жи, кʹижан кӧ рʹастә-рʹаст гьли пәй гьли жь орижинале һатьнә ԝәлгәрʹандьне.

«Ньвисаред Пироз йа Ԝәлгәрʹандьна Дьнйа Тʹәзә» йа ль сәр зьмане Инглизи, кʹижан кӧ Шәʹдед Йаһоԝа нәшьр кьрьнә, кʹома ԝәлгәрʹа жь орижинале ԝәлгәрʹандьнә, наве кʹижана кӧ нәһатийә әʹйанкьрьне. Әв ԝәлгәрʹандьн һьлданә һʹәсаб ча ԝәлгәрʹандьнәкә сәрәкә бона ԝәлгәрʹандьнед сәр ԝәкә 60 зьмана. Ԝәлгәрʹед ԝан зьмана һьм жи дина хԝә дьданә текста орижинале. Нета «Ԝәлгәрʹандьна Дьнйа Тʹәзә» әԝ ә, ԝәки чьԛас дькарьн жь текста орижинале ӧса рʹаст ԝәлгәрʹиньн кӧ нет нәйе гӧһастьне. Ԝәлгәрʹ дьхәбьтьн, кӧ бона хԝәндәванед модерн Кʹьтеба Пироз ӧса фәʹмдари бә, чаԝа кӧ хԝәндәванед ԝәʹде бәрерʹа фәʹмдари бу.

Һьнә зьманзана ԝәлгәрʹандьнед Кʹьтеба Пирозә модерн у ӧса жи «Ԝәлгәрʹандьна Дьнйа Тʹәзә» леколин дькьрьн, кӧ бьвиньн ԝәки әԝ чьԛас рʹаст жь орижинале һатьнә ԝәлгәрʹандьне. Йәк жь ԝан зандара, Щейсон Бедун ә, професоре һинкьрьна религийайе жь Заньнгәһа Аризонайа Бакӧре (Дәԝләтед Йәкбуйи). Сала 2003-да әԝи кʹьтебәкә жь 200 рʹупʹела нәшьр кьр, кʹидәре кӧ нәһә «Кʹьтебед Пирозә лапә бәлабуйи» дьһатьнә шеԝьркьрьне, кʹижан кӧ дьданә хәбате «мәрьвед кӧ сәр зьмане Инглизи хәбәр дьдан». * Әԝи һьнә пʹаред жь Ньвисаред Пироз шеԝьр кьр, дәрһәԛа кʹижана кӧ ньһерʹандьна зандара жь һәв щӧдә дьбьн. Әԝи һәма әв пʹар бьжартьн, чьмки илаһи ԝан щийада «ԝәлгәрʹа дькарьбун һʹәмде хԝә нәрʹаст бьньвисийана». Чахе әԝи пʹаред ви щурʹәйи леколин дькьр, әԝи һәр ԝәлгәрʹандьнәкә инглизи бәрамбәри текста Йунани дькьр, кӧ бьвинә чьда ԝәлгәрʹ һʹәмде хԝә нәрʹаст ньвисинә. Ле әԝи дәрһәԛа ԝан ԝәлгәрʹандьна чь гот?

Щейсон Бедун дина хԝә дьде, кӧ һьнә мәрьв у гәләк зандар дьбежьн ԝәки «Ԝәлгәрʹандьна Дьнйа Тʹәзә» щӧдә дьбә, чьмки йан чь ԝәлгәрʹа һʹәмде хԝә жь бо религийе, щурʹәки майин ньвисинә. Ле бь рʹасти «щӧдәбун әԝ ә, кӧ ԝәлгәрʹед ве ԝәлгәрʹандьне рʹаст нета тексте дәрбаз кьрьнә у гәләк фәсал ԝәлгәрʹандьнә, ԝәки хут мина орижинале бә». Рʹаст ә, Бедун тʹәви һьнә сафикьрьнед «Ԝәлгәрʹандьна Дьнйа Тʹәзә» рʹази нинә, ле әԝ ве ԝәлгәрʹандьне һʹәсаб дькә «ԝәлгәрʹандьна лапә рʹаст нава һʹәму ԝәлгәрʹандьнед бәлабуйида». Әԝ «Ԝәлгәрʹандьна Дьнйа Тʹәзә» һʹасаб дькә, ча «ԝәлгәрʹандьна һәрә баш».

Професор у зандаре Ибрани Бенйамин Кедар жи сала 1989-да дәрһәԛа «Ԝәлгәрʹандьна Дьнйа Тʹәзә» мина Щейсон Бедун гот: «Әԝ ԝәлгәрʹандьн дьдә кʹьфше, ԝәки ԝәлгәрʹ чьԛас бь хирәт у щабдар бунә, кӧ текста орижинале һьм рʹаст, һьм жи фәʹмдари дәрбаз кьрьнә. . . . Мьн ԛә нәдит, ԝәки әԝан ԝәлгәрʹа бь һʹәмде хԝә тьштәк жь хԝә зедә кьрьбьн, чь кӧ орижиналеда тʹӧнә бу».

Пьрсе бьдә хԝә: «Әз чьма Кʹьтеба Пироз дьхуньм? Бона мьн дьһа фәрз ә кӧ текст һеса бе хԝәндьне, йан ль гора орижинале рʹаст бә у фькьред Хԝәде әʹйан кә?» (2 Пәтрус 1:20, 21) Бьжартьна ԝә, ԝе нета ԝә әʹйан кә.

[Спартьн]

[Шькьл]

«Ԝәлгәрʹандьна Дьнйа Тʹәзә йа Ньвисаред Пироз», сәр гәләк зьмана һәйә

[Шькьл сәр рупела 12, 13]

Манускрипта масорети

[Шькьл сәр рупела 13]

Шькьла текста йа жь Луԛа 12:7, «. . . Нәтьрсьн, һун жь гәләк чʹьвика ԛимәттьр ьн»

[Әламәти Дәрһәԛа Канийа Шькьле сәр рупела 13]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin