Ghenda ahali omwatsi

Ghenda ahali ebirimo

ESURA 13

Emibalha Eyithatsemesaya Nyamuhanga

Emibalha Eyithatsemesaya Nyamuhanga

‘Mwighe eriminya ebikatsemesaya Omukama.’​—ABANYA EFESO 5:10.

1. Yehova akaletha kutse eriyisegherya kw’abandu abali bathi, kandi busana naki batholere ibabya ibana yitheghirye bunyakirimu?

YESU mwabugha athi, ‘Abaramya b’ekwenene basyaramya Thatha omwa kirimu n’omwa kwenene, kusangwa Thatha akasondaya abandu abali bathya eribya baramya biwe.’ (Yoane 4:23) Yehova akabya akabana abandu ng’aba​—ngoku akubana​—akabaletha okw’iyo n’oku Mughalha wiwe. (Yoane 6:44) Olhu ka ni lhusunzo lhunene! Nomwakine, abanzire ekwenene eyiri omwa Biblia, batholere ‘ibigha eriminya ebikatsemesaya Omukama’ kundi Sitani ni muthebya mukulhu​—Abanya Efeso 5:10; Eribisulirwa 12:9.

2. Soborera ngoku Yehova akalhangira abakatswanganaya eriramya ery’ekwenene n’ery’amabehi.

2 Thuthalebya ekyabya okwa Kithwe kye Sinai omughulhu Abaisraeli basaba Haruni bathi abakolere enyamuhanga. Haruni mwaligha n’erikolha ekyana ky’ende ekya babugha bathi kikimanira Yehova. Haruni mwabugha athi ‘omwa ngyakya kyasyabya kiro kikulhu busana n’Omwami Mukulhu.’ Mbwino Yehova mwana hambwako eriramya ly’okwenene likatswanganibwa n’ery’amabehi? Ee. Kundi mwitha abandu nga 3,000 abaramaya esanamu. (Eriluayo 32:1-6, 10, 28) Eki kikathweghesayaki? Thwamabya thwanzire eriyibika omo lhwanzo lhwa Nyamuhanga, sithutholere ‘thukathulha okwa kindu ekithisirire’ n’okwa kindu kyosi-kyosi ekyanga tsandya ekwenene.​—Isaya 52:11; Ezekieli 44:23; Abanya Galatia 5:9.

3, 4. Busana naki thutholere ithwalebya ndeke emisingyi eye Biblia omughulhu thukakanaya okwa mirwa n’emibalha eyikanyirire munabwire?

3 Eky’obulighe, abakwenda babere babiriholha, ababya bakatheya ekithunga nuku sikingire mw’abakangirirya b’amabehi, ababya bakayahulha mw’Abakristayo isibanzire ekwenene mubatsuka erikwama emirwa, emibalha, n’ebiro “bikulhu” eby’ekikafiri, ebya lighawa ng’eby’Ekikrisitayo. (2 Abanya Tesalonika 2:7, 10) Wukalebya emighuma y’okwa mibalha eyi, yitheghereraye ngoku yikakanganaya ekirimu eky’ekihugho butsira ekya Nyamuhanga. Erithwalira haghuma, emibalha ey’ekihugho yinawithe kuyisosene: Yikatsemesaya esyongumbu esy’omubiri, kandi yikakulha-kulhanaya esyonyikirirya esy’amadini w’amabehi n’obukumu​—ebikaminyikalhaya ‘Babeli Mukulhu.’ * (Eribisulirwa 18:2-4, 23) Kandi, wibuke ngoku Yehova mwayilhangirira eritsuka ly’emirwa y’esyonye ey’amadini w’ekikafiri eyabirilhwiririra mw’emibalha mingyi eyasibwe munabwire. Ahathe erithika-thika, na munabwire akalhangira emirwa eyi mwa y’esyonye. Sikyangabya indi amalengekania wiwe wa thutholere ithwa hira embere?​—2 Yoane 6, 7.

4 Ng’Abakristayo ab’ekwenene, thunasi ngoku emibalha mirebe siyiri tsemesaya Yehova. Aliriryo omwa mithima yethu thutholere ithwathwamu erithendi kolha kindu kyosi-kyosi ekikakanganaya ngoku thukasangira muyo. Eriyibukya ekikaleka Yehova iniathatsemera emibalha ng’eyi, kikendi ghumya erithwamu lyethu ery’eriyihighulha okw’ikolha ekindu kyosi-kyosi ekyanga thulemesya eriyibika omo lhwanzo lhwa Nyamuhanga.

EKRISIMASI KUTSE ENOELI​—YILHUIRE OMW’IRAMYA LY’ERYUBA

5. Ekyanga leka ithwa ghumya thuthi Yesu mwatha buthwa Desemba 25 niki?

5 E Biblia siyiri kanaya nahake okwa mubalha ow’eryibuka amabuthwa wa Yesu. Omwa kwenene, ekiro ekye nyine-nyine eky’eributhwa liwe sikyasibwe. Aliriryo, thwangana kiminya ndeke-ndeke ngoku mwatha buthwa Desemba 25 omwa buthuku obw’ekihuhiriro kinene n’esyonzururu omwa kitsweka eky’abuthirawamu. * Ekyanga leka ithwaminya eki kya kino, Luka mwahandika athi omughulhu Yesu abuthawa, ‘abalisya babya bakasiba omoli’ bakatheya ebihangulho byabu. (Luka 2:8-11) Kyamabya ikyabya kya buli kiro ibo ‘erisiba omoli,’ eyi siyangabere nzumwa nkulhu. Aliriryo, kundi e Betelehemu yikabya mw’eritsuku n’embulha nene, haghuma n’esyonzururu, ebihangulho ibikathwalhawa omwa nyumba n’abalisya isibanga thokire eribya “omoli.” Eryongera okw’eki, Yozefu na Maria mubaghenda e Betelehemu kundi Kaisari Augusto asangawa iniabiri bugha athi base okwa tsapa kutse erighanzwa. (Luka 2:1-7) Sikyanga thokekene nahake Kaisari eribwira abandu ababya baponire obuthabali bwe Roma athi baghende omwa miyi eya babuthirawamu omwa buthuku obw’ekihuhiriro kinene kutsibu eki.

6, 7. (a) Emitse minene eye Krismasi yitsukire hayi? (b) Ni mbaghane yahi eyiri ahakathi-kathi k’ebihembo ebikahebawa omwa buthuku bwe Krismasi n’ebya Abakristayo bakaha?

6 Enzuko eye Krismasi kutse Enoeli siyilhuire omwa Masako, aliriryo omwa mikonga ey’ekikafiri eyakera ng’eya Roman Saturnalia, ekiro kikulhu ekya Saturn, nyamuhanga ow’eby’obulime. Kuthya, erikwama n’embaririra ey’abaramya be enyamuhanga Mithra, ekitabu New Catholic Encyclopedia kikabya ikine mubugha kithi ibak’ibuka Desemba 25 ng’ekiro “ky’eributhwa ly’eryuba erithe singawa.” “E Krismasi yatsuka omughulhu eriramya eryuba lyabya likanyire e Roma,” hakuhi ihamabirilhaba emyaka bikumi bisathu Kristo ali holire.

Abakristayo ab’okwenene bakahithaya busana n’olhwanzo

7 Ibakabya bakakolha emibalha yabu, abakafiri ibakahereranaya ebihembo n’erirya ebyalya muthina-muthina​—emitse eyikina kolhawa omwa Krismasi eya munabwire. Nomwabine, ngoku kine munabwire, ebihembo ebya babya bakaha sibabya bakabiha omwa mibere eyikanibweko omwa 2 Abanya Korinto 9:7, ahakabugha hathi: ‘Obuli mundu ahire omwa kibo ngoku abiriyisogha omwa muthima wiwe; siahe n’obuhemu, kutse erikunwa; kusangwa Nyamuhanga anzire omundu oyukaha n’eriyisyandira.’ Abakrisitayo ab’okwenene bakaha busana n’olhwanzo, sibali lindirira ekiro kirebe imubahithya, kandi sibali lengekanaya bathi bamahithya nabu ibakendi hebwa. (Luka 14:12-14; Soma Emibiri 20:35.) Eryongera okw’ekyo, bakasima kutsibu eribya bwiranda okwa misulhusutho ye Krismasi n’erithendi yingirya omwa mabanza manene aw’abanene bakayirethera busana n’ekiro eki.​—Matayo 11:28-30; Yoane 8:32.

8. Abalhume ab’amenge mubanaha Yesu y’ebihembo okwa kiro ky’eributhwa liwe? Soborera.

8 Aliriryo, abandi bangana bulya bathi, abalhume b’amenge mubathalethera Yesu y’ebihembo okwa kiro ky’eributhwa liwe? Eyihi. Ebihembo ebya baha byabya bikakangania ngoku basikirye Yesu ng’omundu w’ekitsumbi, omutse owabyaho omwa buthuku bwe Biblia. (1 Abami 10:1, 2, 10, 13; Matayo 2:2, 11) Erithwalira haghuma, nibya mubathasa omwa kiro ekya Yesu abuthirawamu. Yesu, abya isyakiri lhumekeke omw’ithuba, aliriryo asangawa iniamabiri ghunza emyezi minene abuthirwe kandi mubamweya iniane omwa nyumba.

EBYA BIBLIA YIKABUGHA OKW’IBUKA EBIRO BY’AMABUTHWA

9. Ni byahi ebya thutholere ithwaminya ebihambire okw’ibuka ebiro eby’amabuthwa ebikakanibawako omwa Biblia?

9 Nomwakine indi eributhwa ly’omwana likaletha ebitsange binene, e Biblia siyirikanaya okwa mughombe wa Nyamuhanga ak’ibuka ebiro by’amabuthwa wiwe. (Esyonyimbo 127:3) Mbwino mubibirirwa? Eyihi, kundi yikana kanaya okw’ibuka ebiro by’amabuthwa bibiri​—ekya Farao owe Misiri na Herode Antipa. (Soma Enzuko 40:20-22; Mariko 6:21-29.) Aliriryo, ebiro byosi bibiri ebi, bikakanganibawa ng’ebya koleka kw’emyatsi eyithuwene​—kutsibu-tsibu ekya Herode Antipa okwa Yoane omubatizya athwibirawa kw’omuthwe.

10, 11. Abakristayo ab’erimbere mubalhangira bathi eryibuka ebiro by’amabuthwa, kandi busana naki?

10 Ekitabu The World Book Encyclopedia kikabugha kithi, “Abakristayo ab’erimbere mubalhangira eryibuka ekiro eky’amabuthwa ini murwa ow’ekikafiri.” Ng’eky’erileberyako, Abagiriki abakera ibikirirye bathi omulimu owakatheghaya omundu iniakasa okwa kiro omundu akabuthawa neryo iniatsuka erimutheya. Ekitabu The Lore of Birthdays kikabugha kithi omulimu oyo “abya awithe enkolangana y’obukisu n’enyamuhanga, omundu oyo amabuthwa okwa kiro ekya yabuthirawamu.” Eryibuka ebiro by’amabuthwa lyamabirighunza mughulhu muuli irinahambene n’emyatsi ey’erilhaghulha eby’esyongununu.

11 Eryongera okw’ighana emirwa ey’eryibuka ekiro ky’amabuthwa kundi yilhuire omwa kikafiri n’eby’obukumu-kumu, abaghombe ba Nyamuhanga abakera bangabya imubaghanayo busana n’emisingyi eyabya yikabasondolha. Busana naki? Aba babya balhume n’abakali abolho-bolho, abakayikehaya abathabya bakalhangira eributhwa lyabu ng’ekindu kikulhu kutsibu ekitholere eryibukwa. * (Mika 6:8; Luka 9:48) Aliriryo, ibakahalhamba Yehova n’erimusima ahabw’ekihembo eky’obughuli eky’engebe. *​—Esyonyimbo 8:3, 4; 36:9; Eribisulirwa 4:11.

12. Ekiro eky’eriholha lyethu kyangabya kithi kibuya kwilhaba ekiro eky’eributhwa lyethu?

12 Abathaleghulha bakabya bamaholha, Nyamuhanga akabya iniana bibukire, kandi buthekwa-buthekwa bakendi syasuba. (Yobu 14:14, 15) Omugambuli 7:1 hakabugha hathi: ‘Erina libuya lyuwene kwilhaba amaghutha aw’obughuli bunene. N’ekiro ky’olhuholho kyuwene kwilhaba ekiro ky’eributhwa ly’omundu.’ “Erina” lyethu y’emibere mibuya eya thuwithe embere sya Nyamuhanga, eya thwabiribana busana n’erikolha buthaleghulha. Ni kikulhu eriminya indi, eryibuka erya Abakrisitayo bakahanawa erikolha sirihambire okw’ibuthwa aliriryo lihambire okwa lhuholho​—olhwa Yesu, oyuwithe “erina” libuya eryanga leka ithwa lhamibwa.​—Abaebrania 1:3, 4; Luka 22:17-20.

E ISTA​—ERIRAMYA ENYAMUHANGA EY’OLHUBUTHO OMW’IYILHABYA OMWA LINA LYA KRISTO

13, 14. Emirwa eye Pasika eyasibwe yilhuire hayi?

13 E Ista, eya bangyi basi nge Pasika, yasibwe ng’eryibuka erilhubuka lya Kristo, yilhuire omwa madini w’amabehi. Kandi ibbwa amaya n’esyosungura mubya tsuka bithi erikolesibwa okwa Ista? Ekitabu Encyclopædia Britannica kikabugha kithi, amaya “asibwe erilhua kera ng’akaminyikalho ak’engebe nyihya-nyihya n’erilhubuka,” n’esyosungura syabirikolesibwa erilhua kera ng’akaminyikalho ak’olhubutho. Busana n’ekyo, e Ista, ni mubalha w’enyamuhanga y’olhubutho owakakolhawa eribya nga ly’erilhubuka lya Kristo. *

14 Mbwino Yehova angana ligha emirwa eyithunda-thundire eyi ey’enyamuhanga y’olhubutho erikolesibwa omw’ibuka erilhubuka lya Mughalha wiwe? Eyihi nahake! (2 Abanya Korinto 6:17, 18) Nibya Amasako syali lhaghira kutse erihamulira abandu eryibuka erilhubuka lya Yesu. Busana n’ekyo, eryibuka erilhubuka lya Yesu omwa lina lye Pasika ni kindu ky’esyonye kutsibu.

EKIRO KY’ABAHOLI

15. Ekiro ky’Abaholi kya tsuka kithi?

15 Ekitabu Encyclopædia Britannica ekya 1910 kikabugha kithi: “Ekiro ky’abaholi . . . ekiro ekyo Edini y’Ekikatuliki yabirihiraho eryibuka abikirirya ababiriholha. Ekiro eki kiseghemere okwa nyikirirya eyikabugha yithi emyoyo y’abikirirya abakaholha isibali babuyirwa amalholho awangana ghanyirwa, kutse isibathabikulha amalholho awabakolha kera, sibanga hika embere sya Nyamuhanga elhubulha, kandi ngoku bangana wathikibwa omw’ibasabira n’eribakolera emisa . . . Esyonyikirirya nyingyi esyasibwe esihambire okwa Kiro ky’Abaholi eki ni sy’ekikafiri eritsuka kera-kera. Busana n’ekyo, abangyi omwa bihugho ebiri mw’Ekikatuliki bikirirye bathi okwa kiro ekyo, omwa kiro, abaholi bakasuba omwa miyi yabu neryo ibalya okwa byalya by’abaliho.”​—Vol. I, olhup. 709.

LHANGIRA WUTHI OBUGHENI BWAWU OBW’OBUHERUKI SIBULI TSANDIBAWA

16, 17. (a) Busana naki Abakristayo abakathegheka eriherukania batholere ibakolesya emisingyi ye Biblia erilebya emirwa eya wabu eyihambire okwa buheruki nga yina tholere? (b) Ni kyahi ekya Abakrisitayo batholere eriminya ekihambire okwa murwa ow’erighusa omutsele n’ebindi bindu ebyanga kolesibwa omwa mibere ng’eyi?

16 Omwa buthuku obuthe bwahali, ‘omulenge w’iba w’omuheruki n’omuheruki syendi syaswowibwa kandi’ omwa Babeli Mukulhu. (Eribisulirwa 18:23) Busana naki? Enguma y’okwa syonzumwa ni busana n’ebikorwa bye Babeli eby’obukumu, ebyanga tsandya obutheke eritsuka okwa kiro ky’obuheruki.​—Mariko 10:6-9.

17 Obuli kihugho kiwithe emirwa yakyo. Eyindi mirwa eyangabya nga yuwene yanganabya iyilhuire omwa mirwa eye Babeli eya bakalengekanaya bathi yikalethera abaghole kutse abagheni b’emighisa. Omutse mughuma okwa mitse eyi w’ow’erighusa omutsele kutse ebindi bindu ebyanga kolhwa omwa mibere ng’eyi. Omutse oyu angabya inialhua okwa nyikirirya ey’eribugha indi ebyalya ibikatsemesaya emirimu mibi n’erileka iyithakolha abalyaherukanaya ba nabi. Eryongera okw’ekyo, erilhua kera omutsele akasosekanibawa omwa nzira y’obukisu n’olhubutho, obutseme, n’eribyaho mughulhu muuli. Ahathe erithika-thika, abosi abanzire eriyibika omo lhwanzo lhwa Nyamuhanga sibanga sangira omwa mirwa eyitsandire eyi.​—Soma 2 Abanya Korinto 6:14-18.

18. Ni misingyi yahi eye Biblia eyitholere erisondolha abakathegheka erikolha obugheni bw’obuheruki n’abalyakokibawa?

18 Omwa nzira iyene nguma, abaghombe ba Yehova bakayihighulha okwa mitse ey’ekihugho eyithe yangaha obugheni bw’obuheruki bw’ekitsumbi ky’Ekikrisitayo kutse eyanga thwikalya obunya muthima-thima bw’abandi. Ng’eky’erileberyako, bakayihighulha okwa mikania eyiri mw’ebinywe eby’erisekererya kutse eby’olhusingiri-singiri n’eriyihighulha okwa by’olhughalha-ghalha kutse ebyanga hemulha abaheruki n’abandi. (Emisyo 26:18, 19; Luka 6:31; 10:27) Kandi bakayihighulha okw’ikolha amagheni aw’erihalisya, awathakanganaya eriyikehya, aliriryo “emiyiheko y’abandu.” (1 Yoane 2:16) Wamabya iwune muthegheka obugheni bw’obuheruki, isiwibirirawa ngoku Yehova anzire iwabya wuk’ibuka ekiro kyawu eky’embaghane eki iwuna tsemire, butsira eriyikubya bwomo. *

ERIHINDANGANIA ESYOGLASI NINA MWATSI W’ERIRAMYA?

19, 20. Ekitabu kighuma kikabugha kithiki okwa nzuko y’erihindangania esyoglasi, kandi busana naki omurwa oyu syatholere okwa Bakristayo?

19 Erihindangania esyoglasi ni mutse owakakolhawa kutsibu omwa magheni mangyi. Ekitabu International Handbook on Alcohol and Culture ekya 1995 kikabugha kithi: “Erihindangania esyoglasi . . . obundi ni mutse ow’ekihugho-hugho owalhuire omwa mirwa eya kera ey’erihongera esyonyamuhanga sy’obwabu . . . bakasunzirana obuholho, omwa musabe owa kuhihibwe omwa binywe ‘wukothe!’ kutse ‘wubyeho!’”

20 Ni kwenene, abandu banene banganabya isibasi erihindangania esyoglasi ngoku ni kaminyikalho ak’eriramya kutse ak’ebihaniriro eby’obulhaghu. Kandi, omutse ow’eritsuka erisumbira esyoglasi esy’obwabu sy’omwa kyanya, kyangana lhangirwa ng’oyukasaba emighisa erilhua “elhubulha” omwa nzira eyithahambene n’ebya Masako akabugha.​—Yoane 14:6; 16:23. *

‘YEHOVA ANZIRE ABANDU ABAKAKWA EBIBI BY’OBUSU’

21. Nomwakine indi eyindi mibalha yanganabya isiy’ekidini, ni mibalha yahi eyasibwe ey’Abakristayo banga yihighulhako, kandi busana naki?

21 Erilengekania okw’itsanda ly’esyongeso omwa kihugho ekya munabwire​—omubere owa Babeli Mukulhu akakulha-kulhanaya kinyamwisi kutse omwa nzira eyitha lhangirika​—ebindi bihugho bikasighika emibalha eminene-minene ey’obuli mwaka eyikahulhawa mwa carnivals kutse Mardi Gras (amalhaliyo wʼakalema), eyikabya mw’abandu abakahotholha lhusingiri-singiri, kandi ibangana bikolha omwa mibere eyikasighika abalhume kutse abakali abakakolhana kw’emyatsi y’engyingo. Mbwino abanzire Yehova banganabya ahali emibalha ng’eyi kutse erilebyayo? Mbwino ibo erikolha bathya kyangana kangania ngoku bakakwa ebibi by’obusu? (Esyonyimbo 1:1, 2; 97:10) Ka kyuwene erigherererya emibere ey’omusakangyi w’Esyonyimbo oyuwasaba athi: ‘Wunyikakiraye erithendihira ameso okwa bithawithe mughaso’!​—Esyonyimbo 119:37.

22. Omukristayo angathwamu mughulhu wahi erikwamana n’obunya muthima-thima bwiwe erilebya ngana sangire omwa mubalha kutse eyihi?

22 Omwa buthuku bw’ebiro bikulhu eby’ekihugho-hugho, Omukristayo atholere iniayitheya nuku emibere yiwe siyibye nga yikakanganaya indi akasangira mubyo. Paulo mwahandika athi, ‘Wamalya akalyo kutse wukapulya, kutse wamakolha ekindu ki wukole ebyosi busana n’eriha olhukengerwa oku Nyamuhanga.’ (1 Abanya Korinto 10:31; lebaya akasanduko “ Erithwamu Ndeke.”) Okwa lhundi lhuhandi, omurwa kutse omubalha amabya isyali mw’ekindu kyosi-kyosi ekihambire okwa dini y’amabehi, isi mubalha owahambire okwa by’ekithabale kutse owakasighika erihanga, kandi isyalithwa emisingyi ye Biblia, aho ikyangana yithaghisya obuli Mukristayo eriyithwiramu ng’anasangire mugho. Kandi inialhangira athi akatsomana eriyowa ly’abandi nuku aleke eribathwikalya.

IHA NYAMUHANGA Y’OLHUKENGERWA OMWA BINYWE N’OMWA MIKOLERE

23, 24. Thwangaha thuthi obwema obuwene obuhambire okwa misingyi ya Yehova eyithunganene?

23 Abandu banene bakalhangira emibalha ng’eyi ng’akaghisa ak’eribya haghuma n’amahiika wabu haghuma n’abanywani babu. Busana n’ekyo, omundu amalengekania athi emimanire yethu eyiseghemere okwa Masako eyi si y’olhwanzo kutse yilhabirirenie, ithwangana musoborera omwa bwolho-bwolho thuthi Abema ba Yehova bakanza kutsibu eribya haghuma n’ab’erihiika lyabu n’abanywani babu omwa mibere eyuwene. (Emisyo 11:25; Omugambuli 3:12, 13; 2 Abanya Korinto 9:7) Thukatsema eribya haghuma n’abanze bethu okwa yindi mighulhu omo mwaka wosi, aliriryo, kundi thwanzire Nyamuhanga n’emisingyi yiwe eyithunganene, sithulyanza eritsandya obuthuku obw’etseme ng’obu omwa mirwa eyithe mutsemesaya.​—Lebaya akasanduko “ Eriramya ery’Ekwenene Likaletha Etseme Nene”.

24 Abandi Bema babiribana esyonzumwa mbuya sy’omwa sura eye 16 ey’ekitabu E Biblia Kwenene Yikakangiriraya Ki? * bakasubirya abanzire eriminya. Nomwakine, wibuke indi ekilhubirirwa kyethu ly’eribaletha omw’iramya ery’ekwenene, butsira eribakangania ngoku siba hikire. Busana n’ekyo, kanaya nabu iwunabasikirye, omwa muthima owahehere, kandi ‘erikania lyawu libye mw’olhukogho kandi libye ryuwene.’​—Abanya Kolosai 4:6.

25, 26. Ababuthi banga wathikya bathi abaana babu erikulha-kulhana omw’ikirirya n’erianza Yehova?

25 Ithwe ng’abaghombe ba Yehova, thwabiryeghesibwa ndeke. Thunasi ekikaleka ithw’ikirirya n’erikolha myatsi mirebe kandi ithwa yihighulha okwa yindi. (Abaebrania 5:14) Busana n’ekyo, inywe babuthi mukangiriraye abaana benyu erighanirya okwa misingyi ye Biblia. Mwamakolha muthya, mukabya imukaghumaya erikirirya lyabu, eribawathikya erisubirya abakathika-thikira erikirirya lyabu erikwamana n’Amasako, kandi mukaleka ibaminya ngoku Yehova abanzire.​—Isaya 48:17, 18; 1 Petero 3:15.

26 Abosi abakaramaya Nyamuhanga y’omwa ‘kirimu n’omwa kwenene’ sibali yihighulha okwa mibalha eyithe omwa masako lisa, aliriryo kandi bakalengaho eribya b’okwenene omwa mibere yosi ey’engebe yabu. (Yoane 4:23) Munabwire, abanene bakalhangira isikyanga thokekana eribya b’okwenene. Aliriryo, ngoku thukendi syalebya omwa sura eyikakwamako, mughulhu wosi esyonzira sya Nyamuhanga ni mbuya.

^ enu. 3 Lebaya akasanduko “ Mbwino Ngana Sangire Omwa Mubalha Oyu?” Ekitabu Watch Tower Publications Index eky’Abema ba Yehova, kina thondire mw’ebiro “bikulhu” n’emibalha mingyi.

^ enu. 5 Erikwamana n’erithondekana ly’emyatsi eyiri omwa Biblia n’emyatsi eyakera ey’ekihugho, Yesu angabya imwabuthwa omo mwaka wa 2 E.K.K. omwa kwezi okw’Ekiyudaya okwa Ethanim, okukahambangana na Seputemba/Okitoba okwa kalinda yethu eya munabwire.​—Lebaya ekitabu Insight on the Scriptures, Volume 2, olhupapura 56-57 eky’Abema ba Yehova.

^ enu. 11 Lebaya akasanduko “ Ebiro ‘Bikulhu’ n’Eriramya Sitani,” okwa lhupapura 150.

^ enu. 11 Emighambo ya Musa yabya yikayithaghisya indi omukali amabiributha, abya atholere iniaha obuhere bw’ebibi oku Nyamuhanga. (Abalawi 12:1-8) Eki kyabya kik’ibukya abandu ekindu ky’obulighe ngoku bakasighaliraya abaana babu b’ekibi, ekihano eki mukya wathikya Abaisraeli eribya n’amalengekania awuwene owahambire okw’ibuthwa ly’omwana kandi kyangabya imukya bakakirya erigherererya emirwa y’ekikafiri ey’ekiro ky’amabuthwa.​—Esyonyimbo 51:5.

^ enu. 13 Kandi Eostre (kutse Eastre) yabya nyamuhanga y’obukali ey’olhubutho. Ekitabu The Dictionary of Mythology kikabugha kithi, “yabya yithungire esungura omwa kwezi eyabya yanzire amaya kandi n’okwa bundi buthuku, enyamuhanga eyi iyikana kanganibawa iyine kw’omuthwe w’esungura.”

^ enu. 18 Lebaya emyatsi isathu eyikakanaya okwa buheruki n’amagheni eyiri omwa Watchtower, eya Okitoba 15, 2006, olhupapura 18-31.

^ enu. 20 Lebaya e Watchtower, eya Februare 15, 2007, olhupapura 30-31.

^ enu. 24 Kyasakawa n’Abema ba Yehova.