Ghenda ahali omwatsi

Ghenda ahali ebirimo

Yitheghekere Ebyanga Kulemesya

Yitheghekere Ebyanga Kulemesya

Yitheghekere Ebyanga Kulemesya

“Munathwamu eritsira erinywa ethaba busana n’amaghalha w’omwana waghe oyuwabuthawa. Neryo munahira omwa nyumba yethu mw’akapa akali kw’ebinywe bithi ‘Isiwanywa Ethaba.’ Enyuma w’esaha nga nguma nyisa ekyaka mukyanyitsundamira nge tsunami, neryo munanywa ethaba.”​—Yoshimitsu, Japan.

NGOKU ekyalholirweko kya Yoshimitsu kikakanganaya, hane ebikalemasaya omundu akanza eritsira erinywa ethaba. Kundi nibya, erisekulya likakanganaya ngoku hakuhi pasente 90 ey’abandu bakayisanga ibabirisubira ethaba sibalitsirayo. Neryo kwesi, wamabya iwunemulengaho eritsira ethaba iwangana thoka wamayitheghekera ebikalemesaya. Ebighuma by’okw’ibyo ebyasibwe kutsibu by’ebyahi?

Ekyaka ky’ethaba: Mughulhu mungyi ekyaka eki kikasa hakahwa biro bisathu walilekire erinywa ethaba kandi ikyakeha enyuma w’esyowiki ng’ibiri. Omulhume mughuma oyuwatsira ethaba akabugha athi omwa buthuku obo “ekyaka kikasa ng’ebisunda; sikiryasa buli saha.” Nibya n’enyuma w’emyaka, kitsumbukirania wanganakwa ekyaka ky’erinywa ethaba. Ekyo kyamabya, isiwakwama ky’erinywayo. Linda habw’esyodakika ithano, ekyaka ekyo ikikendihwa.

Ebindi ebikalhwiririra omw’itsira ethaba: Okw’itsuka, kikakalira abandu eribya ibanalholire kutse erihwerya amalengekania w’okwa by’abakakolha kandi bangana neneha. Kandi obundi omubiri inianganatsuka erilhuma, erisesa, eritutuka, n’erikoholha, kuthya n’esyombinduka omw’iyowa ng’erithendi ghumisirizya, erihithana lhuba-lhuba, kutse nibya eribya n’ebitunturo. Aliwe ebiminyikalho bingyi bikakeha enyuma w’esyowiki ini kutse mukagha.

Omwa buthuku obukalire obu, hane ebya wangakolha ebyanga wathikya. Ng’eky’erileberyako:

● Bana obuthuku obukaghunza obw’erighotsera.

● Inywa amaghetse kutse eby’erinywa ebikaghunza. Irya ebyalya by’ekirisya.

● Kolha ebisasayizi ebikaghunza.

● Ingiraya omuka munene, kandi thera akasasani ebihaha byawu ibinemusulhamo omuka owuwene.

Ebyanga kwohya: Ebi by’ebindu ebyanga leka iwanza erinywa ethaba. Ng’eky’erileberyako, obundi wubeghere erinywa ethaba wukanywa ebinyu birebe. Kyamabya ikwakiri kithya, wukanza eritsira erinywa ethaba, isiwanywa ebinyu ebyo lyolho-lyolho. Endambi yikendi hika, iwatsuka eritsemera erinywa ebinyu ebyo iwunathekene.

Nomwabine, eriyowa lirebe lyangana sighalha irineho nibya n’omubiri iniabirihwa mw’ekyaka. Torben oyo thulyakanayako akaligha athi: “Enyuma w’emyaka ikumi na mwenda nalilekire erinywa ethaba, ngananza erinywa ethaba inganywa ekyayi.” Aliwe nga buli kiro, eky’erianza erinywa ethaba wukakolha omubiiri mulebe nakyo kikasa kikakeha nibya n’erihwa, obuthuku bunemulhaba.

Aliwe okwa bithe bithya bikahika okwa bwabu. Ni kwenene, wukabya wukanza eritsira ethaba, wangana yithagha eritsira obwabu n’eriyihighulha okwa mwanya eyikabyamo obwabu bunene, kundi abandu bangyi abakasubira ethaba bakanywa obwabu. Busana naki?

● Nibya n’obwabu buke bukaleka omundu iniongera eritsemera ethaba.

● Mughulhu mungyi ahakanywibirawa obwabu hakabya n’erinywa ethaba.

● Obwabu bukaleka omundu iniathathwamu ndeke kandi iniakolha ebindu omwa nzira eyithe ya buli kiro. E Biblia yikabugha ndeke-ndeke yithi: ‘Ebinyu bikalhusaya eriminya.’—Hosea 4:11.

Abandu Abawukabera Eribya Nabu: Wutholere iwasombolha ndeke abandu abawukabera eribya nabu. Ng’eky’erileberyako, yihighule okw’ibera eribya n’abandu abakanywa ethaba kutse abanga bugha bathi wuthalengesya. Yihighule n’okwa bandu abakalengaho erikughunza amani, obundi ng’erikusekererya wukanza eritsira ethaba.

Eriyowa: Erisekulya lighuma mulyakangania ngoku abandu babiri okwa basathu omw’abo abakasubira erinywa ethaba bakabugha bathi mubatsuka erituntura kutse erihithana bathebasubira omutse oyo. Eriyowa lirebe lyamaleka wukanza erinywa ethaba, lhangira wuthi wukalibuza-buzaya—obundi ng’omw’inywa amaghetse, eritakunya esyobbologamu, kutse eriyibungya-bungya. Lengaho eryusulya amalengekania wawu mw’amalengekania awatholere, obundi ng’erisaba wuthi Nyamuhanga akuwathikaye kutse erisoma omwatsi mulebe omwa Biblia.—Esyonyimbo 19:14.

Yitheghaye okw’Iyihambulya-hambulya Bikahika okw’Itsira Ethaba

Ngendi kura mughumba mughuma musa.

Okwenene: Erikura mughumba ow’ethaba, wukabya iwamingirya pasenti 50 ey’obutwa bwe nicotine eyikaghunza esyosaha isathu omwa bwongo bwawu. Mughulhu mungyi eki kikaleka omundu iniasubira ethaba.

Erinywa ethaba kikanyiwathikya erighumira amaghaniryo.

Okwenene: Erisekulya likakanganaya ngoku e nicotine eyiri omwa thaba yikaleka omundu iniongera kutsibu eribya n’amaghaniryo. Omundu eriyowa nga syakiwithe maghaniryo kutsibu-tsibu kikasa busana n’erihwaho ery’akathuku kake ery’ebikalhwiririra omw’itsira thaba.

Sinanga thoka eritsira erinywa ethaba.

Okwenene: Erithendibya n’amaha wuthi wangana tsira ethaba lyangana leka iwalemwa eritsirayo. E Biblia yikabugha yithi: “Wamahwa amani omwa buthuku bw’ebitsibu, amaaka wawu iniakendi keha.” (Emisyo 24:10, NWT) Busana n’ekyo, yihighule okw’ilengekania wuthi si wangatsira erinywa ethaba. Owosi-wosi oyukanza eritsira erinywa ethaba kandi oyukaghendera okwa misingyi ey’amenge ng’eyiri omwa gazeti eno, angana singura omutse ow’erinywa ethaba.

Ebitsibu ebyanga bana ingaleka erinywa ethaba bikanyaghalhaya kutsibu.

Okwenene: Ni kwenene, ebikalhwiririra omw’itsira erinywa ethaba si byolho, aliwe bikahwa omw’amayenga make buyira. Busana n’ekyo, kolha mwa kilhubirirwa! Wamakwa ekyaka ky’erinywa ethaba ihamabirilhaba mezi malebe kutse emyaka, nakyo ikikendihwa, obundi omwa syodakika nyike buyira—wamayihighulha okw’ithasyanywa omunwe w’ethaba wosi-wosi.

Ngalhwere obulhwere bw’obwongo.

Okwenene: Wamabya iwunemulya omubatsi busana n’obutsibu okw’obwongo, ng’erisisira kw’obwongo, saba omudokita wawu y’obuwathikya obw’eritsira ethaba. Inianganabya inianayitheghekire kutsibu erikuwathikya, obundi omw’ikuhindulira omubatsi owakakuha nuku akuwathikaye okwa kitsibu ekya wuwithe.

Namathasyasubira omutse w’erinywa ethaba, ikikendi manyisya kithi namalemwa.

Okwenene: Wamathasyasubira omutse ow’erinywa ethaba, ekyo sikirimanyisaya kithi si wukiriko malenguliro. Emibere eyiri ng’eyo yikahika okwa bangyi bakalengaho eritsira omutse oyo. Isiwahwa amani, lholha embere erirwanisyagho. Eriyithinira sikirimanyisaya kithi wamalemwa. Wamathendi hangana wukabya ibbwa iwamalemwa. Busana n’ekyo, isiwabikyako. Obuthuku ibukendi hika iwasingura!

Thalengekania okwa kyalholirweko kya Romualdo, oyuwaghunza myaka 26 inianemunywa ethaba aliwe oyuwamabirighunza myaka 30 lino alilekireyo. Akabugha athi: “Sind’ibuka emirundi eyo ngasubiramo erinywa ethaba. Okwa buli ngendo, iningayowa nabi kutsibu n’erilengekania indi singendi thoka. Aliwe, nabere nathwamu ngoku nganzire eribya n’obughuma obuwene na Yehova Nyamuhanga n’eribera erimusaba obuwathikya erilhabira omwa musabe, munathoka erilekera ighuma omutse ow’erinywa ethaba oyu.”

Ekitsweka eky’erighunzerera eky’omwatsi ono, thukendi kania oko wandi menge make awanga kuwathikya eribana etseme enyuma w’eritsira ethaba.

[Akasanduko/​Ekisasani]

EMIRINGO YOSI Y’ETHABA NI Y’AKABI

Ethaba yikakolesibawa omwa nzira nyingyi. Okwa bundi buthuku yikanadungawa omwa by’erirya birebe ebikaghulibawa kandi n’omwa yindi mibatsi y’ekiyira. Nomwabine bithya, ekithongole ekya World Health Organization kikabugha kithi “emiringo yosi y’ethaba ni y’akabi.” Amalhwere awakalhwiririra omw’inywa ethaba angan’itha, ng’obulhwere ng’ekansa, n’obulhwere bw’omuthima. Abakule abakanywa ethaba bangana lhwalya abaana babu abathe babuthwa. Ni bindu byahi ebikakolhawa omwa thaba?

Bidis: Ni hithaba hike-hike ehikakolhawa omwa byalha. Hikakolesibawa kutsibu omwa bihugho bye Asia. E bidis ni y’akabi kutsibu kwilhaba owundi mulingo w’ethaba kundi yikahulhukaya enimba, obutwa obwa nicotine n’omuka we carbon monoxide munene kwilhaba ethaba eya buli kiro.

Omusogoto w’ethaba: Eno yikakolhawa omw’isyano y’ethaba neryo iyalingirwa omwa kikoma ky’ethaba kutse omwa kipapura. Erithendibya ng’ethaba eya buli kiro, omundu amahira omusogoto w’omwa buno, obutwa obwa nicotine bukingira omwa mubiri wiwe nomwangabya isyathalhamathyagho.

Ethaba eyikahulhawamo clove: Eyi yirimo pasente 60 ey’ethaba na pasenti 40 eye clove. Ethaba eyi yikahulhukaya enimba, obutwa obwa nicotine n’omuka we carbon monoxide munene kwilhaba ethaba eya buli kiro.

Ethaba y’enyungu: Erinywa ethaba y’enyungu nayo ni nzira ey’akabi ey’erinywiramo ethaba, kundi nakyo ikyangana leka omundu iniakwa ekansa n’awandi malhwere.

Ethaba eyithalhua mw’omuki: Eki mwamuli eritakunya ethaba, n’erihulhilirayo. ­Erikolesya ethaba omwa nzira eyi nakyo kikaleka obutwa obwa nicotine ibw’ingira omwa musasi erilhabira omwa buno. Erinywa ethaba eyithalhua mw’omuki nalyo ni ly’akabi okwa ngebe.

Emiseke y’amaghetse: Muno mwamuli ebindu ni bugha ambu nga shisha. Abakakolesaya enzira eyi, omuki ow’ethaba owa bakakura akatsuka erilhaba omw’amaghetse awali omwa kali ng’akatsupa kutse akalegha bathe bingiryagho omwa mubiri. Aliwe eki nakyo sikirikehaya obuthwa obuli omwa thaba, imwamuli n’obukitha ekansa, obuk’ingira omwa bihaha.

[Akasanduko/​Ekisasani]

ERIWATHIKYA OWUNDI MUNDU ERITSIRA OMUTSE OW’ERINYWA ETHABA

Kanaya ebikahimba. Erisima omundu n’erimuhiramo amani kilengire erimutsweba n’erimubwira mughulhu wosi eky’erikolha. Ng’eky’erileberyako, eribwira omundu wuthi, “Ngalengekanaya wamathasyalengesya erirwanisya omutse oyo iwukendi singura,” omwakanya k’erimubwira wuthi “Wabirithasyasubira omutse wawu oyo kandi!”

Ibya oyukaghanyira. Isiwahithana omughulhu omundu oyunemulengaho erileka omutse ow’erinywa ethaba akakutsurumira. Kolesaya ebinywe by’olhukeri nga bino, “Nganasi ngoku emibere eyo wukalhabamo yikalire, aliwe ngakuyisyethera kutsibu kundi wunemulengaho.” Isiwamubwira wuthi, “Wabya mundu mubuya iwukinanywa ethaba!”

Ibya munywani w’okwenene. E Biblia yikabugha yithi: “Omwira akanza emighulhu yosi; n’omughalha wabu akabuthawa busana n’obulighe.” (Emisyo 17:17) Lengaho erighumisirizya omundu oyunemulengaho erileka omutse w’erinywa ethaba, kandi mukanganaya olhwanzo “emighulhu yosi,” mbulha ni saha singahi kutse mbulha omundu oyo amakangania mibereki.