1-2. Abami babiri babya bathi mbaghane, kandi ni bibulyo byahi ebya thukendi kaniako?

 THULEBAYE ndeke abami babiri ababyaho kera. Owundi aby’akathabalha oko bihanda ikumi by’obwami bwe Israeli; n’owundi, okwa bihanda bibiri by’obwami bwe Yuda. Nomwakine indi si babyaho okwa buthuku bughumerere, ni bingyi ebyo babya basosenemo. Abosi mubayisamambulha oku Yehova n’eritsandya abandu biwe. Abosi mubaramya esyonyamuhanga sy’amabehi kandi babya bithi. Aliwe, habya ihane embaghane ahakathi-kathi k’abalhume babiri aba. Omughuma mwalholha embere erikolha ebithuwene erihika aho aholera, aliwe owundi mwayisubamo kandi mwaghanyirwa busana n’ebindu bibi kutsibu ebyo akolha. Babya inindi nandi?

² Amena wabu ni Ahabu, omwami we Israeli, na Manase, omwami we Yuda. Embaghane eyiri ahakathi-kathi k’abalhume babiri aba yangana thweghesya bingyi oko mwatsi mukulhu—eriyisubamo. (Emib. 17:30; Abar. 3:23) Eriyisubamo niki, kandi likakanganibawa lithi? Thutholere ithwaminya eby’erisubirya kundi thwanzire Yehova iniathughanyira thukakolha ekibi. Eribana eby’erisubirya okwa bibulyo ebi, thukendi kania okwa ngebe y’abami babiri aba n’erilebya ebya thwang’ighira okwa ky’erileberyako kyabo. Neryo thukendi lebya ebya Yesu akangiriraya ebihambire okw’iyisubamo.

3. Ahabu abya mwami oyuli athi?

³ Ahabu abya mwami w’omusanju ow’ebihanda ikumi by’obwami bwe Israeli. Mwathahya Yezebeli, mwali w’omwami we Sidoni, ekihugho eky’endatha ekigaga. Obutheke bwabu obo bwangabya imubwaletha omo kihugho kye Israeli mw’obughuda.  Aliwe kandi mubwongera eritsandya obughuma obwa ekihanda kye Israeli kyabya kiwithe na Yehova. Yezebeli abya muramya wa Baali, kandi mwahira omu Ahabu mw’omuhwa w’erikulha-kulhania edini y’esyonye eyo, eyabyamo obumalaya bw’ahabakaramiraya n’erihonga abaana. Omughulhu Yezebeli aby’awithe obuthoki, obuli muminyereri wa Yehova abya omo kabi. Mwitha abangyi b’okw’ibo. (1 Bam. 18:13) Ahabu iyuwene-wene “mwakolha ekyabya kibi omo meso w’Omwami Mukulhu kwilhaba bosi ababya embere siwe.” (1 Bam. 16:30) Si bugha indi Yehova abya isyalholire ebya Ahabu na Yezebeli babya bakakolha. Abya inianasi ndeke-ndeke ebyo babya bakakolha. Neryo omo lhukeri, Yehova mwathuma omuminyereri Eliya eriyakunga abandu Biwe erihindulha emibere yabu endambi yithe yahwayo. Aliwe Ahabu na Yezebeli mubaghana erihulikirira.

4. Ni suyira lyahi eryabya irikayahika oku Ahabu, kandi mwakolhaki?

⁴ Erighunzerera, erighumisirizya lya Yehova mulyahwa. Mwathuma Eliya eriyabwira Ahabu na Yezebeli ngoku bakendi suyirwa. Ab’enyumba yiwe abosi babya b’erithibwa. Ebya Eliya abugha mubyahamba oku Ahabu! Eky’eriswekya, omulhume w’emiyiheko oyo ‘mwayikehya.’—1 Bam. 21:19-29.

5-6. Ni byahi ebikakanganaya ngoku Ahabu mwathayisubamo omo kwenene?

⁵ Nomwakine indi Ahabu mwayikehya okwa buthuku obo, enyuma waho emibere yiwe muyakangania ku syathayisubamo omo kwenene. Mwathalengaho n’ahake erilhusya omo bwami bwiwe mw’eriramya lya Baali. Kandi mwathahira omo bandi mw’omuhwa w’eriramya Yehova. Ahabu mwakolha n’ebindi ebya kanganaya ku syathayisubamo omo kwenene.

⁶ Enyuma waho, Ahabu abere akasaba omwami mubuya, ya Yosafati owe Yuda athi amuyiyungeko eriyalhwa n’Abasuria, Yosafati mwabugha athi batsuke eribulya omuminyereri wa Yehova. Okw’itsuka, Ahabu mwaghana amenge ayo, amabugha athi: “Hakine mundu mughuma wanga thubulirya Omwami Mukulhu, . . . nikwa nyimuponire; kusangwa syali minyerera ebibuya busana naghe, bya n’ebibi.” Nomubyanabya bithya, mubayabulya omuminyereri Mikaya. Kandi kwenene, omuminyereri wa Nyamuhanga mwathulha engulhu nyibi oku Ahabu! Omwakanya k’eriyisubamo akasaba Yehova y’ekighanyiro, Ahabu mubi mwahira omuminyereri y’omwa ngomo. (1 Bam. 22:7-9, 23, 27) Nomwakine indi omwami mwathoka erihira omuminyereri wa Yehova y’omwa ngomo, abya isyanga kakirya obuminyereri obo eribererera. Omwa malhwa awakwamako, Ahabu mw’ithibwa.​—1 Bam. 22:34-38.

7. Ahabu abere abiriholha, Yehova mwamukaniako athiki?

⁷ Ahabu abere abiriholha, Yehova mwabisulha amalengekania agho aby’awithe oko mulhume oyo. Omwami mubuya Yosafati abere asuba eka ya buholho, Yehova mwamuthumako omuminyereri Yehu erisyamubwira ngoku sikyabya kitholere iyo eriwathikya Ahabu. Omuminyereri wa Yehova mwabugha athi: ‘Linakutholere eriwathikya ababi, n’erianza abakakwa Yehova y’obusu kwehi?’ (2 Emy. 19:1, 2) Neryo thakilengekaniako: Ahabu kwabya iniabiriyisubamo omo kwenene, ahathe erithika-thika omuminyereri syanga bughire athi Ahabu ni mulhume mubi oyuponire Yehova. Nomwakine indi Ahabu mwanabya ng’amayikubyabwomo, mwathayisubamo ndeke.

8. Eky’erileberyako kya Ahabu kyanga thweghesyaki okw’iyisubamo?

⁸ Eky’erileberyako kya Ahabu kyanga thweghesyaki? Okw’itsuka, Ahabu abere akowa omwatsi wa Eliya ow’erisuyira ab’enyumba yiwe abosi, Ahabu mwayikehya. Aho mwakolha ndeke. Aliwe eby’akolha enyuma waho mubyakangania ngoku syathayisubamo ndeke. Neryo eriyisubamo siririsubulira okw’iyikubyabwomo  buyira. Thulebaye ekindi ky’erileberyako ekikendi thuwathikya eriyitheghererya eriyisubamo ly’okwenene nga mwamuliki.

9. Manase abya mwami oyuli athi?

⁹ Enyuma w’emyaka nga bikumi bibiri, Manase mwabya mwami we Yuda. Angabya iniabya mubi kutsibu kwilhaba Ahabu! E Biblia yikabugha yithi: “Mwakolha ebibi bingyi omo meso w’Omwami Mukulhu, erimuhithania.” (2 Emy. 33:1-9) Manase mwahimbira esyonyamuhanga sy’ekikafiri sy’ebiherero, kandi nibya mwahira esanamu eyibatsire y’omwa hekalu ya Yehova eyibuyirire ng’akaminyikalho k’enyamuhanga y’obukali ey’olhubutho! Mwakolha eby’obulhaghu, eby’obusaki, n’eby’obulhoyi. Kandi “mutha omusasi mungyi owatheko musango.” Mwitha abandu bangyi ‘n’erilhabya baghalha biwe omo muliro,’ erihongera esyonyamuhanga sy’amabehi.​—2 Bam. 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Yehova mwakunga athi Manase, kandi omwami mwakolhaki?

¹⁰ Nga Ahabu, Manase mwagheghena erikunga lingyi erya Yehova amuha erilhabira omwa baminyereri Biwe. Erighunzerera, “Omwami Mukulhu mwaletha [oku Yuda] abakulhu b’emilhondo y’omwami we Asuria, mubahamba Manase, n’erimuboha omo miseghe y’emiringa, mubamuthwalha e Babeli.” Kilhangirikire, Manase iniane omwa ngomo omwa kihugho ky’ehandi, mwalengekania kutsibu okwa by’akolha. ‘Mwayikehya kutsibu embere sya Nyamuhanga w’abathatha wiwe.’ Mwakolha n’ekilhabire okw’aho. “Mwalhakira Omwami Mukulhu Nyamuhanga wiwe.” Omo kwenene, Manase mwalholha embere ‘erimusaba.’ Omulhume mubi oyo abya iniali kuhinduka. Mwatsuka erilhangira Yehova nga “Nyamuhanga wiwe,” kandi mwamusaba buthumbya.​—2 Emy. 33:10-13.

11. Ngoku kiri omwa 2 Emyatsi y’Emigulu 33:15, 16, Manase mwakangania athi kw’abiriyisubamo omo kwenene?

¹¹ Endambi muyahika, Yehova amasubirya emisabe ya Manase. Mwalhangira esyombinduka omwa muthima w’omulhume oyo, ngoku kilhangirikire omwa misabe yiwe. Manase erisaba Yehova y’ekighanyiro erilhua okwa muthima mukyaleka Yehova iniamusubya oko bwami. Manase mwakolha ekyosi-kyosi erikangania kw’abiriyisubamo omo kwenene. Mwakolha ebya Ahabu athakolha. Mwahindulha emibere yiwe. N’omuhwa munene mwarwanisya eriramya ly’amabehi n’erikulha-kulhania eriramya ly’okwenene. (Soma 2 Emyatsi y’Emigulu 33:15, 16.) Ahathe erithika-thika, ekyo mukyayithagha obuthubaha n’erikirirya, kundi habw’emyaka mingyi Manase abya iniabiribya ky’erileberyako kibi okw’ab’eka yiwe, ab’ebitsumbi, n’abandu biwe. Aliwe omo myaka yiwe y’erighunzerera, Manase mwalengaho erighunzaho ebighuma by’okwa bindu bibi ebyo abya iniabirikolha. Angabya imwabya ky’erileberyako kibuya oko mwitsikulhu wiwe Yosia, oyo enyuma waho mwabya mwami mubuya kutsibu.​—2 Bam. 22:1, 2.

12. Eky’erileberyako kya Manase kyanga thweghesyaki okw’iyisubamo?

 ¹² Eky’erileberyako kya Manase kyanga thweghesyaki? Mwayikehya kandi mwakolha ebilhabire okw’aho. Mwalemba-lemba Nyamuhanga erimusaba ekighanyiro. Kandi mwahindulha emibere yiwe. Mwakolha kutsibu erighunzaho ebindu bibi ebyo abya iniabirikolha, kandi mwakolha ngoku angathoka eriramya Yehova n’eriwathikya abandi erikolha ekyo. Eky’erileberyako kya Manase kikaha amaha nibya n’okwa babirikolha amalholho awakalire kutsibu. Eky’erileberyako kya Manase kikakanganaya ngoku Yehova Nyamuhanga ni ‘mubuya kandi akabuyira.’ (Esy. 86:5) Erighanyirwa lithokekene—okw’abo abakayisubamo omo kwenene.

13. Iha eky’erileberyako ekikakanganaya erisomo likulhu erihambire okw’iyisubamo.

¹³ Manase mwathasubulira okw’iyikubyabwomo lisa busana n’ebibi biwe. Ekyo kikathukangiriraya erisomo likulhu erihambire okw’iyisubamo. Thalengekania oku kino: Iwaghenda omwa duka, iwasaba omuggati. Omwakanya k’erikuha omuggati, oyukaghulhaya iniakuhamo eyisyano y’engano. Iwunemwendi tsema? Eyihi! Mbwino ikinemwendi wathikya oyukaghulhaya amakusoborera athi eyisyano eyo kya kindu kikulhu omwa muggati? Kandi eyihi! Kuthya, Yehova akabugha athi omukolha-nabi iniayisubamo omo kwenene. Omukolha-nabi amayikubyabwomo busana n’ekibi kiwe, akabya iniamakolha ndeke. Ekyo ni kikulhu bikahika okw’iyisubamo, aliwe ekyo sikirighunza. Ni kindi kyahi ekikayithaghisibawa? Thuk’igha bingyi omwa musyo ogho Yesu aha.

14. Omo musyo wa Yesu, omwana oyuwatsaha mwatsuka erikangania biminyikalho byahi by’eriyisubamo?

¹⁴ Yesu mwaha omusyo awakahamba okwa muthima ow’omwana oyuwatsaha, owali omu Luka 15:11-32. Omulhwana mwayisamambulha oku thatha wiwe, amalhua eka, n’erighenda “omo kihugho mo haali.” Eyo mwayabya omo ngebe y’obutswatswa, enyithya-nyithya. Engebe yabere yamukalira, mwalengekania kutsibu okwa byabirikolha. Mwaminya ngoku engebe yabya yuwene iniane na thatha wiwe. Ngoku Yesu anakikanganaya, omulhwana oyo ‘mw’ibuka.’ Mwathwamu erisuba eka n’eriyasaba thatha wiwe y’ekighanyiro. Kyabya kikulhu kutsibu omulhwana oyo eriminya ngoku abirikolha bindu bibi bingyi. Mbwino ekyo mukyanaghunza? Eyihi. Abya atholere eriyira ekyo akakolha!

15. Omo musyo wa Yesu, omwana oyuwatsaha mwakangania athi kw’amayisubamo?

¹⁵ Omwana oyuwatsaha mwakangania eriyisubamo ly’okwenene busana n’eby’akolha. Mwaghenda lhughendo lhuuli erisuba eka. Neryo abere akahika oku thatha wiwe, mwabugha athi: “Nabirihalya embere sya Nyamuhanga n’embere syawu; sinyitholere eryahulhwamo mwana wawu.” (Lk. 15:21) Eriyisubamo ly’omulhwana oyo erilhua okwa muthima mulyakangania ngoku anzire erisuba-subania  obughuma bwiwe na Yehova. Kandi mwaminya ngoku eby’akolha mubyahithania thatha wiwe. N’ekindi mwabya inianayitheghekire erikolha kutsibu nuku athasyasimawa na thatha wiwe, nibya n’erithwalhwa ng’omughuma w’okwa bakoli ba thatha wiwe! (Lk. 15:19) Omusyo oyu si mwatsi owakathulha okwa muthima kwa buyira. Emisingyi eyiri omwa musyo oyu yikawathikaya abasyakulhu b’ekithunga bakalengaho erilebya omwikirirya mulikyabu ng’anabiriyisubamu busana n’erilholho liwe erikalire.

16. Busana naki kyangana kalira abasyakulhu eriminya kwenene omundu ng’anabiriyisubamo?

¹⁶ Si mubiiri mwolho abasyakulhu eriminya omundu oyulyakolha erilholho erikalire ng’abiriyisubamo omo kwenene. Busana naki? Abasyakulhu sibanga minya ebiri omo muthima, neryo batholere ibalengaho kutsibu eriminya ebikakanganaya mulikyethu ng’anabirilekera ighuma ekibi kiwe. Okwa bundi buthuku, omundu angana kolha erilholho erikalire kutsibu neryo abasyakulhu abakakanaya okwa biwe ibabya isibathalhangira indi abiriyisubamo erilhua okwa muthima.

17. (a) Ni ky’erileberyako kyahi ekikakanganaya ngoku erithayikubyabwomo sikirikanganaya eriyisubamo ly’okwenene? (b) Ngoku kiri omwa 2 Abanya Korinto 7:11, omundu oyuwabiriyisubamo omo kwenene atholere iniakolhaki?

¹⁷ Lengekanaya okwa ky’erileberyako kino. Mughalha wethu iniabya inianemusingira habw’emyaka mingyi. Omwakanya k’erisondya obuwathikya, iniabisa mukali wiwe, banywani biwe, n’abasyakulhu erilholho eryo. Erighunzerera, ikyaminyikalha. Neryo abasyakulhu bakabya bakamubwira ngoku banawithe obwema obukakanganaya kw’abirikolha erilholho, inialigha n’eribya ng’oyukayikubayabwomo. Mbwino ekyo kikaghunza? Ahathe erithika-thika abasyakulhu abakakanaya oko mwatsi ng’oyo ibakendi yithagha ebilhabire okw’aho. Erilholho eryo mwathalikolha murundi mughuma musa aliwe ni kindu eky’akolha habw’emyaka. Omukolha-nabi oyo mwathayiretha eyiri abasyakulhu; owundi mundu yuwayathulhagho. Neryo abasyakulhu ibakendi yithagha erilhangira ebikakanganaya ngoku omukolha-nabi abiriyisubamo omo malengekania, omw’iyowa, n’omwa mibere. (Soma 2 Abanya Korinto 7:11.) Ikyangana thwalha buthuku omukolha-nabi oyo erikolha esyombinduka esikayithaghisibawa. Omundu ng’oyo iniakendi lhusibwa omwa kithunga ky’Ekikristayo erihika aho akendi kanganirya kw’amayisubamo.—1 Kor. 5:11-13; 6:9, 10.

18. Oyuhighithirwe angakangania athi eriyisubamo ly’okwenene, kandi ekyo kyanga lhwiririramwaki?

¹⁸ Oyuhighithirwe erikangania eriyisubamo ly’okwenene, atholere iniahindana okwa mihindano mughulhu wosi n’erighendera okw’ihabulha eryo abasyakulhu bakamuha ery’eribya n’endegheka eyuwene ey’erisaba n’eriyeghesya. Kandi atholere iniayihighulha okwa mibere  eyaleka iniawa omw’ilholho. Amalengaho kutsibu erisuba-subania obughuma bwiwe na Yehova, iniangana yikethera ngoku Yehova akendi mughanyira ndeke kandi ngoku abasyakulhu bakendi muwathikya erisuba omo kithunga. Busana n’ekyo, abasyakulhu bakabya bakakania n’omukolha-nabi, bakabya ibanasi ngoku esyombanza sisisosene neryo bakayitheghaya okw’itswera lhuba-lhuba.

19. Eriyisubamo ly’okwenene mwamuliki? (Ezekieli 33:14-16)

¹⁹ Ngoku thwamabirigha, eriyisubamo ly’okwenene siririsubulira okw’iyikubyabwomo. Kandi muli erikolha esyombinduka omwa bulengekania n’omwa muthima ebikakolhaya okw’ibya n’emikolere eyuwene. Eki mwamuli erileka emibere mibi n’eribinduka erithasyakwama esyonzira sya Yehova. (Soma Ezekieli 33:14-16.) Ekilhubirirwa kikulhu ky’omukolha-nabi kitholere ikyabya iry’erisuba-subania obughuma bwiwe na Yehova.

20-21. Thwanga wathikya thuthi omundu oyuwabiriwa omw’ilholho erikalire?

²⁰ Yesu mwasoborera ekitsweka kikulhu ky’okwa mubiiri wiwe w’erithulira akabugha athi: “Mundasa eribirikira abandu bathunganene, nikwa eribirikira abakolha-nabi.” (Lk. 5:32) Nethu eryo litholere iryabya iry’eriyisunza lyethu. Thubughe thuthi munywani wethu iniakolha erilholho erikalire. Ithukendi kolhaki?

²¹ Thwamabisa ekibi kiwe, ithukendibya ithuli kw’itsandya obunywani bwethu. Sithwanga thoka eribisa erilholho kundi Yehova analhangire. (Emi. 5:21, 22; 28:13) Iwangana wathikya munywani wawu omw’imwibukya ngoku abasyakulhu banzire eriwathikya. Munywani wawu amaghana eribwira abasyakulhu, wutholere iwababwira okwa mwatsi oyo, eki ikikendi kangania kwenene ku wanzire erimuwathikya. Obughuma bwiwe na Yehova buli omwa kabi!

22. Thukendi syakania okuki omwa mwatsi owakakwamako?

²² Ibbwa omukolha-nabi amabya iniabirikolha ekibi kandi ahabw’obuthuku buuli, neryo abasyakulhu ibathwamu erimuhighitha? Mbwino eki ikikendi manyisya kithi sibathamukangania obughanyiri? Omo mwatsi owakakwamako, thukendi syalebya ndeke enzira eya Yehova akakanganirayamo obughanyiri akakunga abakolha-nabi kandi ngoku thwanga kolesyayo.