Amaha​—Kwenene Angana Hindulha Engebe?

DANIEL abya w’emyaka ikumi misa, aliwe abya iniamabirighunza omwaka mughuma inianemurwanisya ekansa. Abadokita ababya bakamukolhako n’abandi ab’okw’iyo babya isibakiwithe amaha bathi nganalhama. Aliwe Daniel iyo abya inianawithe amaha. Abya inianawithe amaha ngoku akendi syakulha n’eribya omundu oyukasekulhaya okwa malhwere n’eriwathikya erisyabana omubatsi w’ekansa. Kwilhabirirya aby’awithe amaha athi dokita oyuwabya iniakayasa erisyamukolhako aby’asi ndeke erithambira omulingo w’ekansa eyo aby’alhwere. Aliwe ekiro ekyo kyabere kyahika, dokita oyo mwathathoka eryasa kundi emibere y’obuthuku yabya isiyuwene. Eki mukyaghunza Daniel y’amani kutsibu. Lero lino, mwahwa amaha. Mwaholha ihamabirilhaba biro bibiri enyuma w’ekiro dokita angasiriremo.

Ebihambire oku Daniel ebi byabughawa n’omuthambiri oyusomire ebihambire okw’ibya n’amaha kutse erithendibya nagho nga kikahamba kithi oko maghalha w’omundu. Nawu iwanganabya iwanowire oko mwatsi owali ng’owa Daniel oyu. Ng’eky’erileberyako, omundu oyukulire omo myaka, inianganabya iniali omwa mibere eya sibwendikya-sibwendira, aliwe iniabya inianalindirire ekindu kirebe ekikendibya omwa buthuku obukasa​—ikyanganabya indi oyo anzire akendi mubungira kutse ini mukonga mulebe. Ekyalhua lindire ekyo kikabya kyabiribya, sihali lhaba buthuku bunene athali aholha. Ni kyahi ekikabya ikyamawathikya omundu oyo eribya inianeho erighunza akathuku ako? Mbwino ikyanganabya indi eribya n’amaha imwanganabya amaaka awathe wa buli kiro ngoku abandi bakalengekanaya?

Abangyi abakasekulhaya okwa by’emibatsi bakabugha bathi erisika, eribya amaha, n’erilengekania okwa bindu ebikahimba kikahamba kutsibu okwa ngebe n’amaghalha w’omundu. Aliwe si b’abosi abakalighirana n’eki. Abandi abakasekulhaya bakabugha bathi ebi ni sayansi ey’ebinyambwirwa buyira. Bakabugha bathi amalengekania n’eriyowa sibiwithe aha bikahambanira n’amalhwere awakahamba abandu.

Erithwalira haghuma, ekya bandu eribugha indi eribya n’amaha si kikulhu kyatsuka kera. Myaka mingyi enyuma, omufilosofa Omugiriki, ya Aristotle, mwasabwa erisoborera ekya ekinywe amaha kikamanyisaya, neryo mwasubirya athi: “Amaha ni lhotha iwunalholire.” N’omwa buthuku bwa lino-lino, omuthabali mughuma omwa Amerika ya Benjamin Franklin mwabugha ahathe eribisirira athi: “Oyuk’ikalira okwa maha akaholha iniane omwa kisibo.”

Neryo ibbwa, ekwenene eyihambire okwa maha ni yahi? Mbwino amaha ni bilhotho buyira, enzira eya bandu bakathayihumulikanirayamo omwa bindu ebithenayo? Kutse hane esyonzumwa esyanga leka ithwalhangira amaha ng’ekindu ekirengire aho​—ekindu ekyo ithwe abosi thukayithagha erithoka eribya n’amaghalha awuwene n’etseme, ekindu ekiwithe omusingyi owaghumire kandi ekyanga thughasira ndeke?