1. Yona abya w’erighenda lhughendo olhuli lhuthi, kandi angabya imwayowa athi busana n’ey’akaya?

YONA angabya imwalengekania kutsibu. Abya iniakayaghenda olhughendo olhw’esyokilomita nga 800 olhwabya iniakendi ghunzamu okwezi kutse na kwilhaba aho. Angabya imwatsuka erilebya ng’alhabe omwa syonzira esy’ahakuhi aliwe ini mbi, kutse omwa sya hali esithe mwa butsibu, neryo n’eritsukiraho olhughendo olhw’erilhaba omwa misya, n’omwa bithwe bingyi. Obundi angabya imwalhaba okwa musike-musike w’embwarara nene eye Suria, erisoka olhusi lhwe Efurati n’erilhalirira omwa bandu abathasi omwa syotawuni n’ebyalu bye Suria, e Mesapotamia ne Asuria. Ebiro byabere bine mulhaba, angabya iniabya inianemulengekania okwa Ninawe, etawuni ey’abya akasagha kutsibu kandi eyabya iyinemuseghera hakuhi akaghenda.

2. Ni kyahi eky’eghesaya Yona ngoku athe anga sagha omubiiri wiwe?

² Yona abya inianibukire kino: Abya isyanga thasyathibitha erisagha omubiiri oyu. Mwanalengesya ekyo erimbere. Ngoku thwalhangira omwa sura eyihwere, omwa bolho-bolho Yehova mwaghesya Yona erilhabira omwa kiyagha kinene ekyalhaba okwa ngetse n’erimulhamya okwa samaki nene omwa nzira ey’ekithiko-thiko. Habere halhaba biro bisathu, esamaki eyo muyamusalira okwa musike w’engetse. Ebindu ebi mubyamuswekya kutsibu n’erileka iniayolhobeka.​—Yona, sura. 1, 2.

3. Ni mubereki owa Yehova akanganaya Yona, aliriryo habya kibulyoki?

³ Yehova abere akathasyathuma Yona  engendo yakabiri eriya e Ninawe, omuminyereri oyu mwaligha neryo amatsuka olhughendo lhuuli olhu. (Soma Yona 3:1-3.) Aliriryo erisomo erya Yehova amuha mulyanaleka iniahindulha amalengekania? Ng’eky’erileberyako, Yehova abya iniabirimukangania olhukogho, amamulhamya okw’iholera omwa ngetse, erithendi musuyira ahabw’obuthowa bwiwe, n’erithasyamuha akaghisa ak’erikolha omubiiri oyu. Omwa byosi ebi, Yona mwan’igha erikangania abandi b’olhukogho? Mughulhu mungyi, okwa bandu abathahikene, kikalire erithoka erikangania olhukogho. Thulebaye ekya thwang’ighira okwa bya Yona alhabamu.

4, 5. Ni kyahi ekyaleka Yehova iniahulha e Ninawe mwa ‘omuyi munene,’ kandi eki kikathweghesayaki okw’iyo?

⁴ Amalengekania awa Yona aby’awithe oku Ninawe abya wa mbaghane okwa wa Yehova. E Biblia yikabugha yithi: ‘E Ninawe abya muyi munene kutsibu.’ (Yona 3:3) Omwa kitabu kya Yona,  mirundi isathu, Yehova akakanaya oku Ninawe ‘ng’omuyi munene.’ (Yona 1:2; 3:2; 4:11) Ni kyahi ekyaleka omuyi oyu iniahulhwa mwa munene kutse mukulhu embere sya Yehova?

⁵ E Ninawe abya muyi wa kera, kundi abya mughuma w’okwa miyi eya Nimurodi atsuka erihimba enyuma w’erighunga ly’amaghetse. Abya muyi munene kutsibu, owangabya iniabya mw’eyindi miyi mike-mike omwa kathi kagho, owo omundu abya akaghunza biro bisathu erikyurukania mugho. (Enz. 10:11; Yona 3:3) E Ninawe abya muyi mubuyanga, imuli esyohekalu esihimbire ndeke, esyombimbo nyiri-nyiri kutsibu esighumire, n’awandi manyumba awuwene. Aliwe ebi si by’ebyaleka omuyi we Ninawe oyu iniabya mukulhu embere sya Yehova Nyamuhanga. Ekikulhu okw’iyo babya ib’abandu abikre omwa muyi oyo. Okwa buthuku obo, e Ninawe w’abya muyi ow’abya mw’abandu banene kutsibu. Nomubanabya bandu babi, Yehova abya inianabatsomene Kutsibu. Okw’iyo, engebe y’abandu ni kikulhu kandi anasi ngoku kyangana thokekana omundu eriyisubamu n’er’igha erikolha ekihikire.

6. (a) Busana naki omuyi we Ninawe angabya imubahisya Yona? (Lebaya n’omwatsi ahikwa.) (b) Ni kyahi ekya thuk’ighira okwa mubiiri w’erithulira owa Yona akolha?

⁶ Erighunzerera, Yona abere ahika e Ninawe, abandu bayo bangyi abalhabire omu 120,000 bangabya imubaleka Yona iniongera eriubaha kutsibu. * Mwaghunza ekiro ekyosi inianemuthimba omwa tawuni eyo, obundi akasondya ahali abandu bangyi nuku angatsukiraho erithulha omwatsi ow’ahekire. Angathokire athi erithulira abandu aba? Mbwino abya iniabir’igha omubughe w’Abasuria? Kutse Yehova mwamubughisyagho omwa nzira y’ekithiko-thiko? Si thwangaminya. Obundi Yona mwakolesya omubughe wiwe ow’Ekihebrania neryo hamabya oyukahindulha omwa mubughe w’abanya Ninawe. Mbulha mwakolesya nziraki erithulira abandu abo, omwatsi wiwe abya mwolho kandi obundi isyangalekire abandu be Ninawe bakamusima, kundi mwabugha athi: ‘Hakisiya biro makumi ani e Ninawe iyaheribwa.’ (Yona 3:4) Mwabugha omwa buthubaha kandi iniakasubirira omwa bya kabugha. Omw’ikolha athya, mwakangania obuthubaha n’erikirirya erighumire, emibere eya Bakristayo bakayithagha kutsibu eribya nayu munabwire.

7, 8. (a) Abandu be Ninawe mubakolhaki bakowa omwatsi wa Yona? (b) Omwami we Ninawe mwakolhaki akowa omwatsi wa Yona?

 ⁷ Abanya Ninawe bangyi mubasa erisyahulikirira ekya Yona akabugha. Obundi Yona angabya imwalengekania athi abandu bakendi hithana n’erimukolha nabi. Omwakanya k’ekyo, abandu mubahulikirira ndeke! Omwatsi wiwe mwalhandaghana ng’omuliro. Mukithathwalha ndambi, abandu ehosi omwa muyi bathe batsuka erikania okwa buminyereri bwa Yona obw’eriherya e Ninawe. (Soma Yona 3:5.) Abaghuda n’abera, abakaghalha n’abatseke, abalere n’abakulhu, abosi mubayisubamu. Mubatsira akalyo. Engulhu eyi muyalhua iyahika n’oko mwami.

⁸ N’omwami nayu mwayisubamu akowa omwatsi wa Yona. Busana n’eryubaha Nyamuhanga, mwahangana okwa kithumbi kiwe ky’obwami, amayambulha esyongyimba siwe esy’obughuli esy’obwami, nayu amambalha emisarandwe ng’abandi, ‘n’er’ikalha omw’ibu.’ Iyo n’abandi ‘bakulhu’ mubahamulha bathi obuli mundu atsire akalyo. Mwahamulha athi abosi, haghuma n’ebisoro byabu bambale emisarandwe. * Omw’iyikehya, mwaligha ngoku abandu biwe bali kw’olhubanza olhw’eribya babi kandi b’ithi. Erikangania ngoku anawithe amaha athi Nyamuhanga akendi bakangania olhukogho, omwami mwabugha athi: ‘Nyamuhanga angana binduka n’erileka erihithana liwe likalire, neryo ithuthahera.’​—Yona 3:6-9.

9. Abakahakanisaya bakabugha bathiki okwa mwatsi w’abanya Ninawe, aliwe thukaminya thuthi ku sibahikire?

⁹ Abakahakanisaya bakathika-thika bathi abanya Ninawe sibanga yisubiremu bathya lhuba. Aliriryo, abasomi b’ebye Biblia bakabugha bathi erihinduka ng’eri siryabya likalire okwa bandu ba kera ababya bawithe emibere ey’erikwamirira ebihaniriro by’obulhaghu n’erihinduka lhuba-lhuba. Eryongera okw’ekyo, thunasi ngoku abakahakanisaya ng’aba sibahikire, kundi Yesu iyuwene-wene mwanakania okw’iyisubamu ly’abanya Ninawe. (Soma Matayo 12:41.) Yesu abya inianasi eby’akabugha, kundi byakoleka iniane elhubulha inianalhangire. (Yn. 8:57, 58) Okwenene kuli kuthi, isithwa lengekanaya thuthi sikyanga thokekana abandu eriyisubamu, nomuthwanga balhangira ini babi kutsibu. Yehova musa yukaminya ebiri omwa muthima w’omundu.

10, 11. (a) Yehova mwakolhaki busana n’Abanya Ninawe eriyisubamu? (b) Thukaminya thuthi ngoku eritswera lya Yehova siryabya liwire?

¹⁰ Yehova mwakolhaki busana n’abanya Ninawe eriyisubamu? Yona mwahandika athi: ‘Nyamuhanga mwalhangira emibiiri yabu, ngoku bamabinduka erilhua omwa syonzira nyibi syabu; na Nyamuhanga mwayisubako oko kabi ako abugha athi akendi bakolhako; mwathakolhakyo.’​—Yona 3:10.

¹¹ Mbwino obo Yehova mwalhangira eritswera liwe okwa banya Ninawe nga liwire? Eyihi. E Biblia yikabugha yithi emibere ya Yehova eyosi yithunganene. (Soma Eryibuka Ebihano 32:4.) Yehova mwathwamu erithendi thasyahithana okwa Banya Ninawe. Mwalhangira eriyisubamu lyabu neryo amalhangira isikikitholere eribasuyira. Neryo mwalhangira iniatholere eribakangania olhukogho.

12, 13. (a) Yehova mwakangania athi ngoku ni muyitheghererya kandi ow’olhukogho? (b) Busana naki obuminyereri bwa Yona si bwabya bw’amabehi?

¹² Yehova si Nyamuhanga oyukalire, oyuthatsomene, kutse omutsurumi ngoku kikalhangirika omwa syongangirirya sy’abakulhu b’amadini. Aliriryo, ni muyitheghererya, ni w’olhukogho, kandi akanayisubako kyamayithaghisya. Amathwamu erisuyira ababi, akatsuka eribakunga erilhabira omwa baghombe biwe, kundi anzire ababi ibakolha ekya Banya Ninawe bakolha​—eriyisubamu n’erihindulha emibere yabu. (Eze. 33:11) Yehova mwabwira omuminyereri Yeremia athi: ‘Oko mughulhu oyo nasyahulha ekihanda, kutse busana n’obwami, erikulhabo, n’erisambulhabo, kutse eriheryabo. Ekihanda ekyo nabiryahulha kyamabinduka okwa bibi byakyo nasyaleka akabi ako naghaniraya erikolerabo.’​—Yer. 18:7, 8.

¹³ Mbwino obuminyereri bwa Yona bwabya bw’amabehi? Eyihi, kundi mubwakolha omubiiri w’eribakunga. Erikunga eryo lyabya busana n’emibere mibi ey’Abanya Ninawe eya hinduka. Abanya Ninawe ku basubira emibere mibi eyo, eritswera eryo lya Nyamuhanga angana bahikiryeko. Kandi ekyo ky’ekyanabya kyabere enyuma waho.​—Zef. 2:13-15.

14. Yona mwayowa athi busana n’olhukogho lhwa Yehova okwa Banya Ninawe?

¹⁴ Yona mwayowa athi erithoghothibwa likaghana eribya okwa buthuku obwabya asi? E Biblia yithi: ‘Nikwa mukithatsemesya Yona nahake, neryo mwaghalirwa.’ (Yona 4:1) Nibya omwa musabe wiwe mwabya ng’akatsumanga Omuthoka Byosi! Yona mwabugha athi ambi aghana n’erilhua ewabu. Mwabugha athi nibya abya inianasi ngoku Yehova syanga thoghothya e Ninawe, kandi athi ekyo ky’ekyanaleka inianza erithibitha e Tarsisi. Neryo mwasaba athi ahole, kundi athi kyuwene eriholha kwilhaba eribyaho.​—Soma Yona 4:2, 3.

15. (a) Ni kyahi ekyangabya iky’ekyahithanaya Yona? (b) Aliwe Yehova mwawathikya omuminyereri wiwe oyu y’athi?

 ¹⁵ Ekyabya kikalyambya Yona ni kyahi? Sithwasi ebyosi ebyabya omwa malengekania wa Yona, aliriryo ekya thwasi abya iniabirithulhagho embere sy’abandu abosi athi e Ninawe yikendi thoghothibwa. Babya ibabirinaligha ebya bugha. Aliriryo muhathabya ekikabya. Mbwino mubaha erisekereribwa kutse erimwahulha mwa muminyereri w’amabehi? Mbulha ni kyahi ekya mulyambaya, iyo mwathatsema abandu bakayisubamu kutse Yehova akabakangania olhukogho. Aliwe, akabya nga mwahithana kutsibu busana n’eriyowa ng’amahemuka. Aliriryo, Nyamuhanga w’olhukogho abya iniakinalhangire ebibuya omwa muminyereri oyu. Omwakanya k’erisuyira Yona busana n’erithendi kangania erisikya, omwa bwolho-bwolho, Yehova mwamubulya athi: ‘Wamakolha ndeke wukahithana kwehi?’ (Yona 4:4) Yona mwanasubirya? E Biblia siyiri kikanganaya.

16. Omundu anganahakanisya Nyamuhanga omu nzira nga syahi, kandi eky’erileberyako kya Yona kikathweghesayaki?

¹⁶ Kyangan’olhoba eritsweba Yona busana n’eby’akolha, aliwe thwibuke ngoku hakanayira abandu abathahikene ibahakanisya Nyamuhanga. Ekindu kibi kyamabya, abandi bakana ghaniraya bathi busana naki Nyamuhanga iniathakikakirya, kutse bathi angabere iniabiritswera ababi kutse nibya n’erithoghothya ekihugho kibi kino. Eky’erileberyako kya Yona kikathweghesaya indi omughulhu thwanga lengekania Yehova nga syahikire, obo amalengekania wethu in’igho athahikire​—butsira awiwe.

17, 18. (a) Yona mwakolhaki abirilhua e Ninawe? (b) Ekithiko-thiko kya Yehova eky’erilhasya olhungu mukyahamba kithi oku Yona?

¹⁷ Omuminyereri oyuwabya iniabirihithana oyu mwathalholera ewabu, aliriryo mwaya okwa lhuhandi lhw’ebulhua lyuba, eyiri ebithwe ebisamalire e Ninawe. Mwayihimbira akathalhalhango ak’ekitsutsu neryo amalindira muko erilebya ekikendibya oku Ninawe. Obundi abya iniakinawithe amaha aw’erilhangira omuyi akathoghothibwa. Yehova anga kangirirye athi omulhume oyutheghanyira oyu eribya n’olhukogho?

¹⁸ Omwa kiro, Yehova mwalhasya olhungu. Yona abere akabuka, mwalhangira olhungu ilhwabirilhandira okwa kathalhalhango kiwe ilhwabirimuha ekitsutsu ekirengire akathalhalhango kiwe akabya kithya-kithya. Mwayowa ndeke. ‘Yona mwatsemera olhungu olho lhwa kutsibu-tsibu,’ obundi erilhulhangira ng’ekithiko-thiko ekikakanganaya eritsumulhwa n’erisimwa na Nyamuhanga. Ekighendererwa kya Yehova siryabya iry’erihererya Yona y’ekitsutsu n’erimuwathikya  erithendibya n’ekinigha kinene lisa, aliriryo anza erimweghesya ekyanga hamba n’okwa muthima wiwe. Neryo Nyamuhanga mwakolha ebindi bithiko-thiko. Mwathuma omunyole eryumya olhungu. Enyuma waho, mwathuma “erihunga erihuhene,” lyamaleka Yona ‘inialembera’ busana n’ekihuhania kinene. Yona mwayibulha-bulha, kyamaleka iniathasyasaba Nyamuhanga athi ambi alyaholha.​—Yona 4:6-8.

19, 20. Yehova mwaghanirya athi na Yona okwa lhungu?

¹⁹ Kandi Yehova mwathasyabulya Yona ng’amakolha ndeke erihithana busana n’olhungu eryuma. Omwakanya k’eriyisubamu, Yona mwasubirya athi: ‘Namakolha ndeke erihithana, erihika okw’iholha.’ Ibbwa aho ha Yehova abya iniakayamukanganiraya enzumwa.​—Yona 4:9.

²⁰ Nyamuhanga mwaghanirya na Yona omw’ibugha athi olhungu buyira olhwa lhasira kiro kighuma eryuma mulhwaleka omuminyereri oyu iniakwa obulighe, kandi is’iyo alhuhera kutse erilhulhasya. Neryo Nyamuhanga mwaghunzerera athi: ‘Naghe sinanga ghanyira e Ninawe, omuyi munene oyo, omuli abandu bangyi kwilhaba elfu erighana n’amakumi abiri (120,000), abathasi  erisombolha ebyalha by’amali okwa byalha byabu by’amalembe, n’esyonde nyingyi nibya kwehi?’​—Yona 4:10, 11. *

21. (a) Yehova mwakangirirya athi Yona? (b) Omwatsi wa Yona anga thuwathikya athi eriyilebya ndeke?

²¹ Wanamayitheghererya enzumwa eya Yehova anza eryeghesya? Sihali ekyosi-kyosi ekya Yona akolha erilhasya n’erilabirira olhungu, abya ini Yehova. Kuthya, yuwanaha Abanya Ninawe b’engebe n’eribatheya, ngoku akanatheghaya ebindi bihangikwa byosi okwa kihugho. Yona mwathoka athi erilhangira olhungu mw’olhw’omughaso kwilhaba esyongebe sy’abandu 120,000, haghuma n’ebisoro byabu ebyosi? Mbwino sikyangabya iry’eribya Yona imwayitsomana kutsibu kwilhaba abandi? Nibya n’ekyaleka iniakwira olhungu lhw’obulighe ly’eribya imulhwamuwathikya. Mbwino sikyangabya indi n’ekinigha kiwe oku Ninawe kyabya busana n’eriyitsomana​—erianza syahemuke n’erithendi lhangirwa mwa mubehi? Omwatsi wa Yona oyu nethu angana thuwathikya eriyilebya ndeke. Nindi okw’ithwe oyuthe wangabya n’emibere ng’eyi? Ka thutholere ithwasima kundi omwa bwolho-bwolho Yehova akathukangiriraya eryongera eritsomana abandi, eribya b’olhukeri, n’eribya b’olhukogho ng’iyo!

22. (a) Kikalhangirika kithi ngoku Yona mwahambwako Yehova akamukangirirya eribya w’olhukogho? (b) Ithwe bosi ni kyahi ekya thutholere ithw’igha?

²² Kwenene eki mukyan’eghesya Yona? Ekitabu kya Yona kikaghunzerera n’ekibulyo kya Yehova ekya thasubiribawa. Abakahakanisaya bangana bugha bathi Yona mwathayira eky’akakolha erisubirya okwa kibulyo eki. Aliriryo, omo kwenene, hane ekikakanganaya ngoku mwahambwako. Ky’ekitabu eky’ahandika ekiri omwa lina liwe. Thathera akasasani omuminyereri oyu iniabirisuba omwa kihugho eky’ewabu, inianemuhandika omwatsi oyu. Ithwangana thera akasasani omusyakulhu w’amenge, omwolho-mwolho iniane mutsingya omuthwe wiwe omw’iyiswekera akathondekania ebisobyo biwe, eriyisamambulha liwe, kandi ngoku aghanira ighuma erikangania olhukogho. Ahathe erithika-thika, Yona mwigha erisomo likulhu erilhua oku Yehova. Mwigha eribya w’olhukogho. Nethu thune mwendi kolha ekyo?​—Soma Matayo 5:7.