Omo kwenene, e Biblia ni kitabu kya kera. Yahandikawa mughulhu wahi? E Biblia yatsuka erihandikwa emyaka nga 3,500 eyihwere. Kikakanganibawa indi obo bwabya ibw’obuthuku bw’eribyaho ly’obukama bwe Shang obwe Chaina, kandi hakuhi emyaka nga 1000 edini ye Buddha isiyiri yatsuka omwa India.—Lebaya ahali omwatsi, “ Ebihambire okwa Biblia.”

Ekitabu ekyanga wathikya abandu n’eribasondolha ndeke, kitholere ikyabya ikyangana yitheghereribwa kandi ikinabahambireko. E Biblia kwa yiri yithya. Yikasubiraya okwa bibulyo bikulhu-bikulhu omwa ngebe.

Ng’eky’erileberyako, wune wathayibulya kino, ‘Ekighendererwa ky’engebe niki?’ Ekibulyo ekyo kyabirilyambya abandu bangyi ahabw’emyaka mingyi. Kandi ibbwa eky’erisubirya nibya ikine omwa Biblia omwa sura y’okubanza n’eyakabiri ey’ekitabu ky’erimbere omwa Biblia eky’Enzuko. Omwa syosura esyo, e Biblia yikakanaya “okw’itsuka”—esyobbiliyoni n’esyobbiliyoni sy’emyaka enyuma—omughulhu ekyanya n’ebyosi ebirimo byahangikawa, imwamuli, esyongununu, n’ekihugho. (Enzuko 1:1) Kandi esyosura esyo sikasoborera ngoku ekihugho kyaghenda kikakokothibwa eribya ikyangan’ikalhwako, ngoku ebyosi ebiwithe engebe byabanikako, n’abandu ngoku bahangikawa—n’ekyaleka ebyosi ebyo ibyahangikwa.

Omwa Biblia muli amahano awanga thuwathikya omwa ngebe. Amahano ayo syakalire eriyitheghererya. Busana n’esyonzumwa ibiri hino.

Ey’erimbere, e Biblia yikakanaya okwa myatsi omwa nzira eyolhobire, eyikatsemesaya, kandi ahathe erithimbya-thimbya enzumwa. Omwakanya k’erikolesya ebithe byanga yitheghereribwa, omwa Biblia muli ebyo thunasi kandi ebyo thwangana kenga. Emyatsi eyikalha-kalire muyahandikwa omw’ikolesya ebya thukana lholhako.

Ng’eky’erileberyako, Yesu mwaha eby’erileberyako ebyolhobire omw’ikolesya ebindu ebyo abandu banasi nuku angabahika okwa muthima. Ebingyi by’okw’ibyo biri omwa mukania wiwe ow’okwa Kithwe owali omu Matayo sura 5 erihika 7. Omundu mughuma mw’ahulha omukania oyu mwa “mukania w’omughaso,” athi kundi ekighendererwa kyagho “siry’eryusulya omwa malengekania wethu mw’emyatsi, aliwe ni busana n’erithusondolha  n’erithwengehulha omwa bya thukakolha.” Wangana soma esyosura esyo obundi omwa dakika 15 kutse 20, aliwe iwukendi bana omwa bya Yesu abugha ebyo mw’esyonzumwa nyisa-nyisa esyahebawa omwa nzira nyolho.

Ekyakabiri ekikaleka e Biblia iyabya iyangana yitheghereribwa y’emyatsi eyirimu. Si kitabu ky’esyongano buyira kutse ebinyambwirwa. Ekitabu The World Book Encyclopedia kikakanaya kuyo kithi emyatsi mingyi eyiri muyo yihambire okwa “bandu abasibwe kutsibu n’abandu ba buli kiro” kandi n’okwa “byo babya bakalhabamu, amaha wabu, ebya babya bakathoka, n’ebyabya bikabalema.” Busana n’eribya abo yikakanayako ibabya bandu ng’ithwe, ni kyolho eriyitheghererya ebya bahikako n’erib’ighirako.—Abanya Roma 15:4.

Iwe eriyitheghererya ekitabu kirebe, kitholere ikyabya omwa mubughe ogho wasi. Munabwire, e Biblia yanganabya iyine omwa mubughe hakiri ogho wangana yitheghererya, mbulha w’ikere hayi kutse mbulha wukabugha mubugheki. Thulebaye eki nga kikathokekana kithi.

Erihindulhwa omwa yindi mibughe. E Biblia muyatsuka erihandikwa omwa Kihebrania, Ekiaramaiki, ne Kigiriki. Ekyo mukyaleka abandu banene ibabya isibanga somayo. Erithoka eribanayo omwa yindi mibughe, abahinduli mubahira h’akaghalha kanene. Thukabasima kutsibu kundi hathya e Biblia eyosi kutse omwa bitsweka yiri omwa mibughe nga 2,700. Ekyo kikamanyisaya kithi abandu abalhabire omu 90 okwa 100 bangana soma e Biblia omwa mubughe wabu.

Erihandikayo. Amasako w’erimbere-mbere abya ahandikire okwa ngobi sy’ebisoro n’okwa syombapura esikolire omwa matukuru. Erithoka erihikya omwatsi ow’aliko okwa bandi, amasako ayo iniakalhusibawa mw’esindi kopi, n’esyokopi esyo isyathasyalhusibwa mw’esindi omw’ikolesya ebyalha. Esyokopi ng’esyo isikaghulha sente nene, neryo abake ibabakabya nasyo. Aliwe ekyuma ekikakolha esyombapura n’ebitabu ekya Gutenberg kyabere kya hulhuka emyaka nga 550 eyihwere, esyo Biblia musyakanyirira. Embaririra nguma yikakanganaya ngoku esyo Biblia esilhabire omwa syobbiliyoni ithanu syabirighabwa, eyosi kutse omwa bitsweka.

Sihali kindi kitabu ky’edini ekyabirithaghabwa kithya. Kwesi, e Biblia ni kitabu ekyangana yitheghereribwa. Nomwabine, wanganayowa nga kyamakukalira eriyitheghereryayo. Aliwe hane obuwathikya. Wanga bubana hayi? Kandi wanga ghasirwa wuthi? Eby’erisubirya biri omwa mwatsi owakakwamako.