Ghenda ahali omwatsi

Ghenda ahali ebirimo

“Obwami Bwaghe Si bw’Ekihugho Kino”

“Obwami Bwaghe Si bw’Ekihugho Kino”

“Busana n’eki nabuthawa kandi nabirihika omwa kihugho busana n’eki, erithulha omwatsi w’ekwenene.”​—YOANE 18:37.

ESYONYIMBO: 15, 74

1, 2. (a) Ekihugho kinemw’ongera kithi erighaba-ghabana? (b) Ni bibulyo byahi ebya thukendi subirya omo mwatsi ono?

MWALI wethu omwa Yuropu akabugha okwa kera yiwe athi: “Eritsuka omo bwana, obuthe bulingirirania busa ibwangalhangira. Neryo munaghana emitheghekere y’eby’ekithabale eby’omwa kihugho kyethu, namasighika amalengekania agho bangyi babya bakalhangira iw’angaletha esyombinduka. Nibya, habw’emyaka mingyi, nabya muraghane w’oyukahutiraya omwa bandu mw’esyobbomu.” Mughalha wethu omwa Afirika akabugha ekyaleka iniabya mw’omuthima w’erilhwa: “Ing’ikirirye indi ekihanda kyaghe kilengire ebindi ebyosi, neryo mun’ingira omwa kyama ky’ekipolitiki. Muthweghesibwa er’itha esyonzighu syethu omwa mathumu​—nibya n’ab’ekihanda kyethu abakasighika ebindi byama by’ekipolitiki.” Mwali wethu e Yuropu akayisinga athi: “Ingali mw’akasolholho, kandi ingaponire owosi-wosi oyuthe w’ekihugho kyaghe kutse oyuli omwa dini eyiri mbaghane okwa yaghe.”

2 Munabwire, abandu bangyi bawithe amalengekania awali ng’awabali ahighulhu aba babya bawithe. Ebyama bingyi by’ekipolitiki bikasondaya obwiranda omw’ilhwa. Ni kya buli kiro abandu erilhwa busana n’eby’ekipolitiki. Kandi n’omwa bihugho bingyi, abandu bakakolha ab’ehandi bo nabi kutsibu. Ngoku e Biblia yanabugha, omwa biro by’enyuma-nyuma bino, abandu “sibeghanyira.” (2 Timoteo 3:1, 3) Abakristayo bangasighalha bathi ibane bughuma ekihugho kik’ongera erighabana? Thwangan’ighira okwa ky’erileberyako kya Yesu. Abandu b’omwa buthuku bwiwe nabu ibaghaba-ghabene busana n’eby’ekipolitiki. Omo mwatsi ono, thukendi bana eby’erisubirya okwa bibulyo bisathu bino: Ni kyahi ekyaleka Yesu iniaghana erikolongana n’egurupu yosi-yosi y’ekipolitiki? Yesu mwakangania athi ngoku abandu ba Nyamuhanga sibatholere bakathunga lhuhandi omwa by’ekipolitiki? Kandi Yesu mwathweghesya athi ngoku sithutholere thukalhwa?

YESU MWANASIGHIKA ABABYA BANZIRE ERIYITHABALHAKO?

3, 4. (a) Omwa buthuku bwa Yesu, ni kyahi ekya Bayuda bangyi babya banzire? (b) Amalengekania ayo mwahamba athi okwa bigha ba Yesu?

3 Abayuda bangyi abo Yesu abya akathulira babya banzire kutsibu eribya bwiranda okwa Baroma. Egurupu y’ekipolitiki ey’Esyomango sy’Abayuda abawithe emithima eyikalire, mubakolha ekyosi-kyosi erikanyirirya amalengekania aya. Abangyi omw’ibo mubakwama omulhume oyukahulhawa mwa Yuda owe Galilaya, oyuwangabya iniabyaho omwa buthuku bughumerera na Yesu. Yuda oyu abya masiya w’amabehi, oyuwathebaya abangyi. Omuyuda oyusomire ebya kera iya Josephus mwabugha athi Yuda mwahira omwa Bayuda mw’omuhwa w’erilhwa n’Abaroma n’eryahulha abosi abakaligha erithuha emisolho y’Abaroma mwa “buba.” Erighunzerera Abaroma mubitha Yuda oyo. (Emibiri 5:37) Abandi omwa gurupu eyi ibakalhwa nuku bahike okwa bilhubirirwa byabu.

4 Abayuda bangyi babya balindirire eryasa lya Masiya. Ibakalengekanaya bathi Masiya akendisya balhamya okwa Baroma n’erileka e Israeli ikyabya kihanda ky’amaaka kandi. (Luka 2:38; 3:15) Abangyi ibikirirye bathi Masiya akendi syahangania obwami okwa kihugho omwa Israeli. Ekyo kyabere kikabya, Abayuda bosi abikere omwa bitsweka muthina-muthina omwa kihugho kyosi bangasubire e Israeli. Nibya na Yoane Mubatizya mwanabulya Yesu athi: “Nina we oyukasa, kutse thulindirire owundi?” (Matayo 11:2, 3) Obundi Yoane mwabulha nga hakendiasa owundi oyukendi thongolya Abayuda. Enyuma waho, Yesu iniamabirilhubuka, abigha babiri ibanemughenda e Emau mubamusangana. Mubabugha bathi babya balengekenie bathi Yesu yukendi thongolya ekihanda kye Israeli. (Soma Luka 24:21.) Biro bike enyuma waho, abakwenda mubabulya Yesu bathi: “Mukama, wukendisubya obwami oku Israeli mangahano kwehi?”​—Emibiri 1:6.

5. (a) Ni kyahi ekyaleka Abanya Galilaya ibanza Yesu abye mwami wabo? (b) Yesu mwahengulha athi amalengekania wabu?

5 Abayuda mubalengekania bathi Masiya akendi syaghunzaho ebitsibu byabo. Ekyo kyanganabya iky’ekyaleka Abanya Galilaya ibanza Yesu abye mwami wabu. Bangabya imubalengekania bathi yukendibya muthabali mubuya. Iniasi ndeke erikania, iniakalhamaya abalhwere, nibya inialisya n’abakwire enzalha. Yesu abere abirilisya abalhume nga 5,000, abandu mubasweka. Yesu mwaminya ekya bakanza erikolha. E Biblia yithi: “Yesu mwaminya ngoku abandu babya bakasonda erimuhamba n’amaaka n’erimuyira mo mwami. Neryo mwalhuaho mwaya oko kithwa iyuwene.” (Yoane 6:10-15) Ekiro ekyakwamako, abandu bangabya ibabya ibabirithekana. Neryo Yesu mwabasoborera ngoku syasa erisyabaha ebiyithawa byabu by’ekimubiri aliwe asa erisyabakangirirya oko Bwami bwa Nyamuhanga. Mwababwira athi: “Simukolere ebyalya ebikahonda, nikwa mukolere ebyalya ebikabyaho erihika okwa ngebe y’erikotha.”​—Yoane 6:25-27.

6. Yesu mwakangania athi ndeke-ndeke ngoku syabya anzire eby’ekipolitiki okwa kihugho? (Lebaya ekisasani ekiri okw’itsuka ekya 1.)

6 Biro bike athali aholha, Yesu mwalhangira ngoku abandi omwa bigha biwe babya bikirirye bathi akenditsuka erithabalha ng’omwami e Yerusalemu. Yesu mwababwira omusyo w’ebibande eribawathikya eriyitheghererya ngoku eki sikyendibya. Omusyo oyo abya ahambire okwa “mukulhu mughuma w’obwami,” nayu ini Yesu, oyuwabya w’erighenda haali habw’omughulhu muuli. (Luka 19:11-13, 15) Yesu kandi mwabwira omuthabali we Roma iyo Pontio Pilato ngoku iyo syalisangira omwa by’epolitiki. Pilato mwabulya Yesu athi: “Wuli mwami w’Abayuda kwehi?” (Yoane 18:33) Pilato angabya iniabya akasagha athi Yesu akendileka abandu ibayisamambulha okwa Baroma. Aliwe Yesu mwasubirya athi: “Obwami bwaghe si bw’ekihugho kino.” (Yoane 18:36) Yesu mwathayingirya omwa by’ekipolitiki, kundi Obwami bwiwe ini bw’eribya elhubulha. Mwabugha athi omubiiri wiwe okwa kihugho abya ‘w’erithulha omwatsi w’ekwenene.’​—Soma Yoane 18:37.

Mbwino wuhirire amalengekania wawu okwa bitsibu by’ekihugho kutse oko Bwami bwa Nyamuhanga? (Lebaya enungu 7)

7. Busana naki kyangana kalha eriyihighulha okw’isighika eby’ekipolitiki nibya n’omwa mithima yethu?

7 Yesu abya inianasi omubiiri wiwe. Thwamaminya omubiiri wethu nga w’owahi, isithwendi sighika ekyama kyosi-kyosi ky’ekipolitiki, nibya n’erisighikakyo omwa muthima wethu. Mughulhu wosi, eki sikyolho. Omulebererya mughuma oyukabalhama akabugha athi abandu omwa bulhambu bwiwe banemwongera erikarama kutsibu. Bakayisyethera erihanga lyabu kandi bikirirye bathi engebe yabu iyikendyuwana abandu babu bamabya in’ibo bakabathabalhako. Akongerako athi: “Hakiri, baghalha bethu ibo babiritheya obughuma bwabu bw’Ekikristayo omw’ihira omuwatho okw’ithulha engulhu yuwene y’Obwami. Nyamuhanga ya bahirireko amaha ngoku yukendi syaghunzaho obuthe bulingirirania n’ebindi bitsibu byethu byosi.”

YESU MWASIGHALHA ATHI ISYAWITHE LHUHANDI OMWA BY’EKIPOLITIKI?

8. Ni buthe bulingirirania bwahi obwa Bayuda bangyi babana omwa buthuku bwa Yesu?

8 Abandu bakabya bakalhangira obuthe bulingirirania, nabu bakongera erisangira omwa by’ekipolitiki. Omwa buthuku bwa Yesu, erithuha emisolho abya mwatsi owabya akaleka abandu bangyi ibabya n’olhuhandi omwa by’ekipolitiki. Nibya, iya Yuda we Galilaya ayisamambulha okwa Baroma kundi Abaroma babya bakahandika abandu nuku balhangire bathi bakathuha emisolho. Kandi habya misolho mingyi y’erithuha, ng’erithuhira ebya wuwithe, ebibanza, n’amanyumba. Kandi, erithasyabikalya, abasolesya ibali mw’obulibathangania bunene. Ihakanayira ibathuha abakulhu b’egavumente nuku babane ekitsumbi n’enyuma waho ibakolesya ekitsumbi ekyo erikolha esyosente nene. Zakayo, omukulhu w’abasolesya e Yeriko mwabya mughuda kundi iniakalihisaya abandu esyosente nene.​—Luka 19:2, 8.

9, 10. (a) Esyonzighu sya Yesu musyanza sithi erimwingirya omwa by’ekipolitiki? (b) Erisubirya lya Yesu likathweghesayaki? (Lebaya ekisasani ekiri okw’itsuka ekya 2.)

9 Esyonzighu sya Yesu musyanza erimwingirya omo mwatsi w’erisolha. Mubamubulya okw’ithuha omusolho w’edinari nguma ogho Abayuda bosi babya batholere erithuha. (Soma Matayo 22:16-18.) Abayuda ibaponire kutsibu omusolho oyu kundi iniakabibukaya ngoku bali ahisi sy’obuthabali bwe Roma. “Abanya Herode,” ni bugha ambu, abo ababya bakasighika amalengekania wa Herode w’ekipolitiki, mubalengekania bathi Yesu amabugha athi sibathuhe omusolho, ibakendi muhira kw’olhubanza lhw’eribya nzighu y’Obuthabali bwe Roma. Aliwe Yesu kwa bugha athi batholere ibasolha, abandu ibanganaleka erimukwama. Neryo, Yesu mwakolhaki?

10 Yesu mwalhangira athi akabya isyawithe lhuhandi okwa mwatsi oyu. Mwabugha athi: “Mulihe Kaisari ebindu bya Kaisari, kandi mulihe Nyamuhanga ebindu bya Nyamuhanga.” (Matayo 22:21) Yesu abya inianasi ngoku abasolesya bangyi babya mw’obulibathangania, aliwe ekyo kyathabya ahirire kw’omuwatho. Omwakanya k’ekyo, mwahira omuwatho okwa kyanga ghunzaho ndeke-ndeke ebitsibu by’abandu, Obwami bwa Nyamuhanga. Yesu mwathuhiriraho eky’erileberyako ky’erikwama. Sithutholere thukabya na lhuhandi omo myatsi yosi-yosi y’ekipolitiki, mbulha olhundi lhuhandi lhukabya nga lhuhikire n’eribya mw’obuyitheghererya n’olhundi nga lhuwire n’eribya mw’obuthe bulingirirania. Abakristayo bakahira ameso okwa Bwami bwa Nyamuhanga n’ebya Nyamuhanga akabugha athi bya bihikire. Busana n’ekyo, sithulibya n’amalengekania awathwangahayo okwa buthe bulingirirania kutse eribakaniako nabi.​—Matayo 6:33.

11. Thwanga wathikya thuthi abandi eribana obulingirirania bw’okwenene?

11 Abema ba Yehova bangyi babirisingura eriyilhusya mw’amalengekania awakalire aw’ekipolitiki agho babya nagho kera. Ng’eky’erileberyako, mwali wethu mughuma e Britain athali aminya ekwenene, mwasoma eby’emibere y’abandu okwa yunivasite neryo amasa mw’amalengekania awakalire aw’eby’ekipolitiki. Akabugha athi: “Nabya nganzire erilhwira obughabe bw’abiraghulhu, kundi thwabya ithwabirinubibwa kutsibu. Nomwakine indi iningasinga hamabya obuhaka, erighunzerera iningayowa isingatsemire. Mungathaminya ngoku ebikaleka ihabya akasolholho k’esyorangyi bitholere ibyalhusibwa omwa mithima y’abandu. Aliwe nabere ingatsuka erigha e Biblia munalhangira ngoku ngatholere inatsuka okwa muthima waghe.” Kandi mwali wethu omusungu yuwabya amuwathikirye erihindulha eriyowa eryabya omwa muthima wiwe. Akongerako athi: “Lino ngakolha ng’omutemburi w’omughulhu wosi omwa kithunga ky’omubughe w’abatsiha, kandi nganemwigha erihika okwa bandu b’emisindo yosi.”

“SUBAYA OMUYALI W’OMWA LHUBO LHWAGHO”

12. Ni “kihamya” kyahi ekya Yesu abugha athi abigha biwe bayitheghayeko?

12 Omwa buthuku bwa Yesu, abakulhu b’amadini mughulhu mungyi ibakasighika ebithongole by’ekipolitiki. Ng’eky’erileberyako, ekitabu Daily Life in Palestine at the Time of Christ kikabugha kithi Abayuda babya baghabene mw’esyogurupu muthina-muthina sy’edini esyabya ng’ebyama by’ekipolitiki. Neryo Yesu mwakunga abigha biwe athi: “Mulebaye, mutheghaye busana n’ekihamya ky’Abafarisayo n’ekihamya kya Herode.” (Mariko 8:15) Yesu eryahulha Herode, angabya iniahulha ab’okwa lhuhandi lhwa Herode. Eyindi gurupu, Abafarisayo, iyanzire Abayuda ibabya bwiranda okwa Buthabali bw’Abaroma. Ngoku kiri omu Matayo, Yesu mwakunga abigha biwe okwa Basadukayo. Abasadukayo babya banzire e Roma iyalholha embere erithabalha kundi iyikaleka ibabya ibanawithe ebitsumbi by’amani. Yesu mwakunga abigha biwe athi bayitheghaye okwa “kihamya,” kutse erikangirirya ly’esyogurupu isathu esi. (Matayo 16:6, 12) Kandi nibya ibbwa Yesu abugha eki abandu imubanamalhua okwanza erimukolha mo mwami.

Yesu mwakangirirya abigha biwe erisighalha isibawithe lhuhandi nahake omwa by’ekipolitiki

13, 14. (a) Emyatsi y’ekipolitiki n’ey’ekidini iyikaletha yithi amalhwa n’obuthe bulingirirania? (b) Busana naki sithutholere erilhwa, nibya nomuthwanga kolhwa nabi? (Lebaya ekisasani ekiri okw’itsuka ekya 3.)

13 Omughulhu amadini akayingiraya omwa by’ekipolitiki, mughulhu mungyi mukalhua amalhwa. Yesu mwakangirirya abigha biwe erisighalha isibawithe lhuhandi nahake omwa by’ekipolitiki. Eyo ni nguma y’okwa nzumwa esyaleka abahereri bakulhu n’Abafarisayo ibanza eritha Yesu. Mubasagha bathi abandu bakendi muhulikirira neryo ibaleka eribakwama. Ekyo ku kyabya, bangabere isibakiwithe obuthoki by’ekidini n’obw’ekipolitiki. Mubabugha bathi: “Thwamamuleka thuthya abandu abosi basyamwikirirya, n’Abaroma basyasa ibalhusyaho ehekalu n’ekihanda kyethu kyosi.” (Yoane 11:48) Neryo Omuhereri Mukulhu iya Kayafa mwahiraho endegheka y’eritha Yesu.​—Yoane 11:49-53; 18:14.

14 Kayafa mwalinda butsuke eribya kiro neryo amathuma abasirikali eriyahamba Yesu. Aliwe Yesu abya inianasi kw’akend’ithibwa. Neryo okw’irya liwe ly’erighunzerera n’abakwenda biwe, mwababwira athi babye ibanawithe okwa miyali nga yan’eyo. Emiyali ibiri yabya iyikaghunza eribakangirirya erisomo ly’omughaso. (Luka 22:36-38) Enyuma waho omw’ithumbi eryo, endeko muyasa erisyahamba Yesu, na Petero mwahithana kutsibu busana n’obuthe bulingirirania obo, kyamaleka iniahamba omuyali n’eribbanda omughuma w’okwa balhume abo. (Yoane 18:10) Aliwe Yesu mwabwira Petero athi: “Subaya omuyali omo lhubo lhwagho, kusangwa abosi abakawatha okwa muyali basyahera omwa muyali.” (Matayo 26:52, 53) N’isomo lyahi likulhu erya Yesu eghesaya abigha biwe? Indi sibatholere bakabya b’ekihugho. Ekyo kya Yesu abya iniabirihira omwa musabe erigholho-gholho eryo. (Soma Yoane 17:16.) Nyamuhanga musa yuwithe ehamuli y’erirwanisya obuthe bulingirirania.

15, 16. (a) Ekinywe kya Nyamuhanga kyabiriwathikya kithi Abakristayo eriyihighulha okwa malhwa? (b) Ni mbaghane yahi eya Yehova akalhangira akasamalira ekihugho kya munabwire?

15 Mwali wethu omwa Yuropu oyulyakanibawako okw’itsuka ly’omwatsi ono mwigha erisomo eriri ng’eryo. Akabugha athi: “Nabirilhangira ngoku erilhwa siririletha obulingirirania. Munalhangira ngoku abakathwamu erilhwa mughulhu mungyi bakayisanga ibabirikwa. N’abandi bangyi ibahithana kutsibu. Munatsema kutsibu ingaminya erilhua omwa Biblia ngoku Nyamuhanga musa yuwangaletha obulingirirania bw’okwenene okwa kihugho. Namabirighunza myaka 25 ingane muthulha omwatsi oyo.” Mughalha wethu omwa Afirika mwasubya omwa mwanya w’erithumo liwe mwa “muyali w’omulimu,” Ekinywe kya Nyamuhanga. (Abanya Efeso 6:17) Lino akathulha omwatsi w’obuholho okwa bandu b’emisindo yosi, butsira eritsomana ekihanda ekyo balhuiremo. Kandi na mwali wethu w’omwa kathi-kathi ke Yuropu abere abiribya Mwema wa Yehova, mwathahibwa na mughalha wethu ow’ekihanda ekyo abya aponire kera. Abasathu bosi aba mubakolha esyombinduka esi kundi babya banzire eribya nga Kristo.

16 Ni kikulhu erikolha esyombinduka esi! E Biblia yikabugha yithi abandu bali ng’engetse eyikaghusa amaghetse eyi n’eyi kandi sibali buholho. (Isaya 17:12; 57:20, 21; Eribisulirwa 13:1) Emyatsi y’ekipolitiki yikahithanaya abandu, iyabaghaba, kandi yikalhua mw’amalhwa. Aliwe ithwe thuli buholho kandi bughuma. Yehova akabya akalhangira ngoku abandu omwa kihugho baghabene, atholere eribya iniakatsema kutsibu akalhangira ngoku abandu biwe ibo bali bughuma.​—Soma Zefania 3:17.

17. (a) Ni nzira syahi isathu esya thwanga kulha-kulhaniryamo obughuma? (b) Thukendi syakania okuki omo mwatsi owakakwamako?

17 Omo mwatsi ono, thwamabirigha ngoku thwanga kulha-kulhania obughuma omwa nzira isathu: (1) Thukayikethera ngoku Obwami bwa Nyamuhanga bukendi syaghunzaho obuthe bulingirirania bwosi, (2) sithulibya na lhuhandi omwa by’epolitiki, na (3) thukaghana erilhwa. Aliwe ekindi ekyangalemesya obughuma bwethu k’akasolholho. Omo mwatsi owakakwamako, thukendi sy’igha ngoku thwanga rwanisya akasolholho ngoku Abakristayo bakera bakolha.