Yai panembwa’mba bijipo

Ki ka Kyamwekejile Bakamonyi ba kwa Yehoba Kimye Kyafwile Bantu Bavula Bingi ne mu Makampu a Lumanamo?

Ki ka Kyamwekejile Bakamonyi ba kwa Yehoba Kimye Kyafwile Bantu Bavula Bingi ne mu Makampu a Lumanamo?

Bakamonyi ba kwa Yehoba nobe 1,500 bafwile, kabiji pa bano bafwile bajinga Bakamonyi 35,000 baikalanga mu byalo byo balamanga ku kafulumende wa Germany wa Nazi. Kine kintu kyaipayile bantu kechi kyayukanyikwa bulongo ne. Na mambo a kuba’mba bakikebakeba bishinka, nambala ya bantu bafwile ne bishinka bikwabo bikalumbululwa kulutwe.

 Bafwile byepi?

  • Kyela kyo bachibangako mitwe ya bantu ku kafulumende wa Nazi

    Kwibepaya: Bakamonyi pepi 400 bebepayile mu Germany ne mu byalo byo balamanga ku kafulumende wa Nazi. Bavula bebatwajilenga mu bije bya mambo ne kwibazhachisha kuba’mba bafwainwa kufwa, kabiji bebachibilenga mitwe. Bakwabo bebalozelenga na mata nangwa kwibakujika kwa kubula ne kwibatotolweshapo ne.

  • Kwibakashila mu tuleya twatama bingi: Bakamonyi kukilaila pa 1,000 bafwijile mu makampu a lumanamo a Nazi ne mu tuleya. Bamo bafwanga na mambo a kwibengijisha mingilo yakosa, kabiji bakwabo bafwanga na mambo a kwibamanyika, kwibatana kajo, kwibabika pa mashika, kukolwa, ne kubula kwibatwala ku kipatela inge bakolwa. Na mambo kwibamanyika bingi, bakwabo bafwile byo bebakasulwiletu kimye kyapwile Nkondo ya Bubiji ya Ntanda Yonse.

  • Bikwabo byalengejile: Bakamonyi bamo bafwile na mambo a kwibatuma kuya na kwingijila mu bibamba mwajinga michi ya bulembe, kabiji bakwabo bafwile na mambo a kuba’mba bebengijishenga ku badokotala kwesekelamo michi yashinta.

 Mambo ka o bebamanyikijilenga?

Bakamonyi ba kwa Yehoba bebamanyikilenga na mambo a kulondela mafunde a mu Baibolo. Kimye kafulumende wa Nazi kyo akambizhe’mba Bakamonyi bobe kintu kyakanya Baibolo, bakaine. Basajilepo kukookela Lesa “kechi bantu ne.” (Byubilo 5:29) Monai mashinda abiji mo bamwesheshe kuba’mba basajilepo kukookela Lesa.

  1. Bakaine kwivwanga mu bya bumulwila ntanda. Byonka biji Bakamonyi mu byalo byonse lelo jino, Bakamonyi ba kwa Yehoba baikalanga mu byalo byo balamanga ku kafulumende wa Nazi, kechi bevwanganga mu bya bumulwila ntanda ne. (Yoano 18:36) Onkao mambo, bakaine

    • Kutwela bushilikale nangwa kwingila mingilo yatundaikanga nkondo.—Isaya 2:4; Mateo 26:52.

    • Kwivwanga mu bya bunsaji nangwa kutwela mu bipamo bya kipanyi kya Nazi.—Yoano 17:16.

    • Kupana mushingi ku kayukilo katelwanga’mba swastika nangwa kwamba’mba “Tumbijikai Hitler!”—Mateo 23:10; 1 Kolinda 10:14.

  2. Kumwesha patoka lwitabilo lwabo. Nangwa kya kuba bebakainyenga kumwesha patoka lwitabilo lwabo, bino Bakamonyi ba kwa Yehoba batwajijile

    • Kupwila pamo na kulomba ne kupopwela Lesa.—Bahebelu 10:24, 25.

    • Kusapwila byambo bya mu Baibolo ne kusampanya mabuku alumbulula Baibolo.—Mateo 28:19, 20.

    • Kutemwa bakwabo, kubikapotu ne Bayudea.—Mako 12:31.

    • Kukakachila ku bintu byo baitabijilemo, kabiji bakaine kufwachika pepala wa kumwesha’mba basankilapo lwitabilo lwabo.—Mako 12:30.

Shayuka wa bintu byamwekele kala aye Robert Gerwarth waambile’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba bo “bonkatu bo bamanyikilenga na mambo a lwitabilo lwabo.” a Bantu bakwabo bo bakashijile mu makampu a lumanamo, bakumbwanga bingi Bakamonyi ba kwa Yehoba pa kumona byo bachinchikile. Kaili umo wa ku Austria waambile’mba: “Bakamonyi kechi baya ku nkondo ne. Basalapo kwibepaya kukila kuya na kwipaya bantu bakwabo.”

 Bafwijile kwepi?

  • Makampu a lumanamo: Bakamonyi ba kwa Yehoba bavula bafwijile mu makampu a lumanamo. Bebakashijile mu makampu nabiji Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück, ne Sachsenhausen. Mu kampu wa Sachsenhausen, kyatanwa kuba’mba mwafwijile Bakamonyi ba kwa Yehoba kukila pa 200.

  • Tuleya: Bakamonyi bamo bafwijile mu tuleya na mambo a kwibamanyika. Bakwabo bafwile na mambo a bikozha byo bebakozhezhenga pa kwibatebawisha.

  • Mapunzha ko baipayilanga bantu: Bakamonyi ba kwa Yehoba bavula bebepayijile mu Berlin-Plötzensee, Brandenburg, ne mu Halle/Saale. Kabiji kwajinga ne mapunzha akwabo 70 ko baipayijile Bakamonyi.

 Bamo bo baipayile

  • Jizhina: Helene Gotthold

    Mpunzha ko bebepayijile: Plötzensee (Berlin)

    Ba Helene basongwelwe kabiji bajinga na baana babiji, pano bino, bebakashile bimye byavula. Mu 1937, bebamanyikile bingi kimye kyo bebatebawishenga kya kuba bapulumwine jiimi. Pa 8 December, 1944, bebachibile mutwe na kyela kyatwa mu kaleya ka Plötzensee mu Berlin.

  • Jizhina: Gerhard Liebold

    Mpunzha ko bamwipayijile: Brandenburg

    Gerhard bamuchibile mutwe saka aji na myaka 20 pa 6 May, 1943 saka papitatu myaka ibiji kufuma po bachibijile bashanji mutwe mu kaleya kantutu kamo. Mu nkalata yo anembejile bainanji, nyenga yanji ne mwanamukazhi ye akebelenga kusongola waambile’mba: “Kwa kubula bulume bwa Lesa, inge kechi nakonsheshe kwenda mu jino jishinda ne.”

  • Jizhina: Rudolf Auschner

    Mpunzha ko bamwipayijile: Halle/Saale

    Rudolf wajinga na myaka 17 kimye kyo bamuchibile mutwe pa 22 September, 1944. Mu nkalata yo anembejile bainanji waambile’mba: “Balongo bavula bapitamo mu bino bintu, ne amiwa nsakupitamo.”

a Buku wa kuba’mba Hitler’s Hangman: The Life of Heydrich, jipa 105.