Ghenda ahali omwatsi

Ghenda ahali ebirimo

Elias Hutter n’Esyo Biblia Siwe esy’Ekihebrania

Elias Hutter n’Esyo Biblia Siwe esy’Ekihebrania

WANGANA soma Ekihebrania eky’omwa Biblia? Obundi eyihi. Obundi siwuli wathalhangira ne Biblia y’Ekihebrania. Aliwe, iwangana tsemera kutsibu e Biblia eya wuli nayu omw’igha okwa musomi mughuma ow’omwa kighonye ekye 16, iya Elias Hutter n’esyo Biblia ibiri sy’Ekihebrania esy’ahandika.

Elias Hutter abuthawa omo mwaka wa 1553 omwa Görlitz, omwa katawuni akabya omwa mwanya hathya owasibwe ng’omuthanu we Germany ne Poland ne Czech Republic. Hutter mwaya okwa Yunivasite ye Lutheran omwa Jena amasoma emibughe y’Ekihebrania, Ekiaramaiki n’eyindi. Iniane nga w’emyaka 24 buyira, mwasombolhwa eribya profesa w’Ekihebrania e Leipzig. Iyo ng’oyuwabya anzire erikulha-kulhania eby’erisomesya, mwatsukisya esukuru yiwe-yiwe omwa Nuremberg eyo bandu babya bakasomera Ekihebrania, Olhugiriki, Olhulatini, n’Olhujermani omwa myaka ini. Ekyo kyabya isikyanga thokekana okwa sindi yunivaste.

“OBUBUYA BWE BIBLIA EYI”

Ekidipa kye Biblia ya Hutter ey’Ekihebrania eya 1587

Omo mwaka wa 1587, Hutter mwahulhukya e Biblia y’Ekihebrania omwa Masako awasibwe munabwire nge Ndaghano Engulhu. E Biblia eyo iyihandikireko bino; Derekh ha-Kodesh, ebinywe ebilhuire omwa Isaya 35:8 ebikamanyisaya “Embalhu y’Eribuyirire.” Emihandikire y’amenge eyabyamu iyikaleka abangyi ibabugha bathi, “obuli kindu okwa Biblia eyi kikakanganaya obubuya bwe Biblia eyi.” Ibbwa kutsibu-tsibu, ekyaleka e Biblia eyi iyabya y’omughaso munene, y’emibere abasomi babya bakakolesyayo erigha Ekihebrania.

Eryanza eriminya ngoku e Biblia ya Hutter muyawathikya kutsibu, thalengekania okwa bitsibu bibiri ebya omwigha abya akabana akasoma e Biblia omwa Kihebrania. Eky’erimbere, emihandikire y’Ekihebrania ni ya mbaghane kutsibu, n’ekyakabiri, esyonyughuta esikatsuka ekinywe n’esikakighunzerera sikaleka ikyakalha eriminya ndeke enzuko y’ekinywe ekyo. Ng’eky’erileberyako, thalengekania okwa kinywe ky’Ekihebrania ekya נפשׁ (ekikasomawa kithi ne’phesh), erimanyisya “soul,” omwa Lhusungu. Omwa Ezekieli 18:4, ekinywe ekyo kimathikire kw’enyughuta ה (yikasomawa yithi; ha), ekikamanyisaya “e,” neryo ekinywe ekyo ikyahandikwa kithi הנפשׁ (ni bugha ambu, han·ne’phesh), kutse “e soul.” Okwa mundu oyuthabisomire ndeke, ekinywe הנפשׁ (han·ne’phesh) iniakendilhangira nga ni kinywe kya mbaghane okwa kya נפשׁ (ne’phesh).

Busana n’eryanza eriwathikya abigha biwe, Hutter mwakolesya omubere w’erihandika ow’amenge manene kutsibu​—emihandikire ey’erihandika ekinywe omwa Kihebrania, esyonyughuta esindi isinire kutsibu kulenga esindi. Iniakahandika ekinywe ekyonyine-nyine omwa nyughuta esinire, neryo esindi nyughuta esikayimathika kukyo iniasireka athya. Emihandikire eyi muyaleka ikyolhobera abigha eriminyerera embaghane y’ebinywe, kyamabawathikya erigha Ekihebrania. E New World Translation of the Holy Scriptures​With References yikakolesaya amenge ayo omwa hinywe ehikabya ahakabunu. Ekinywe ekyonyine-nyine ekihandikire ngoku kine kikabya omwa syonyughuta esinire, neryo ibbwa esindi esikayongerako isyabya sithya. Esyonyughuta esinire omwa bisasani sikakanganaya emihandikire eyabya omwa Biblia ya Hutter omwa Ezekieli 18:4 kandi ngoku yikolesibirwe omwa New World Translation of the Holy Scriptures​With References omwa hinywe hy’ahikwa omwa mulhondo oyo.

“ENDAGHANO NYIHYA-NYIHYA” OMWA KIHEBRANIA

Hutter mwahulhukya eyasibwe mw’Endaghano Nyihya-nyihya omwa mibughe 12. Embindulha eyi yahulhukibirawa e Nuremberg omwa 1599, neryo yikan’ahulhawa mwa Nuremberg Polyglot. Hutter mwanza n’Endaghano Nyihya-nyihya yibanike omwa mubughe w’Ekihebrania. Aliwe mwabugha athi nomwangabughire athi akanza erighulhayo esyosente nene kutsibu, syawithe ah’angabweneyo. * Neryo mwathwamu iyuwene-wene erihindulha Endaghano Nyihya-nyihya erilhua omwa Lhugiriki erisubyayo omwa Kihebrania. Mwimania eyindi mibiiri yiwe, neryo amaghunza erihindulha eryo omo mwaka mughuma musa!

Amasako w’Endaghano Embyaka agho Hutter ahindulha omwa Kiebrania aby’uwene athi? Omusomi w’Ekihebrania ow’omwa kighonye kye 19 ya Franz Delitzsch mwahandika athi: “Embindulha yiwe y’Ekihebrania yikakanganaya omulhume oyu kw’abya asi ndeke omubughe oyu kwilhaba Abakristayo bangyi, kandi yikinatholere erisondya muyo mw’amenge, kundi mughulhu mungyi Hutter akabya iniabirihandika ekihikire ndeke-ndeke.”

SIYENDI SYIBIRIRANWA

Hutter mwathabya mughuda busana n’erihindulha liwe eryo; alinga esyombindulha siwe musithathunga akathali ko ndeke. Aliwe nomwakine kithya, esyombindulha siwe esyo syabiriwathikya kutsibu. Ng’eky’erileberyako, Embindulha yiwe ey’Endaghano Nyihya-nyihya omwa Kihebrania muyasubwamu n’erithasyahulhukibwa omwa 1661. Oyuwasuba muyo ni William Robertson. Na Richard Caddick amathasyasuba muyo omwa 1798. Hutter abere akahindulha ebiri omwa Lhugiriki olhwa kera, mwahindulha ndeke aho babya ibabirihandika bathi Kyʹri·os (kutse Mukama) na The·osʹ (kutse Nyamuhanga) iyo amahiraho “Yehova” (יהוה, JHVH) ebinywe ebyo byamabya ibyalhusibawa omwa Masako w’Ekihebrania kutse iyo ah’abya akalhangira ihakabugha oku Yehova. Eki kyuwene kundi nomwakine indi esyombindulha nyingyi omwa Ndaghano Nyihya-nyihya sisirikolesaya erina lya Nyamuhanga, aliwe embindulha ya Hutter yikalisubayamo n’erikangania ngoku kinatholere erisubya erina lya Nyamuhanga aho litholere omwa Masako w’Ekikrisitayo aw’Ekigiriki.

Wamalhangira erina lya Nyamuhanga, Yehova, omwa Masako w’Ekikrisitayo aw’Ekigiriki kutse emyatsi ahikwa omwa New World Translation of the Holy Scriptures​With References, ambi iwibuka omubiiri wa Elias Hutter n’esyombindulha siwe sye Biblia omwa Kihebrania.

^ enu. 9 Abandi basomi bakabya nga babya ibabiri handika Endaghano Nyihya-nyihya omwa Kihebrania. Omughuma kubo abya ini Simon Atoumanos, omo mwaka ng’owa 1360. N’owundi abya ini Oswald Schreckenfuchs, omusomi owe German, omo mwaka ng’owa 1565. Esyo Biblia syabu musyathahulhukibwa, na munabwire syabiribulha.