Omwa 2012, abakasoma okwa by’omwa kithaka ebya kera mubabana obutahu-butahu bw’akalegha obwamabirighunza myaka 3,000. Abakasoma emyatsi eyi mubatsema kutsibu. N’ekyaleka iniki? Isi busana n’othutahu-tahu otho, aliwe ini busana n’ekinywe ekyabya kihandikire kutho.

Babere baghenda bakamathania othutahu-tahu otho, neryo ekinywe ekyabyako mukyasomeka ndeke, ikiri omwa mubughe w’Abanya Kanana. Ikikasomeka kithi: “Eshba’al Ben Beda,” ekikamanyisaya “Eshba’al, [kutse Esibali], mughalha wa Beda.” Oyu w’abya murundi w’erimbere abanya sayansi aba eribana erina eri okwa kindu ekya balyathakulha.

Omwa Biblia mune omundu oyuk’ahulhawa mwa Esibali. Abya mughuma w’oko baghalha b’Omwami Saulo. (1 Emyatsi y’Emigulu 8:33; 9:39) Profesa Yosef Garfinkel, omughuma w’oko babana akalegha, mwabugha athi: “Kikaswekaya eribya erina Esibali irine omwa Biblia, n’eribya iryamabanika omwa bikathakulhawa omwa kithaka, kandi omwa buthabali bw’Omwami Dawudi.” Eki ni kindi ky’erileberyako ekikakanganaya ngoku ebikathakulhwa omwa kithaka bikanasighika e Biblia!

Omwa Biblia, mughalha wa Saulo ya Esibali, akathasyahulhawa mwa Isiboseti. (2 Samweli 2:10) Ni kyahi ekyangabya iky’ekyaleka ekinywe “bali” ekiri omwa lina eryo ibakihindulhwa mwa “boseti”? Abakasekulhaya bakabugha bathi oyuwahandika ekitabu kya Samweli eyakabiri angabya iniasagha erikolesya erina Esibali kundi irik’ibukiraya Abaismaeli bo Baali, enyamuhanga y’ekiyagha eyo Abanya Kanana babya bakaramya. Aliwe erina Esibali likabanika omwa Biblia omwa kitabu ky’Emyatsi y’Emigulu ey’Erimbere.