Ghenda ahali omwatsi

Ghenda ahali ebirimo

Esyondomeko

Esyondomeko

 1 EMISINGYI

Ebihano bya Nyamuhanga biseghemere okwa misingyi yiwe. Emisingyi eyi y’ekwenene ey’omusingyi eya thukabana omwa Biblia. Yikathuwathikaya eriyitheghererya amalengekania n’eriyowa lya Nyamuhanga oko myatsi. Emisingyi yikathuwathikaya erithwamu ndeke omwa ngebe n’erikolha ekihikire. Kutsibu-tsibu ni yikawathikaya omwa mibere eyikabya isihali ekihano kya Nyamuhanga kirebe ekihambire kuyo.

Esura 1, enungu 8

 2 OBWOWA

Eriowa Yehova kikamanyisaya kithi thunayitheghekire erikolha eby’akabugha athi thukole. Yehova anzire ithwamwowa kundi thumwanzire. (1 Yoane 5:3) Thwamabya ithwanzire Nyamuhanga n’erimuyikethera, ithukendi ghendera okw’ihabulha liwe omwa mibere yosi. Ithukendi mwowa nibya n’omughulhu kithukalire. Ni kibuya erighondera Yehova kundi akathukangiriraya ngoku thwangabya n’engebe eyuwene lino n’erithulhaghanisya erisyatsemera emighisa mingyi obuthuku obukasa.—Isaya 48:17.

Esura 1, enungu 10

 3 OBUGHABE BW’ERIYITHWIRAMU

Yehova abiriha obuli mundu y’obughabe bw’eriyithwiramu, kutse amaaka w’eriyisombolera. Mwathathuhangika ng’esyorobboti kutse ekyuma ekithe kyanga yithwiramu. (Eryibuka Ebihano 30:19; Yosua 24:15) Thwangana kolesya obwiranda bwethu erithwamu ndeke. Aliwe thwamathendi yitheya, ithwangana thwamu nabi. Eribya n’obughabe bw’eriyithwiramu kikamanyisaya kithi thutholere ithwathwamu ithwibene-bene nga thukendi thwamu erisighalha bathaleghulha oku Yehova n’erikangania kwenene ku thumwanzire.

Esura 1, enungu 12

 4 EBIHANO BY’ESYONGESO

Yehova mwahiraho ebihano, kutse eby’erighenderako ebihambire okwa by’esyongeso erithusondolha omwa bya thukakolha. Omwa Biblia, thukaminya ebihano ebi nga ni byahi kandi ngoku byanga thuwathikya omwa ngebe. (Emisyo 6:16-19; 1 Abanya Korinto 6:9-11) Eby’erighenderako ebi bikaleka ithwaminya ebya Yehova akalhangira mwa bihikire kutse ebithahikire. Kandi bikathuwathikaya eriminya ngoku thwanga kangania olhwanzo, ngoku thwanga thwamu ndeke, kandi ngoku thwanga kangania abandi b’olhukeri. Nomwakine indi eby’erighenderako eby’ekihugho bine mwongera eritsandira ighuma, eby’erighenderako ebya Yehova ibyo sibirihinduka. (Eryibuka Ebihano 32:4-6; Malaki 3:6) Eribikwama kikathutheghaya okw’ihuthalha kinyamubiri n’omw’iyowa.

Esura 1, enungu 17

 5 OBUNYAMUTHIMA-THIMA

Obunyamuthima-thima ni maaka omw’isi syethu aw’eriminya ekihikire n’ekithahikire. Yehova abiriha obuli mundu y’obunyamuthima-thima. (Abanya Roma 2:14, 15) Obunyamuthima-thima bwethu erikolha ndeke, thutholere ithwabukangirirya erikwamana n’ebihano bya Nyamuhanga eby’esyongeso. Aho obunyamuthima-thima bwethu ibukendi thuwathikya erithwamu ebikatsemesaya Nyamuhanga. (1 Petero 3:16) Obunyamuthima-thima bwethu bwangana thukunga thukanza erithwamu eky’obukiru, kutse bwangana leka ithwayowa nabi thwamakolha ekithahikire. Obunyamuthima-thima bwethu bwangana tseka, aliwe Yehova angana thuwathikya, erithasyabughumya. Obunyamuthima-thima obuwene bukaleka ithwathekana omwa malengekania n’eribya n’ekitsumbi.

Esura 2, enungu 3

 6 ERYUBAHA NYAMUHANGA

Eryubaha Nyamuhanga kikamanyisaya kithi thumwanzire kandi thumusikirye kutsibu indi sithwanzire thukakolha ekyosi-kyosi ekikendi muponesya. Eryubaha Nyamuhanga likathuwathikaya erikolha ekihikire n’eriyihighulha okw’ikolha ekithahikire. (Esyonyimbo 111:10) Kikaleka ithwahulikirira ndeke ebyosi ebya Yehova akabugha. Kandi kikathuwathikaya eriberererya ebya thwabirimulhagha kundi thumusikirye kutsibu. Eryubaha Nyamuhanga likahamba okwa mibere thukalengekanirayamu, emibere thukathwaliramu abandi, n’ebya thukathwamu buli kiro.

Esura 2, enungu 9

 7 ERIYISUBAMU

Eriyisubamu mwamuli eriyikubya bwomo kutsibu erya mundu akabya nalyo kundi abirikolha ekithahikire. Abanzire Nyamuhanga bakayowa nabi kutsibu bakaminya ku babirithwa ebihano biwe. Thwamasobya, thutholere ithwalemba-lemba Yehova athughanyire eriseghemera okwa mbanulho y’ekihongwa kya Yesu. (Matayo 26:28; 1 Yoane 2:1, 2) Thwamayisuba erilhua okwa muthima n’erileka erikolha ebithahikire, ithwangana yikethera ngoku Yehova akendi thughanyira. Sithutholere thukathasya yowa nga thukine kw’olhubanza busana n’ebya thwakolha kera. (Esyonyimbo 103:10-14; 1 Yoane 1:9; 3:19-22) Thutholere ithwalengaho kutsibu er’ighira okwa bisobyo byethu, ithwaleka amalengekania awathuwene, n’erighendera okwa bihano bya Yehova.

Esura 2, enungu 18

 8 ERIHIGHITHA

Omundu oyuwabirikolha erilholho erikalire amathendi yisubamu n’erighana erighendera okwa bihano bya Yehova, syanga thasyabya mughuma w’okwa kithunga. Atholere iniahighithwa. Omundu amahighithwa, sithuli thasyakolongana nayu kandi thukaleka erikania nayu. (1 Abanya Korinto 5:11; 2 Yoane 9-11) Endegheka y’erihighitha yikatheghaya erina lya Yehova n’ekithunga. (1 Abanya Korinto 5:6) Kandi erihighitha ni kunga eryangana wathikya omukolha-nabi eriyisubamu nuku angasuba oku Yehova.—Luka 15:17.

Esura 3, enungu 19

 9 OBUSONDOLI N’ERIHABULHA

Yehova athwanzire kandi anzire iniathuwathikya. Ky’ekikaleka iniathuha obusondoli n’erithuhabulha erilhabira omwa Biblia n’omwa bandu abanzire Nyamuhanga. Ithwe ng’abandu abathahikene, thukayithagha obuwathikya obu. (Yeremia 17:9) Thwamahulikirira omw’isikya abo Yehova akakolesaya erithusondolha, thukabya ithukakanganaya ku thumusikirye kandi ku thwanzire erimwowa.—Abaebrania 13:7.

Esura 4, enungu 2

 10 EMIYIHEKO N’ERIYIKEHYA

Kundi sithuhikene, kyolhobire ithwe eriyitsomana n’eribya mw’emiyiheko. Aliwe Yehova anzire ithwayikehya. Mughulhu mungyi, thukigha eriyikehya thukayilinganisya na Yehova neryo ithwalhangira ku thuli kandu kake buyira. (Yobu 38:1-4) Eyindi nzira ngulhu ey’erikanganiryamu eriyikehya ly’erigha eritsomana abandi ba kutsibu n’erilengekania okwa bibuya ebibatholere omwakanya k’eriyitsomana ithwibene. Emiyiheko yikaleka omundu iniayowa ng’alengire abandi. Omundu oyukayikehaya akayilebaya ndeke kandi akalhangira amaaka wiwe n’obulemwa bwiwe. Syali sagha eriligha ebisobyo biwe, erisaba ekighanyiro, n’eriligha amenge awa bakamuha n’erihabulha. Oyukayikehaya akayikethera Yehova n’erighendera okwa busondoli bwiwe.—1 Petero 5:5.

Esura 4, enungu 4

 11 OBUTHOKI

Obuthoki y’ehamuli ey’erilhaghira n’erithwamu. Yehova yuwithe ehamuli yosi omwa lhubulha n’okwa kihugho. Kundi mwahangika ebindu byosi, yuwithe obuthoki bunene kutsibu omwa buhangwa bwosi. Akakolesaya mughulhu wosi obuthoki bwiwe erighasira abandi. Yehova abiriha abandu balebe b’olhukwamirwa lhw’erithutheya. Ng’eky’erileberyako, ababuthi, abasyakulhu b’ekithunga, n’abanya gavumente banawithe obuthoki bulebe, kandi Yehova anzire ithwabowa. (Abanya Roma 13:1-5; 1 Timoteo 5:17) Aliwe ebilhaghiro by’abandu byamathwa ebya Nyamuhanga, thukowa Nyamuhanga kwilhaba abandu. (Emibiri 5:29) Thwamaghondera obuthoki bw’abo Yehova akakolesaya, thukakanganaya Yehova ngoku thusikirye erithwamu liwe.

Esura 4, enungu 7

 12 ABASYAKULHU

Yehova akakolesaya abasyakulhu, abakabya ini baghalha bethu abakulire bunyakirimu, eritsomana ekithunga. (Eryibuka Ebihano 1:13; Emibiri 20:28) Abalhume aba bakathuwathikaya erilholha embere eribya n’obughuma obughumire na Yehova n’erimuramya omwa buholho n’omwa buyithondeke. (1 Abanya Korinto 14:33, 40) Abasyakulhu erithoka erisombolhwa n’omulimu abuyirire, batholere ibaberererya ebikaleka ibatholera ebiri omwa Biblia. (1 Timoteo 3:1-7; Tito 1:5-9; 1 Petero 5:2, 3) Thukayikethera n’erisighika ekithunga kya Nyamuhanga, neryo thukakolongana ndeke n’abasyakulhu ithunatsemire.—Esyonyimbo 138:6; Abaebrania 13:17.

Esura 4, enungu 8

 13 OMUTHWE W’EKA

Yehova abiriha ababuthi b’olhukwamirwa olhw’eritsomana abaana babu n’eka yosi. Aliwe, e Biblia yikasoborera yithi omulhume ya muthwe w’eka. Omw’eka mwamabya isimuli omulhume, mama yukabya muthwe w’eka. Esyongwamirwa sy’omuthwe w’eka mwamuli eriha ab’eka yiwe b’ebyalya, eby’eriambalha, n’ah’erikalha. Ni kikulhu kutsibu omuthwe w’eka erisondolha omw’iwathikya eka yiwe eriramya Yehova. Ng’eky’erileberyako, atholere inialhangira athi mughulhu wosi ab’eka yiwe bakahindana okwa mihindano y’ekithunga, erisangira omw’ithulira, n’erigha haghuma e Biblia. Kandi oyuli muthwe w’eka yukasondolha hakabya erithwamu. Mughulhu wosi akalengaho erigherererya Yesu omw’ibya w’olhukeri n’ow’obuyitheghererya, kandi syalibya mutsurumi. Eki kikaleka ihabya emibere ey’olhwanzo, nuku abosi omw’eka bayowe buholho n’erikulha-kulhania obughuma bwabu na Yehova.

Esura 4, enungu 12

 14 AKATHUNGA AKAKASONDOLHA

Akathunga Akakasondolha ni gurupu ey’abalhume abawithe amaha w’erisyaghenda elhubulha abo Nyamuhanga akakolesaya erisondolha omubiiri w’abandu biwe. Omwa kighonye ky’erimbere, Yehova mwakolesya akathunga akakasondolha erisondolha eriramya n’omubiiri w’erithulira omwa kithunga ky’Ekikristayo. (Emibiri 15:2) Munabwire, egurupu y’abaghalha bethu abakakolha ng’Akathunga Akakasondolha bakasondolha, ibaha eby’erighenderako, n’eritheya abandu ba Nyamuhanga. Baghalha bethu aba bakabya bakathwamu, bakaghendera okwa busondoli bw’Ekinywe kya Nyamuhanga n’omulimu wiwe abuyirire. Yesu mwahulha egurupu y’abahakabibwa eyi mwa “omughombe oyutheleghulha n’ow’amenge.”—Matayo 24:45-47.

Esura 4, enungu 15

 15 ERISWIKA OMUTHWE

Hanganayira mwali wethu iniabwirwa erikolha omubiiri omwa kithunga owatholere erikolhwa na mughalha wethu. Akabya akakolha omubiiri oyu, akakanganaya kw’asikirye endegheka ya Yehova omw’iswika omuthwe wiwe. Aliwe ekiyithawa kya mwali wethu eriswika omuthwe kikakolha omwa mibere mirebe. Ng’eky’erileberyako, mwali wethu iniakendi swika omuthwe amasondolha omwigha iniane na mwira wiwe kutse mughalha wethu oyubatizibirwe.—1 Abanya Korinto 11:11-15.

Esura 4, enungu 17

 16 ERITHENDIBYA NA LHUHANDI

Erithendibya na lhuhandi ly’erithendi yingirya omwa by’epolitiki. (Yoane 17:16) Abandu ba Yehova bakasighika Obwami bwiwe. Nga Yesu, nethu sithulibya na lhuhandi omwa myatsi y’ekihugho.

Yehova akathubwira athi ‘thuyolhobeke okwa bathabali, n’eb’ehamuli, n’erikengabo.’ (Tito 3:1, 2; Abanya Roma 13:1-7) Aliwe kandi ekihano kya Nyamuhanga kikabugha kithi isithwitha. Neryo obunyamuthima-thima bw’Omukristayo si bwanga mulighira eringira omwa lhuhi. Omukristayo amaligha erikolha owundi mubiiri owa gavumente yikamusombolera owathe kw’erihamba embundu, atholere inialebya obunyamuthima-thima bwiwe nga bwanamamulighira erikolha ekyo.

Thukaramya Yehova musa, kundi ya Muhangiki wethu. Nomwakine indi thukasikaya ehiminyikalho hy’erihanga. sithuli therera ebendera y’esaruti kutse eriimba olhwimbo lhw’erihanga. (Isaya 43:11; Danieli 3:1-30; 1 Abanya Korinto 10:14) Kandi, abandu ba Yehova bakayithwiramu erithendi koma ekyama kyosi-kyosi eky’ekipolitiki kutse omundu. Eki kiri kithya kundi thwabiribya okwa lhuhandi lhw’egavumente ya Nyamuhanga.—Matayo 22:21; Yoane 15:19; 18:36.

Esura 5, enungu 2

 17 EKIRIMU KY’EKIHUGHO

Ekihugho kikakulha-kulhanaya amalengekania wa Sitani. Amalengekania awali ng’aya akanyirire omwa bandu abathanzire Yehova, abathe mugherereraya n’erigheghena ebihano biwe. (1 Yoane 5:19) Amalengekania ng’aya n’ebikakolhawa n’abawithegho ky’ekirimu ky’ekihugho. (Abanya Efeso 2:2) Abandu ba Yehova bakalhangira bathi ekirimu eki sikiri bakinda. (Abanya Efeso 6:10-18) Omwakanya k’ekyo, thwanzire esyonzira sya Yehova n’erikolha kutsibu erilhangira thuthi thukaghendera okwa malengekania wiwe.

Esura 5, enungu 7

 18 ERIYISAMAMBULHA OKW’IKIRIRYA

Hane abandu abakayisamambulha ibarwanisya ekwenene ye Biblia. Bakayisamambulha oku Yehova na Yesu, Omwami musombolhwa ow’Obwami bwa Nyamuhanga, kandi ibalengesya erithebererya abandi babayiyungeko. (Abanya Roma 1:25) Banzire erihira omwa baramya ba Yehova mw’erithika-thika. Abandi bandu omwa kithunga ky’Ekikristayo eky’erimbere mubayisamambulha okw’ikirirya, n’abandi munabwire bane mukolha ekyo. (2 Abanya Tesalonika 2:3) Abathaleghulha oku Yehova sibanga kolongana n’abandu ng’abo. Erithanza eriminya kutse erihathikanwa n’abandi sibyangaleka thukanza erisoma kutse erihulikirira eby’abakayisamambulha abo. Thuli bathaleghulha oku Yehova kandi iyo musa ya thukaramaya.

Esura 5, enungu 9

 19 OBUHERE BW’EMBANULHO

Omwa Mighambo ya Musa, ekihanda kya Israeli ikikasaba Yehova erighanyira ebibi byabu. Ibakaletha obuhere bw’embanulho obw’eyisyano, amaghutha, n’ebisoro okwa hekalu. Omwa nzira eyi, Abaisraeli ibak’ibukibawa ngoku Yehova abya inianayitheghekire erighanyira ebibi byabu, ibo ng’ekithunga kutse omundu ahabwiwe. Enyuma waho, Yesu abere abirihayo engebe yiwe busana n’ebibi byethu, obuhere bw’embanulho bwabya isibukiyithaghisibawa. Yesu mwahayo obuhere obuhikene “ngendo nguma busana na kera na kera.”—Abaebrania 10:1, 4, 10.

Esura 7, enungu 6

 20 ERISIKYA ENGEBE Y’EBISORO

Omwa mighambo ya Musa, abandu mubalighirwa erirya ebisoro. Kandi mubalhaghirwa erihayo ebisoro ng’obuhere. (Abalawi 1:5, 6) Aliwe Yehova mwathalighira abandu biwe erinubya ebisoro. (Emisyo 12:10) Mwabya imune n’ebilhaghiro ebikatheghaya ebisoro. Abaisraeli mubalhaghirwa eritheya ndeke ebisoro byabu.—Eryibuka Ebihano 22:6, 7.

Esura 7, enungu 6

 21 OBUTSWEKA-BUTSWEKA BW’OMUSASI N’EMITHAMBIRIRE

Obutsweka-butsweka bw’omusasi. Omusasi akolirwe omwa bitsweka bikulhu-bikulhu bbini—red cells, white cells, platelets, ne plasma. Ebitsweka bikulhu-bikulhu bbini ebi byangana thasyalhusibwa mwa bundi butsweka-butsweka. *

Abakristayo abakaghana erihirwa mw’omusasi owosi kutse ekighuma ky’okwa bitsweka bikulhu-bikulhu bbini. Aliwe bana tholere ibaligha obutsweka-butsweka bw’omusasi? E Biblia siyiwithe ekya yikabugha okw’ekyo. Neryo obuli Mukristayo atholere iniayithwiramu erikwamana n’obunyamuthima-thima bwiwe obukangiriribwe ne Biblia.

Abandi Bakristayo bakathwamu erighana obutsweka-butsweka bwosi bw’omusasi. Bangana ghanirya bathi omwa Mighambo eya Nyamuhanga aha Abaisraeli omusasi wosi-wosi w’ekisoro iniatholere iniuthibwa “oko kithaka.”—Eryibuka Ebihano 12:22-24.

Abandi bakathwamu ekiri mbaghane. Obunyamuthima-thima bwabu bukabalighira erikolesya obundi butsweka-butsweka bw’omusasi. Bangana ghanirya bathi obutsweka-butsweka sibukimanire engebe y’ekihangikwa ekiryalhusibawa mw’omusasi.

Wukathwamu okwa butsweka-butsweka bw’omusasi, lengekanaya okwa bibulyo bino:

  • Ngana kyasi ngoku erighana obutsweka-butsweka obwosi bw’omusasi kikamanyisaya kithi sinanga ligha eyindi mibatsi eyikarwanisaya amalhwere kutse eyanga wathikya erikakirya omusasi erinyilhuamu?

  • Nanga soborera indi dokita ekikaleka ingaghana kutse eriligha obundi butsweka-butsweka?

Emithambirire. Ithwe ng’Abakrisitayo, sithulihayo omusasi wethu, kutse erisangwa thwabikagho thuthe thwasemezibwa. Aliwe, hane eyindi mithambirire eyiri mw’erikolesya omusasi iwan’ow’omulhwere. Obuli Mukrisitayo atholere iniayithwiramu omusasi wiwe ng’akolesibawe athi bakamusemezya, akapimwa, kutse akathambirwa. Omwa mibere ng’eyi, omulhwere angana lhusibwa kw’omusasi, owakendibya iniane lhuhandi ahabw’obuthuku.—Eriminya bingyi, lebaya e Watchtower ey’Okwerikumi 15, 2000, olhupapura 30-31.

Ng’eky’erileberyako, hane emithambirire eyikahulhawamu hemodilution eyo bakalhangira bathi aho n’aho bathe basemezya omulhwere, bakamulhusaya kw’omusasi neryo omwa mwanya wagho ibasubya mw’amaghetse awakakanyaya omusasi (volume expander). N’enyuma waho ibane mumusemezya kutse ibamabirighunza erimusemezya, ibamusubya mw’omusasi oyo.

Eyindi mithambirire yikahulhawamu cell salvage. Omwa mithambirire eyi, omusasi w’omulhwere owakamulhuamu akasemezibwa akakuma-kumawa, inieribwa, n’enyuma waho iniasubibwa omwa mulhwere inianemusemezibwa kutse kathuku kake iniamabirisemezibwa.

Obuli dokita angana kolesya emithambirire eyi omwa mibere eyihukene hake okwa y’owundi. Neryo Omukristayo athali aligha emithambirire yosi-yosi ey’erisemezibwa, eripimwa, kutse omubatsi, atholere inialhangira athi akaminya omusasi wiwe ng’akendi kolesibawa athi.

Wukathwamu okwa mithambirire eyiri mw’erikolesya omusasi wawu-wawu, lengekanaya okwa bibulyo bino:

  • Owundi musasi waghe bamabya ibakendi kithyagho neryo ibabya ibakendi nyisubya ghomo ihamabirilhaba akathuku, obunyamuthima-thima bwaghe bunemwendi nyirighira erilhangira omusasi oyu ng’ekitsweka ky’okwa mubiri waghe, neryo ikyabya isikiriyithaghisaya indi uthibawe “oko kithaka”?—Eryibuka Ebihano 12:23, 24.

  • Obunyamuthima-thima bwaghe sibwendi nyilyambya namakolesya emithambirire eyiri mw’erinyihako owundi musasi waghe, ibakolha kugho, n’enyuma waho ibanyisubya ghomo kutse erikolesyagho bakaliba ekironda?

  • Ngana kyasi ngoku erighana emithambirire eyosi eyiri mw’erikolesya omusasi kikamanyisaya kithi sinanga ligha ebipimo by’omusasi, e hemodialysis, kutse erikolesya ekyuma ekya heart-lung bypass?

Thuthe thwathwamu okwa butsweka-butsweka bw’omusasi kutse okwa mithambirire eyiri mw’erikolesya omusasi wethu, thutholere ithwasaba obusondoli bwa Yehova n’erisekulya ndeke. (Yakobo 1:5, 6) Enyuma waho, thutholere ithwakolesya obunyamuthima-thima bwethu obukangiriribwe ne Biblia erithwamu. Sithutholere thukabulya abandi nga bangakolire kyahi ku babya omwa mibere yethu, kandi abandi isibanza erithuthwiramu.—Abanya Roma 14:12; Abanya Galatia 6:5.

Esura 7, enungu 11

 22 ERYERA OMWA BY’ESYONGESO

Eryera omwa by’esyongeso kikamanyisaya eribya n’emighendere n’emikolere eyihenirye embere sya Nyamuhanga. Eki mwamuli ebya thukalengekanaya, ebya thukabugha, n’ebya thukakolha. Yehova akathubwira athi ithwayihighulha okwa miringo yosi y’obusingiri kutse obutswatswa. (Emisyo 1:10; 3:1) Thutholere ithwathwamu thuthi thukendi ghendera okwa bihano bya Yehova ebihenirye nibya isithuli thwayisanga omwa mibere eyangaleka ithwakolha ekithahikire. Mughulhu wosi thutholere ithwasaba Nyamuhanga y’obuwathikya bw’eribya ithunawithe amalengekania awahenirye, kandi thutholere ithwathwamu erighana erilengwako omwa by’obutswatswa.—1 Abanya Korinto 6:9, 10, 18; Abanya Efeso 5:5.

Esura 8, enungu 11

 23 EBY’ESYONYE N’OBUKINE

Eby’esyonye mwamuli eribugha kutse erikolha omwa mibere eyikathwa kutsibu ebihano bya Nyamuhanga kandi ibyakangania obuthakw’isoni. Omundu oyukakolha eki akakanganaya ngoku syasikirye ebihano bya Yehova. Kyamalhangirika omundu iniabirikolha eby’esyonye, hatholere ihahiribwa akathunga akakatswera erimuwathikya. Obukine mwamuli emiringo muthina-muthina ey’ebithahikire. Erikwamana n’obulitho bw’ekiryakolhawa, eyindi myatsi eyihambire okwa by’obukine iyangana yithagha erikanibwako n’akathunga akakatswera ak’ekithunga.—Abanya Galatia 5:19-21; Abanya Efeso 4:19; erithasyaminya bingyi, lebaya “Ebibulyo Erilhua Omwa Basomi” omwa Watchtower ey’Okwomusanju 15, 2006.

Esura 9, enungu 7; Esura 12, enungu 10

 24 ERINYIGHITHA EBITSUKU BY’OLHUBUTHO

Yehova mwathegheka emyatsi y’engyingo ng’enzira eyihenirye ey’erikanganiryamu olhwanzo ahakathi-kathi k’omulhume n’omukali abathahenie. Aliwe omundu amanyighitha ebitsuku biwe by’olhubutho, kutse eribikolesya nabi erianza eribana etseme y’emyatsi y’engyingo, akabya iniamakolesya emyatsi y’engyingo omwa mibere ey’obukine. Eki kyangana tsandya obughuma bwiwe na Yehova. Kyangana letha omwa mundu mw’esyongumbu nyibi n’erithunga amalengekania awathuwene okwa by’emyatsi y’engyingo. (Abanya Kolosai 3:5) Oyuwithe omutse mubi oyu kandi ikikamukalira erilekagho, syatholere akabikyako. (Esyonyimbo 86:5; 1 Yoane 3:20) Nawu wamabya iwuli omwa mibere eyi, saba Yehova erilhua okwa muthima n’erimusaba akuwathikaye. Yihighule okwa bindu ng’erilebya eby’obutswatswa, ebyanga kulethamu amalengekania awathuwene. Bwira omughuma w’okwa babuthi bawu Abakristayo kutse omunywani oyukulire oyukasikaya ebihano bya Yehova. (Emisyo 1:8, 9; 1 Abanya Tesalonika 5:14; Tito 2:3-5) Wangana kakasya ngoku Yehova akalhangira akaghalha akawukahiraho eribya iwunahenirye omwa by’esyongebe.—Esyonyimbo 51:17; Isaya 1:18.

Esura 9, enungu 9

 25 ERITHAHYA ABAKALI BANENE

Yehova mwathegheka obutheke ini bw’eribya ahakathi-kathi k’omulhume mughuma n’omukali mughuma. Omwa Israeli kera, Nyamuhanga mwalighira abalhume eribya n’abakali abalhabire oko mughuma, aliwe eki sikyabya kighendererwa kiwe eky’erimbere. Munabwire, Yehova syali lighira abandu biwe erithahya abakali banene. Omulhume atholere iniabya n’omukali mughuma, n’omukali atholere iniabya n’omulhume mughuma.—Matayo 19:9; 1 Timoteo 3:2.

Esura 10, enungu 12

 26 ERIKOMOLHA N’ERIGHABULHANA

Yehova aby’anzire omulhume n’omukali abathahenie ibabya haghuma omwa ngebe yabu yosi. (Enzuko 2:24; Malaki 2:15, 16; Matayo 19:3-6; 1 Abanya Korinto 7:39) Akalighira erikomolha kutse erithwa embeta omughuma w’okw’abali omwa butheke inianalya singira. Omwa mibere ng’eyo, Yehova akaha oyuli omwa butheke oyuthe kw’olhubanza obughabe bw’erithwamu ng’akend’ithwa embeta.—Matayo 19:9.

Okwa bundi buthuku, abandi Bakristayo babirithwamu erighabulhana nibya isihathabya n’obusingiri. (1 Abanya Korinto 7:11) Erikwamana n’emibere eyiri ahikwa hano, Omukrisitayo anganalebya nga baghabulhane.

  • Erithend’itsomana eka omw’ikighenderera: Omulhume iniaghana eriha eka yiwe y’eby’ekinyamubiri, erihika okwa kiika indi abali omw’eka ibabya isibawithe esyosente kutse ebyalya.—1 Timoteo 5:8.

  • Erinubibwa kutsibu kinyamubiri: Eki ikyanganabya erihika okwa kiika ky’omwanze eriyowa amaghalha wiwe n’engebe yiwe ibiri omwa kabi.—Abanya Galatia 5:19-21.

  • Erikighenderera erikolha ebyanga leka owundi iniaherya obughuma bwiwe na Yehova: Omulhume kutse omukali angana leka ikyakalira omwanze wiwe erikolera Yehova.—Emibiri 5:29.

Esura 11, enungu 19

 27 ERISIMA N’ERIHIMBA ABANDI

Ithwe bosi thukayithagha erisimwa n’erihimbwa. (Emisyo 12:25; 16:24) Thwangana ghumania n’erihumulikangania omwa binywe by’olhwanzo n’olhukeri. Ebinywe ng’ebyo byangana wathikya balikyethu eriyiyinia n’erilholha embere erikolera Yehova nomubangabya n’ebitsibu ebikalire. (Emisyo 12:18; Abanya Filipi 2:1-4) Omundu nomwangabya iniabirihwa mani, thutholere ithwamuhulikirira ithunamusikirye n’erilengaho eriyitheghererya eriyowa liwe. Ekyo kyangana leka ithwaminya ekya thwanga bugha kutse erikolha erimuwathikya. (Yakobo 1:19) Kolha mwa kilhubirirwa kyawu eriminya ndeke balikyethu nuku wanga yitheghererya ndeke ebya bakayithagha. Neryo wangana bawathikya eriyiwathya oyuli Nzuko y’erikirania lyosi kandi oyukaghumaya emithima, aho bangabana erilhuhuka ly’okwenene.—2 Abanya Korinto 1:3, 4; 1 Abanya Tesalonika 5:11.

Esura 12, enungu 16

 28 AMAGHENI W’ERIHERUKYA

E Biblia siyirihiraho ebilhaghiro birebe ebihambire okwa magheni w’eriherukya. Emibere n’ebilhaghiro by’egavumente omwa buli mwanya sibisosene. (Enzuko 24:67; Matayo 1:24; 25:10; Luka 14:8) Ekitsweka kikulhu eky’obugheni ly’erilhahirya erya omulhume n’omukali bakakolha embere sya Yehova. Abanene bakathwamu eribirikira ab’okw’ibo n’abanywani babu nuku babyeho bakalhahirya n’erisombolha omusyakulhu eribalhabirya omukania owaseghemere okwa Biblia. Omulhume n’omukali babakathwamu obugheni bwabu nga bubye buthi, hamabya ihanemwendibya obugheni babirilungwa. (Luka 14:28; Yoane 2:1-11) Ekyosi-kyosi ekya bangathegheka eribya okwa bugheni bwabu, batholere ibalhangira bathi kikaha Yehova y’olhukengerwa. (Enzuko 2:18-24; Matayo 19:5, 6) Emisingyi ye Biblia yangana bawathikya erithwamu ndeke. (1 Yoane 2:16, 17) Bamathwamu eriha abandu b’obwabu okwa bugheni bwabu, batholere ibalhangira bathi hakabya ihane obuyithondeke obuwene. (Emisyo 20:1; Abanya Efeso 5:18) Bamathwamu erihira h’omuziki kutse eby’eriyitsemesya, batholere ibalhangira bathi ebindu ebi bikaha Yehova y’olhukengerwa. Omulhume n’omukali Abakristayo batholere ibahwerya amalengekania wabu okwa bughuma bwabu na Nyamuhanga n’obughuma obwa bawithirene omwakanya k’erihweryagho oko bugheni.—Emisyo 18:22; eribana awandi menge, lebaya e Watchtower eya biro 15 Okwerikumi, 2006, olhupapura 18-31.

Esura 13, enungu 18

 29 ERITHWAMU NDEKE

Thwanzire erithwamu ndeke omw’ikolesya emisingyi y’Ekinywe kya Nyamuhanga. Ng’eky’erileberyako, omwanze oyuthe Mwema wa Yehova anganakokya omwanze wiwe Omwema wa Yehova okw’iyalya haghuma n’abahughu biwe okwa kiro kikulhu ky’ekihugho. Wamabya in’iwe wuli omwa mibere ng’eyi, iwukendi kolhaki? Obunyamuthima-thima bwawu bwamakulighira erighenda, iwangana soborera omwanze wawu wuthi omw’irya eryo mwamabya imune emirwa y’ekikafiri, iwe isiwendi sangira muyo. Kandi wutholere iwalebya abandi nga sibanga thwikalha wamayayo.—1 Abanya Korinto 8:9; 10:23, 24.

Kutse oyukuhere omubiiri iniakuha akasimo omwa buthuku bw’ebiro bikulhu. Wunatholere iwakaghana? Obundi eyihi. Iwe erithwamu erikaligha kutse erikaghana kikendi sighikira oyukuhere omubiiri ng’akawitheko malengekaniaki. Mbwino akakathwalha nga ni k’okwa kiro kikulhu? Kutse ni nzira y’erikangania erisima liwe? Erighanirya okw’ebi n’ebindi, iwukend’ithwamu nga wunalighe akasimo ako.

Omwa yindi mibere, omundu anganakuha ekihembo omwa buthuku bw’ebiro bikulhu n’eribugha athi: “Nganasi ngoku wuthe sangira omwa biro bikulhu, aliwe ngalyanza erikuha eki.” Obundi omundu oyo akanza erikangania buyira olhwanzo. Okwa lhundi lhuhandi, mbwino hane enzumwa eyikaleka iwalengekania wuthi akanza erilenga okw’ikirirya lyawu kutse akanza erikwingirya omwa biro bikulhu? Wukendibya wabirilengekania okw’eki, kiri okw’iwe erithwamu nga wulighe kutse nga wughane ekihembo. Omw’ithwamu lyethu lyosi, thwanzire ithwabya n’obunyamuthima-thima obuwene n’eribya bathaleghulha oku Yehova.—Emibiri 23:1.

Esura 13, enungu 22

 30 ESUBURU N’EMYATSI Y’EBILHAGHIRO

Mughulhu mungyi, erithendi yitheghererania lyamakolhwako lhuba n’omwa buholho, syalibya mwatsi munene. (Matayo 5:23-26) Okwa Bakristayo bosi, ekilhubirirwa kyabu kitholere ikyabya iry’eriha Yehova y’olhukengerwa n’erileka ekithunga ikyabya ikine bughuma.—Yoane 13:34, 35; 1 Abanya Korinto 13:4, 5.

Abakristayo bamabya n’erithendi yitheghererania omwa by’esuburu, batholere ibaghunzaho omwatsi oyo isibathathwalhana omwa koti. Omwa 1 Abanya Korinto 6:1-8 muli erihabulha lya Paulo erihambire okwa Bakristayo erithwalhana omwa b’ebilhaghiro. Erithwalha mulikyethu y’omwa koti kutse oko batsweri kikahamba nabi oku Yehova n’ekithunga. Omu Matayo 18:15-17, muli ebiika bisathu ebya Bakristayo batholere ibaghenderako hamabya emyatsi eyikalire ng’eribuwa kw’amabehi kutse erikolhwako amathebo. (1) Abahambirweko batholere ibatsuka erilengesya erikanirania oko mwatsi oyo. (2) Ekyo kyamathendi wathikya, bangana saba mulikyethu mughuma kutse babiri abakulire bunyakirimu eribawathikya. (3) Neryo, kyamayithaghisibwa, ibangana kolya omwatsi w’okwa kathunga k’abasyakulhu erikania kugho. Byamahika okwa lhulengo olho, abasyakulhu ibakendi kolesya emisingyi ye Biblia erilengesya eriwathikya abosi abahambirweko erilighirana omwa buholho. Abandi abahambirweko bamabya sibanzire erighendera okwa misingyi ye Biblia, abasyakulhu b’ekithunga ibangana hiraho akathunga akakatswera.

Hane eyindi mibere eyangana yithaghisya erighenda omwa koti, obundi ng’omughulhu w’erithwa embeta, erithwamu okwa mubuthi oyukendibya n’abaana, erilihirwa n’abe insurance, erighabana ebindu embeta yikathwibwa, kutse eby’omwandu. Omukristayo amakolesya enzira eyi eribuyirana oko mwatsi omwa buholho, akabya isyathaghania erihabulha lya Paulo.

Hamabya olhubanza olhukalire, ng’erikesya n’omundu kinyamakara, erinubya omwana, eriswirya omundu, eriba erikalire, kutse er’itha, Omukristayo oyukathwalha olhubanza ng’olho omwa b’obuthoki akabya isyathathwa erihabulha lya Paulo.

Esura 14, enungu 14

 31 AMATHEBO WA SITANI

Eritsuka omwirima lye Edeni, Sitani abiribya inianemulengesya eritheba abandu. (Enzuko 3:1-6; Eribisulirwa 12:9) Anasi ngoku amabiritsandya amalengekania wethu, iniakendi thukolesya ebithahikire. (2 Abanya Korinto 4:4; Yakobo 1:14, 15) Akakolesaya epolitiki, amadini, eby’ekisubure, eby’eriyitsemesya, eby’ekisomo ky’ekihugho, n’ebindi bingyi erikulha-kulhania amalengekania wiwe n’erileka alhangirike ng’atholere.—Yoane 14:30; 1 Yoane 5:19.

Sitani anasi ngoku amasighalha n’obuthuku buke eritheba abandu. Neryo anemulengaho kutsibu eryongera eritheba abandu bangyi ngoku angathoka. Kutsibu-tsibu anzire iniatheba abakakolera Yehova. (Eribisulirwa 12:12) Thwamathendi yitheya, Diabolo inianganaghenda akatsandya amalengekania wethu lyolho-lyolho. (1 Abanya Korinto 10:12) Ng’eky’erileberyako, Yehova anzire omulhume n’omukali wiwe ibabya bughuma kera na kera. (Matayo 19:5, 6, 9) Aliwe abandu bangyi munabwire bakalhangira obutheke ng’endaghano y’obuthuku buke eyangana thwika esaha ni saha. Esyofilimu nyingyi n’esyondegheka sy’etivi nasyo sikakulha-kulhanaya amalengekania aya. Thutholere ithwalhangira thuthi sithuli lighira amalengekania w’ekihugho awahambire okwa butheke akathuhambako.

Eyindi nzira eya Sitani akalengaho erithutheberamu ly’erikulha-kulhania amalengekania w’erianza eriyithabalhako. (2 Timoteo 3:4) Thwamathendi yitheya, ithwanganalemwa erighendera okwa busondoli bw’abasombwerwe na Yehova. Ng’eky’erileberyako, mughalha wethu anganatsuka erighana obusondoli bw’abasyakulhu b’ekithunga. (Abaebrania 12:5) Kutse mwali wethu anganatsuka erithika-thikira endegheka ya Yehova ey’obukulhu omw’eka.—1 Abanya Korinto 11:3.

Thutholere ithwalhangira thuthi sithuli lighira Diabolo eritsandya amalengekania wethu. Aliwe, thwanzire ithwagherererya amalengekania wa Yehova n’erilholha embere ‘erihira emithima yethu oko myatsi y’endatha.’—Abanya Kolosai 3:2; 2 Abanya Korinto 2:11.

Esura 16, enungu 9

 32 EBY’EMITHAMBIRIRE

Ithwe bosi thukanza ithwabya n’amaghalha awuwene n’erithambirwa ndeke omughulhu thulhwere. (Isaya 38:21; Mariko 5:25, 26; Luka 10:34) Munabwire, abadokita n’abandi bakakolesaya emithambirire mingyi n’emibatsi muthina-muthina. Thukathwamu nga ni mithambirire yahi eya thukendi ligha, ni kikulhu erighendera okwa misingyi ye Biblia. Thuk’ibuka ngoku Obwami bwa Nyamuhanga busa bwa bukendisya thulhamya kera na kera. Sithwanzire thukahwerya amalengekania wethu wosi okwa maghalha wethu neryo thukaghalhaghandya eriramya Yehova.—Isaya 33:24; 1 Timoteo 4:16.

Thutholere ithwayitheya kutsibu okwa mithambirire yosi-yosi eyikabya nga yiri mw’eby’emirimu-limu. (Eryibuka Ebihano 18:10-12; Isaya 1:13) Neryo thuthe thwaligha emithambirire kutse omubatsi wosi-wosi, thutholere ithwatsuka eriminya ebihambire kugho kandi ng’akakulha-kulhanaya amalengekaniaki. (Emisyo 14:15) Sithutholere thuk’ibirirwa ngoku Sitani anzire iniathuthebya nuku thw’ingire omwa by’emirimu-limu. Nibya thwamalhangira emithambirire iyabya nga yihambene n’eby’emirimu-limu, ni kibuya eriyihighulha kuyo.—1 Petero 5:8.

Esura 16, enungu 18

^ enu. 98 Abandi badokita bangana lhangira ebitsweka bikulhu-bikulhu bbini by’omusasi ng’obutsweka-butsweka. Busana n’ekyo, ikyangana yithagha iwe erisoborera erithwamu lyawu ery’erithendi ligha erihiribwako omusasi owosi kutse ebitsweka byagho bbini ebikulhu-bikulhu, ni bugha ambu, red cells, white cells, platelets, ne plasma.