Ghenda ahali omwatsi

Ghenda ahali ebirimo

Yabirihwa Okwa Buthuku Kutse Yiri Embere N’okwa Buthuku?

Yabirihwa Okwa Buthuku Kutse Yiri Embere N’okwa Buthuku?

ESAYANSI

E BIBLIA SI KITABU KY’ESAYANSI, ALIWE YIRI MW’EMYATSI EYA BANYA SAYANSI BAMINYA IHAMABIRILHABA BUTHUKU. THULEBAYE EBY’ERILEBERYAKO BIKE.

Ekyanya n’ebyosi ebirimu binawithe enzuko?

Abanya sayansi abasibwe ibakabugha bathi eky’erisubirya ni eyihi. Lino babiriligha ngoku ekyanya n’ebyosi ebirimu binawithe enzuko. E Biblia muyasangwa yabugha ekyo kera-kera.—Enzuko 1:1.

Ekihugho kikwikire kithi?

Kera, abandu bangyi ibakalengekanaya bathi ekihugho kiri ng’emeza. Omwa kighonye ky’erikumi n’ithano E.K.K., abanya sayansi Abagiriki mubabugha bathi ekihugho ni kiringo. Aliwe kera—omwa kighonye ky’omunani E.K.K.—omuhandiki we Biblia iya Isaya abya iniabirisangwa abugha athi “ekiringo ky’ekihugho.”—Isaya 40:22.

Mbwino ebiri okwa lhubulha byangana honda?

Omunya sayansi Omugiriki iya Aristotle ow’omwa kighonye kyakani E.K.K., mwakangirirya athi erihonda kutse eribbolha likabya okwa kihugho kusa, aliwe esyongununu si syanga hinduka kutse erihonda. Amalengekania ayo mwaghunza myaka mingyi. Aliwe omwa kighonye kya 19, abanya sayansi mubatsukisya omwatsi w’eribugha bathi ebindu byangana hinduka. Omo mwatsi oyo bakabugha bathi ebindu byosi, mbulha biri okwa lhubulha kutse okwa kihugho, bikahonda. Omunya sayansi iya Lord Kelvin oyuwawathikaya omw’ikulha-kulhania omwatsi oyu, mwabugha athi e Biblia yikabugha okwa lhubulha n’ekihugho yithi: “Ebyosi ebyo byasyakulha ng’olhukimba.” (Esyonyimbo 102:25, 26) Kelvin mw’ikirirya, ebya Biblia yikakangiriraya, ngoku Nyamuhanga anganathwamu erikakirya erihonda eryo nuku siritsandaye ebihangikwa Biwe.—Omugambuli 1:4.

Ng’esindi pulaneti, ni kyahi ekihambirire ekihugho kyethu?

Aristotle iniakakangiriraya athi esyopulaneti esyosi esiri omwa kyanya, esyosi siri omwa kiri nga kithingo kighuma ekiri ng’eglasi, n’ekihugho iky’ekyabya omwa kathi-kathi. Aho ekighonye kye 18 E.K. kyahikira, abanya sayansi babya ibali muligha ekirengekanio eky’esyongununu n’esyopulaneti eribya omwa kyanya buyira. Aliwe omwa kighonye kye 15  E.K.K., ekitabu kya Yobu, kikabugha kithi Omuhangiki “mwahanika ekihugho ahathe kindu.”—Yobu 26:7.

EMITHAMBIRIRE

E BIBLIA NOMWA KITHE KITABU KY’EBY’EMITHAMBIRIRE, YINE MW’EMISINGYI MILEBE EYIKAKANGANAYA AMENGE AWUWENE AWAHAMBIRE OKWA BY’AMAGHALHA.

Erihighulha abalhwere.

Emighambo ya Musa muyakania okw’ihighulha abahagha omwa bandi bandu. Omo myaka eya 500-1500 E.K, omughulhu amalhwere akakanyirira kutsibu, mw’omughulhu abadokita baminya erighendera okwa musingyi oyu, owakinakolha namunabwire.—Abalawi, sura 13 na 14.

Erinaba okwa byalha wabirihamba okwa kinda.

Erihika okw’ihwererera ly’ekighonye kye 19, abathambiri babya ibakinahamba okwa kinda kandi ibakolha n’okwa balhwere—isibathanaba oko byalha. Eki mukyaleka abandu bangyi ibaholha. Aliwe, Emighambo ya Musa yabya iyabiribugha yithi owosi-wosi oyukahamba okwa kinda akabya mutsandirya. Muyabugha yithi amaghetse atholere iniakolesibwa omwa mibere ng’eyo. Emibere eyo, ey’edini yabya y’omughaso okwa maghalha.—Emiganzo 19:11, 19.

Erithakulira amabi.

Obuli mwaka, abaana abalhabire omwa mithwalho makumi athano, bakaholha busana n’olhuturuku, olhukasa busana n’erithendi thakulira amabi wa ndeke. Emighambo ya Musa muyabugha yithi amabi atholere iniathakulirwa, haali okwa bandu.—Eryibuka Ebihano 23:13.

Obuthuku bw’eribanibwa.

Emighambo ya Nyamuhanga muyabugha yithi omwana w’obulhume atholere iniabanibwa okwa kiro ky’omunani alibuthirwe. (Abalawi 12:3) Okwa syomekeke, omusasi wabu akabya iniangana kamatha enyuma w’eyenga nguma bali buthirwe. Omwa buthuku bwe Biblia, hathe habya erikulha-kulhana omwa by’emithambirire, eribanibwa enyuma w’eyenga bwabya butheya obuwene.

Erihambana eriri ahakathi-kathi k’eriyowa n’amaghalha.

Abakasekulhaya okwa by’emithambirire n’abanya sayansi bakabugha bathi eribya n’emibere ng’obutseme, amaha, erisima, n’eribya iwangana ghanyira kikaghasira amaghalha. E Biblia yikabugha yithi: “Omuthima w’eritsema ni busaki buwene; nikwa ekirimu ekibbunikire kikumaya amakuha.”—Emisyo 17:22.