I baalel mu diifuk dya 22/12/1929, mu Noville, kamw ka ku tumisok tukeeh citem tudy habwiih ni Bastogne, mu Ardennes wa mu Belgique. Nacivuuvuluk myand yilengel ya ku butofw bwaam hatwaakady ni Balel baam mu ka musok aamw. Mim ni yaay a mim Raymond twaakady tukam mabeel ma ngomb kuhacy koos ni twambulwiish bwa kwaanun bya ha madimy. Mu ka musok kiitut aak twaakady tukal midimw mu cikong bwa kwambulwiishangan.

Taat a mim Emile ni maam a mim Alice, baakady biin Katolik ba biin-biin. Baakady bay mu Mis mu dyaluming dyoos. Ki, habwiih ni muvw a 1939, ba seb a njil ba mu Angleterre biiyil mu ka musok kiitut ni batangil kwaakish taat a mim cibij-bij cya Consolation (cibiibiikanobw kaabaak ney: Tabulukayi!). Taat umanyikil ney myand yaakadyey ubal mu cibij-bij ecy yaakady ya biin-biin ni kutangey kubal Bibl. Halekeley kutweel mu Mis, biin mutumb biitut batwaakady bashikat naab bilengel, batangil kumulwiish bikasakan. Baakady balongesh taat ku makand bwa kushaaley mu Katolik ni biisambil nend bikasakan bwa bwaal oobw.

Biiyitil ku micim bikasakan hanatadil biin mutumb balongesh taat myand ku makand. Biineeby biisakil bwa kulong diisambil dinady muteel kubutambwiil bwa ciin-bwaal eecy bwa kwiisanjil Yehow bwa ambulwiiish taat a mim. Numvwiil musangal haakady biin mutumb batang kulek kulwiish taat. Niiyil kujaadik ney Yehow ‘ umvumvw masambil.’

Mu diifuk dya 10/5/1940, basalaay ba biin Nazi ba mu cibunj cya Allemagne balumbil cibunj cya Belgique diivit ni baat bavul bayiil lubil mu cibunj aamw. Cisak ciitut ciyiil lubil kucyaash kwa  France. Mu njil twaakady tuhicil ha byaab bya buuhund byaakady basalaay ba biin Allemagne ni ba biin France balonzangan.

Hatungilomw mu ka musok kiitut, tutadil ney bit biitut bivul byaakady biib. Teng Bobbie, kaakabw kiitut ki kaakadyok bwa kwiitwaak. Myand eey yisakil bwa mim kwiijooj ney: ‘Bwaabiny kudy diivit ni makeng?’

Teng ciisang aacy, tuhetel dikumbul dya mwiin- kweet Emile Schrantz, a waakady mukul ni seb a njil a lulamat. Umvwiijil hatook ni Bibl bwaabiny kudy makeng ni waalaabwiil majooj maam makwaabw habitaatal buumy. Nadiil bulund bukasakan ni Yehow ni niiyil kujaadik ney i Mawej a lukat.

Ning kuuhal kwa diivit kuhedy, cisak ciitut cyaakady ni mushind a kutalangan ni kwiisamb ni biin-kweet bakwaabw. Mu suuny a 8/1943, Mwiin-kweet José-Nicolas Minet wiiyil kukumbul ka musok kiitut bwa kulongey mwiisamb. Wiihangujil ney: “I ngany udy mukat kuhet baatiisumw?” Mim ni taat a mim tumbiil cikam mwiiwul. Tuhetel baatiisumw mu kamusul kakeeh kaakady habwiih ni kamusok kiitut.

Mu suuny a 12/1944, basalaay ba biin Allemagne balumbil biin ku Erop wa kudy diib ditweelel diivit dya bulekel dibiibiikanobw ney: Diivit dya ku Ardennes. Twaakady bashikacil habwiih ni cyaab cyaakady diivit eedy dilongek ni tushikacil mu mazubw habwiih ni suuny umw. Diifuk dikwaabw hanaakady nahatuk bwa kudiish nyam, batucil ma bomb mu ka musok aamw mend manyakany misak ya tutund. Musalaay mukwaabw wa biin Amerik waakady mu cikumby habwiih naany usokel uleeb neey: “Laal haash!” Nayil lubil kudyey ni mim kulaal haash habwiih nend, yiy kuvul ciful ni kuubwiikiley ku mut bwa kuulam.

Kuunyim kwa diivit, tulongolweel, bwa kwiikal kuhetangan ni biin-kweet ba mu cisumbw cya mu Liège, mu kilometel 90 kuluul kwa kamusok kiitut. Mu ciisang aacy, twaakady ni mushind a kulong kasumbw kakeeh ka diilong mu Bastogne. Natangil kukal mudimw mu biroh bifuufucish bitady ni nahetel mushind a kulong tulaas tutaatal  myand ya maneemat m baat. Kuunyim nakadil mudimw mu biroh bya mbul-matady bya ha cyaab aacy. Mu 1951 tulongel ka cihwiil kakeeh ka cijeng mu Bastogne. Baat bat ku lukam batweelelomw, mwaakady ni mwiin-kweet mwaan-mukaj seb a njil a cisumy, Elly Reuter. Ulongel kilometel 50 ni diikal bwa kutweelomw. Namukacil musang umw ni tut kutang kuseeselangan. I ciisang cyaakadyobw babiikan Elly bwa kuyey katweel mu Kalaas ka Kalaad mu États-Unis. Ufundil biroh biitut bya ha bulab butuutul mukand bwa kwiibumvwiij bwaabiny kaakady mwa kuy. Mwiin-kweet Knorr, waakady ulombol baat ba Yehow, umwaalaabwiil bilengel ney misang yikwaabw udy mwa kwiiy kutweel mu kalaas ka Kalaad ni mbaayend. Tutweelel mu maluw mu suuny 2/1953.

Mwiin muvw aaw, mim ni Elly tutweelel mu cihwiil cya Biin mu Bulongolody buhyaabuhy cilongekel mu Yankee Stadium mu New York. Kwiinaak, tuhetelangan ni mwiin-kweet mwaan-mulum uuheel mudimw mulengel ni waayambil bwa mim kashikat ku États-Unis. Baman kwambil Yehow bwaal oobw mu disambil, tulekel mudimw aaw twaahingomw mu Belgique bwa kambulwiish mu kasumbw ka baakajaady diikumy mu Bastogne. Muvw ulondel, tuhetel mabenesh bwaal Elly ulelel mwaan wa balum dindiy Serge. Bya kaakunying, suuny mwandamuteket bituh, Serge ubeelel wumb waafw. Tulombel Yehow bwa kaakunying katwaakady naak, ni kutakamin kwa biin-biin kwa kusanguk kwa baat kwiitukashishil ku micim.

Mu suuny a 9/1961, nahetel mudimw waakady kay uuyangat meeb mavul bwa mim kulong bu seb a njil. Ki teng diifuk aady, baabiikeen ku telefon kudy mwiin mu filiyal wa mu Belgique. Uujoojel bwa kumanyik ning naakady habwiih bwa kushaal mulombol a cijeng mukwanjok (ubiibiikanobw leel ney mulombol a cijeng). Namujoojel ney: “Katwiish mwa kwanj kukal mudimw bu baaseb a njil kuuhal kwiitut kwiitab mudimw oow eeny?” Wumb wiitab. Tut baman kukal mudimw bu baaseb a njil mukacy mwa suuny mwandamukul, tutangil mudimw a bulombol bwa cijeng mu suuny 9/1962.

Mivw yibidy bituh mu mudimw oow, biitubiikeen bwiitut kakal mudimw ku Betel wa mu Bruxelles. Kwiinaak, tutangil mudimw iitut mu suuny 10 1964. Tuhetel mabenesh mavul mu mudimw muhyaamuhy oow. Kuunyim kwa kalung kakeeh, mwiin-kweet Knorr wiiyil bwa kukumbul Betel iitut mu 1965, nakemen bwa muunoononeboh bwa mim kushaal mwiin mu Komiteh wa filiyal. Kuunyim, biitubiikeen mu kalaas ka Kalaad ka 41. May ma mwiin-kweet Knorr maleebeley mivw 13 kuuhal mawaakeen! Tut baman kuhet diplom, tuhingilomw ku Betel mu Belgique.

Hahicil mafuk, nahetel dyaakatook dya kuleebeloh maneen ma kuhambidil kwiitut ni dimany dyaam dya mikenj mu Mput ni myaab yikwaabw. (Fili. 1:7) Mudimw oow ulongel bwa mim kumanyikangan ni banen ba Mbul-matady ba mu bibunj 55  mwaakadyobw balekeesh midimw yiitut eecy biyiimanyik. Ha mut ha mim kwambil banen aab bwa dimany dinaakady naady, naakady niiteel ney nady “muut a Mawej.” Naakady teng nakaam buludik bwa Yehow mu diisambil mumanyik ney “mucim a mukaleng [eecy kulumbulwiish kwindiy] udy bu kasul kady diikaam dya Mawej [Yehow] dilombol koos kudyey mukat.”—Tus. 21:1.

Bwaal bumw bwaakady bushaal buukemesh, i mwiisamb a mim ni mwiin mu Cidy cya baawaakutum ba baat ba ku Mput. Namulombel misang yivul bwa kwiisamb nend, bulekel bwa byoos wiitabil. Uleebel ney, “Niiyiiy kukuh teng minit 5 bituh, kusakidiloh bend.” Natadil haash, naatang kusambil. Muut oow ujoojel mufulul mund cinaakady nalong. Najuudil mut naaleeb ney, “Naakady nafwiijok Mawej bwaal udy umw wa ku biin mudimw bindiy.” Ujoojel ney: “I biny biwukaakaam kuleeb?” Namuleejel Biin Rom 13:4. Bu mwaakadyey uneemek Bibl, verseh oow umutengel. Bwa bwaal oobw, twiisambil nend mu minit makumy masat ni mwiisamb iitut uhatwiil bihet bilengel. Waafik kukuleej kaneemw bwa midimw yiitut.

Mu Mput, baat ba Yehow iibaleebel maneem maababw ku Tumilaady misang yivul bwa kulek kutweelakan kwa mu myand ya ha bulab, kulam kwa baan, bitady eecy myand yikwaabw mukacy mwa mivw yivul. Bwa mim, diineedy dyaakady dyaakatook dya mim kwiitadil mwaakady Yehow wiitwambulwiish ni wiitubingish. Baatemw ba Yehow i babing mu bilumbw bihit 140 ku Tumilaady tutam twa mu Mput!

Kutambwiil mu 1990, nakadil mudimw ni mwiin-kweet Philip Brumley, wa ku biroh bitam bya ha bulab butuutul ni mwiin-kweet Valter Farneti wa mu Italie bwa kwambulwiish biin-kweet ba mu Cuba bwa kuhambidilobw Yehow biilekelel bu mwaakadyobw balekeshomw midimw yiitut. Nafundiil biin ku ambasad wa biin Cuba udy mu Belgique mukand ni mim kuy katalangan ni waakadyobw basungul bwa kutal cilumbw ciitut. Mu mwiisamb iitut a kuuhal nend, katwaakadyoh bend bumvwangan nend bilengel bwa myand yaakady yilong bwa biimanyik mudimw iitut.

Tut baman kulomb Yehow mu diisambil, tulombel bwiitut kutum Bibl 5 000 mu Cuba ni bab kwiitwiitabilobw. Bibl yifikil teng bilengel ni biiyaabanyiin biin-kweet; biineeby bileejel mudy Yehow ubenesh byoos bituloolong. Tulombel kabidy bwa kutum Bibl 27 500, ni Mbul-matady wiitabil cikwaabw. Kwambulwiish biin-kweet ba mu Cuba bwa muut woos kuhetey Bibl, kuuheel musangal muvul.

 Nayiil misang yivul mu Cuba bwa kuy kambulwiish mu kuleebel kwa mudimw iitut. Hanaakady nalong nook, nahetel mushind a kudy bulund ni banen ba Mbul-matady bavul.

Mu 1994, baat bahit ha 800 000 bafwiil mu diivit dya bis bibidy bya mu Rwand. Dyaakaby, bazuhilok ni bamw biin-kweet baan-balum ni baan-bakaj. Musang umw, balombel kasumbw ka biin-kweet bwa kulongolol myand bwa kuy kambulwiish biin-kweet aab.

Hatufikil mu cimaamend a bukaleng mu Kigali, tusangeen biroh biitut bya kwaalabwiil mikand ni depoh bisusul ni mazaj. Biitulondeel myand yikwaat ni mooy ya mwaakadyobw bazuh biin-kweet ni myeel. Ki biitulondeel mwaakady biin-kweet baleejangan lukat. Cileejel, tuhetelangan ni mwiin-kweet wa ba Tutsi waakadyobw basokok mu cind mukacy mwa mafuk 28 kudy cisak cya Baatemw ba ba Hutu. Mu Cisangil mu Kigali, tukashishil biin-kweet bahit ha 900 mu spirit.

Tuyiil mu Zaire (udy kaabaak Republique democratique du congo) Bwa kakaam Baatemw bavul ba mu Rwand bayiil lubil ha cyaab cya biin cimwang habwiih ni cimeng cya Goma. Mutwaakady katuy biibahet, tusambiil Yehow bwa kwiitulomboley kwaakadyobw. Tutadil muut wend wiiy kuuhal kwiitut ni twa mujooj ning waakady mamanyikok Baatemw ba Yehow. Waalabwiil ney: “ing, mim mwiin nady Temw. Niikaakal ni musangal a kiinufikij kudy biin Komiteh wa Kwambulwiishangan.” Kuunyim kwa cisangil citulongel ni biin Komiteh wa kwambulwiishangan, tuhetelangan ni biin cimwang 1 600 bwa kwiibakashish ni myand ya mu spirit. Ni twiibabadiil mukand a kudy Kasumbw Kaludik. Bitengel biin-kweet aab ku micim humvwiilobw may ma ney: “Twiinuteeteel mu masambil miitut misang yoos ni tudy bamanyik ney Yehow kaakwiinuvulaminoh bend.” May ma Kasumbw Kaludik aam, maakady ma biin-biin. Leel, Baatemw ba Yehow bahit ha 30 000 bakaakadil Yehow mudimw hamw mu Rwand!

Mu 2011, kuunyim kwa baman kulong mivw 58 mu maluw, maacimen aam Elly ufwiil. Yehow uukashiishil hanamwambiil kaakunying kanaakady naak mu diisambil. Nahetel kabidy diikand hanaakady nadiil biin mutund naany musah mulengel a Bukaleng.

Ning munakaady ni mivw yihit ha 90, naciyaay teng mu mudimw a buukajaady luming loos. Biiloolong musangal bwa kwambulwiish mu Cibambal cya myand ya mikenj kunook ku Filiyal wa mu Belgique, ni kwambulwiish bakwaabw ni dimany dinady naady ni kukashish baasand ba mu cisak cya betel.

Kukaady kuhit mivw 84, kacy naasambil Yehow bwa musang ha kuuhal. Bwaakady butambwiil bwa shikacil mulengel unatuutungunuk nend bwa kufweej habwiih ni Yehow. Nady ni kwaan kuvul bwa mudy Yehow mukun mat ku masambil maam mu shikacil aam woos.—Mis. 66:19. b