Ghenda ahali omwatsi

Ghenda ahali ebirimo

OMWATSI W’OKWA KIDIPA | MBWINO LINO ESEYANSI YILENGIRE E BIBLIA?

Ngoku Eseyansi Yikakuhambako

Ngoku Eseyansi Yikakuhambako

Edikisyanare nguma yikasoborera yithi eseyansi “ly’erigha ndeke okwa biri omwa buhangwa bwosi obulhangirikire n’emikolere yabyo, omw’ibisamalira eribisekulyako ndeke, n’eribipima.” Erikolha ebyosi ebyo ni mubiiri akalire kutsibu. Abanya Seyansi bakana thwalha amayenga n’amayenga, amezi n’amezi, kutse emyaka n’emyaka ibanemusekulya okwa kindu. Hakanayira akaghalha kabu ikakwira busa, aliwe bakanabana ebikendi ghasira abandu. Thuthalebya eby’erileberyako bike.

Ekithongole kighuma omwa Europe kyabirikolha ebindu ebik’eraya ndeke amaghetse, ikyaleka omundu iniathahambwa amalhwere awakasira omwa maghetse awathuwene. Ebindu ng’ebyo bikakolesibawa kutsibu omughulhu hali ebitsinduli, ng’omusiki ow’abya e Haiti omwa 2010.

Omwa kyanya mw’eyi babirihira mw’ebyuma by’enetiwaka eyasibwe nga GPS (Global Positioning System). Nomwakine indi e netiwaka eyi okw’itsuka yahirawaho busana n’erikolesibwa omwa by’amahe, lino yikasondolha abafuyi b’esyondege, ab’amathu amanene-manene, n’abandi n’abandi. Abanya seyansi abakolha enetiwaka eyi ka bakasimawa kutsibu kundi yikaleka ikyolhoba eriminya aha wukanza eriya.

Wukanakolesaya esimu, ekombyuta, kutse e Intaneti? Mbwino wunemulhama busana n’erirya emibatsi eyikakolhawa n’abanya seyansi? Wukanaghenda omwa ndege? Kyamabya ikwa kiri kithya, wunemughasirwa omwa bingyi ebya seyansi yabirikolera abandu. Eseyansi yabirikuhambako omwa nzira nyingyi esyuwene.

AHA SEYANSI YIKASUBULIRA

Abanya seyansi munabwire banemusekulya kutsibu okwa bithuthimbireko bakanza erithasyongera okwa bya basi. Abandi babirisekulya kutsibu okwa bikakoleka omwakathi ke atomu, n’abandi ibasekulya ebiri omwa kyanya nga byatsuka bithi esyobbiliyoni sy’emyaka enyuma. Bakabya babirihika hali omw’isekulya, nibya n’okwa bithe lhangirawa n’ameso, abandi bakaghunzerera bathi Nyamuhanga kw’abya inialiho ambi bamubwene.

Abandi banya seyansi babirihika n’okwa kindi kiika. Bakakolha ekya munya seyansi mughuma ya Amir D. Aczel ak’ahulha mwa “erisekulya ery’erikangania ngoku Nyamuhanga syaliho.” Ng’eky’erileberyako, omunya seyansi mughuma oyuwasibwe kutsibu mwabugha athi, “eribya isihali oyuwabirithalhangira Nyamuhanga kikakanganaya ndeke-ndeke ngoku sihali enyamuhanga yosi-yosi.” Abandi bakabugha bathi ebyakolhawa na Nyamuhanga oyukanibweko omwa Biblia ni bindu bya “lhukumu-kumu,” ebithe byanga soborerwa. *

Aliwe ekibulyo kyakino: Mbwino abanya seyansi babiriminya ebyosi ebihambire okwa by’obuhangwa, eribya ithwangan’ikirirya indi ekyosi-kyosi ekya bakabugha ni kwenene? Eyihi nahake. Ni kwenene abanya seyansi babiriminya bindu binene, aliwe abangyi bakaligha ngoku hakine bingyi ebithasibwe n’ebithe byanga minywa. Omunya seyansi, Steven Weinberg oyuwahebawa ekihembo busana n’eriminya ndeke eby’obuhangwa, mwabugha athi, “Sithwanga minya obuli kindu.” Profesa Martin Rees, oyuwasi ndeke eby’ekyanya owe Britain, mwabugha athi: “Hanganabya ihane ebindu bingyi ebithendi syayitheghereribwa n’abandu.” Okwenene kuli kuthi ni bingyi ebihambire okwa ngebe n’obuhangwa ebithe byayitheghereribwa n’abanya seyansi munabwire. Nga hathya:

  • Sibali bathayitheghererya ndeke ebikakoleka omwa syoselu (cells). Ngoku sikathunga akaghalha n’erikakolesya, ngoku sikakolha esyopuroteini n’eriyithahangulha mw’esindi selu, sibiribyathasoborerwa ndeke omwa seyansi.

  • Eguravite, akaghalha akakakura ebiri omo mwanya, kakathuhambako obuli kiro. Aliwe abanya seyansi sibali bathayitheghereryayo ndeke. Sibali bathaminya ndeke eguravite nga yikamusubaya yithi ahisi akayisumba, kutse nga yikaleka yithi okwezi ikuthathalhuka okwa nzira yaku kukathimba okwa kihugho.

  • Abanya seyansi bakabugha bathi okwa byosi ebiri omwa kyanya, hakuhi 95 okwa 100 sibyasibwe kandi sibirilhangirawa n’ebyuma by’abanya seyansi. Ebithelhangirawa ebyo kandi nibya ibinenaho, babiribighaba kabiri, ebindu ebithasibwe, n’akaghalha akathasibwe. Emikolere y’ebi siyasibwe.

Yine n’ebindi ebithasibwe ebikaswekaya abanya seyansi. Eki kikathw’eghesayaki? Omunya seyansi mughuma akabugha athi: “Ebyathuthasi ni binene kutsibu okwa bya thwasi. Okw’ingye, ebike ebikasoborerawa omwa seyansi bitholere ibyaleka iwanza erithasyaminya bingyi.”

Neryo wamabya iwukalengekanaya wuthi lino eseyansi yilengire e Biblia, n’eriyowa nga siwanga thasy’ikirirya omu Nyamuhanga, lengekanaya oku kino: Abanya seyansi ab’amenge manene kandi ibanemukolesya n’ebyuma ebikalha-kalire bamathabya ibamathaminya bike buyira okwa byosi ebiri omwa buhangwa, mbwino ikinemwendibya ky’amenge erilengekania wuthi ebithasibwe n’abanya seyansi sibiriho? Ekitabu Encyclopedia Britannica kikabya kyabirikania buuli okwa biri omwa kyanya, kikaghunzerera kithi: “Nomuhanamabiri lhaba myaka nga 4,000 abanya seyansi ibanemw’igha okwa by’ekyanya, na munabwire ekyanya kikinaswekaya ngoku kyanabya okwa Banya Babeli aba kera.”

Abema ba Yehova banasi ngoku obuli mundu awithe obughabe bw’eriyithwiramu okwa mwatsi oyu. Thukaghendera okwa busondoli bwe Biblia obukabugha buthi: ‘Muminyikalhaye eriyibombeka lyenyu okwa bandu bosi.’ (Abanya Filipi 4:5) Ekyo ky’ekikaleka ithwakusaba eriyilhangirira omo mwatsi owakakwamako ngoku eseyansi ne Biblia bikalighirana.

^ lup. 9 Abandi bakanaghana e Biblia busana n’esyongangirirya sy’awandi madini, ng’erikangirirya bathi ekihugho ky’ekiri ahakathi-kathi k’ebyosi ebiri omwa kyanya, kutse bathi ekihugho kyahangikawa omwa biro mukagha buyira eby’esyosaha 24.—Lebaya akasanduko “ E Biblia n’eby’Eseyansi Ebihikire.”